Нясвіж - фота і помнікі

Гісторыя Нясвіжа

НЯСВІЖ, горад, цэнтр Нясвіжскага раёна, на р. Уша. За 112 км на ПдЗ ад Мінска, 14 км ад чыг. станцыі Гарадзея На лініі Мінск—Баранавічы. Аўтадарогамі злучаны з Баранавічамі, Клецкам, Навагрудкам. 15,1 тыс. ж. (1998).

Упершыню ўзгадваецца ў 1446 як уласнасць Сяляўкі, перададзеная вялікім князем ВКЛ Казімірам М. Неміровічу (раней гісторыкі памылкова вызначалі год першага ўзгадвання Нясвіжа як 1223). З 1492 уласнасць маршалка ВКЛ П.Я. Мантыгірдавіча, з 1523 — Радзівілаў. У 1547 з атрыманнем М. Радзівілам Чорным княжацкага тытула Нясвіж стаў цэнтрам Нясвіжскага княства. У сярэдзіне 16 ст. ў Нясвіжы дзейнічаў кальвінскі збор, заснавана друкарня для выпуску пратэстанцкай літаратуры, дзе друкаваў беларускія кнігі Сымон Будны. У канцы 16 ст. М.К. Радзівіл Сіротка ператварыў Нясвіж у буйны асяродак распаўсюджання каталіцтва ў Беларусі, надаў гораду шматлікія прывілеі. Па яго ініцыятыве 23.4.1586 Нясвіж атрымаў магдэбургскае права і герб: шчыт, на адной палове якога палова чорнага арла (элемент герба Радзівілаў), на другой — 10 палос блакітнага, чырвонага і залатога колераў. Горад быў перабудаваны паводле заходне-еўрапейскіх прынцыпаў: прамавугольная планіроўка з 2 мураванымі брамамі на восі галоўнай вуліцы (пазней зроблена яшчэ некалькі брам), у цэнтры Нясвіжа — прамавугольны рынкавы пляц з ратушай; горад быў умацаваны валам і ровам. Па фундацыях Радзівілаў у 1586 заснаваны езуіцкі калегіум, у 1591 — кляштар бенедыкцінак, у 1598 — кляштар бернардзінцаў. У 1583 Радзівілы распачалі будаўніцтва замка. У 1586 Нясвіж стаў цэнтрам зямельнага ўладання Радзівілаў — Нясвіжскай ардынацыі з рысамі дзяржаўнай адзінкі ў Наваградскім ваяводстве. У 1625 горад зведаў мор, што паспрыяла адкрыццю тут у 1627 аптэкі, у 1651 мор паўтарыўся. У 1626 у прадмесці Новае Места збудавана езуіцкая капліца св. Ізыдора. У верасні 1655 у час чарговай маскоўскай навалы (вайна 1654—67 гг.) Нясвіж заняты ўкраінскімі казакамі і маскоўскімі войскамі, але замак аблогу вытрымаў. У 1660 Нясвіж зноў разбураны, замак выстаяў.

У 1672 - па фундацыі Радзівілаў заснаваны кляштар дамініканцаў. У 1673 у Нясвіжы каля 2,4 тыс. жыхароў, 366 «дымоў». Паводле каралеўскага прывілея ў 1681 заснаваны Нясвіжскі кірмаш. Моцна пацярпеў Нясвіж ад шведаў у час Паўночнай вайны 1700—21. Горад і замак адбудаваны ў 1720-я г. М.К. Радзівілам Рыбанькам, які ў 1740-я г. заклаў мануфактуру шаўковых паясоў (пазней пераведзена ў Слуцк), у 1747 — Нясвіжскі кадэцкі корпус, у 1750 аднавіў друкарню, у 1750—53 адбудаваў езуіцкі касцёл, у 1752 заснаваў дывановую мануфактуру і суконную мануфактуру. Па ініцыятыве яго жонкі Францішкі Уршулі пачаў дзейнічаць Нясвіжскі тэатр Радзівілаў з капэлай і балетнай школай. У прадмесці Альба, дзе з канца 16 ст. знаходзілася загарадная рэзідэнцыя Радзівілаў, былі ўзведзены мураваны палац «Эрмітаж», іншыя пабудовы, зроблены набярэжныя каналаў.

У 1764 і 1768 Нясвіж заняты і разрабаваны расейскімі войскамі з-за антырасейскай пазіцыі К.С. Радзівіла Пане Каханку ў час выбараў новага караля і ўдзелу ў Барскай канфедэрацыі: гістарычныя і мастацкія каштоўнасці замка былі канфіскаваны, бібліятэка (10 тыс. кніг) у 1772 вывезена ў Пецярбург і паступіла ў Акадэмію навук. У 1773 з утварэннем Адукацыйнай камісіі ў Нясвіжы арганізавана павятовая падакруговая школа. У час вайны з Расеяй 1792 Нясвіж зноў заняты расейскімі войскамі. З 1793 у складзе Расейскай імперыі, да 1796 цэнтр Нясвіжскага павета, пасля заштатны горад Слуцкага павета. У канцы 18 ст. тут 2,7 тыс. жыхароў, 490 дамоў. У лістападзе 1812 як уладанне Д. Радзівіла, які з атрадам дзейнічаў у складзе войск Напалеона, заняты расейскай арміяй, каштоўнасці замка канфіскаваны: калекцыі медалёў і манет адпраўлены ў Харкаўскі універсітэт, прадметы культу — у Маскву, іншыя старажытнасці — у розныя расейскія музеі і зборы. Пасля паўстання 1830—31 у 1835 закрыта дамініканская школа. У 1875 адкрыта Нясвіжская настаўніцкая семінарыя. У 1897 у Нясвіжы 8446 жыхароў. У лютым—снежні 1918 акупаваны нямецкімі войскамі. З сакавіка 1918 уваходзіў у склад абвешчанай БНР. 6.8.1919 заняты польскімі войскамі, у ліпені 1920 — Чырвонай арміяй, у кастрычніку 1920 зноў заняты польскімі войскамі. З 1921 у складзе Польшчы, цэнтр павета Наваградскага ваяводства. Адкрыта Нясвіжская беларуская гімназія, гарадскі музей у будынку ратушы, дзе зберагаліся старажытныя пергаментныя дакументы, залатыя ключы ад гарадскіх брам і інш.

У кастрычніку 1926 у Нясвіжы адбылася сустрэча маршала Юзафа Пілсудскага з буйнымі землеўладальнікамі. З верасня 1939 у БССР, з 15.1.1940 цэнтр раёна. У 1939 — 8,5 тыс. жыхароў. У 2-ю сусветную вайну з 28.6.1941 акупаваны нямецкімі фашыстамі, якія загубілі ў горадзе больш за 6 тыс. чалавек (у асноўным габрэйскае насельніцтва). Вызвалены 2—4.7.1944. У 1959 — 6,7 тыс. жыхароў. Працуюць хлебазавод, швейная фабрыка, малочны завод, камбінат бытавых паслуг, рыбгас «Альба»; педагагічнае вучылішча, 4 сярэднія, вячэрняя, музычая і дзіцяча-юнацкая спартовая школы, школа-гімназія, 7 дашкольных устаноў, Дом культуры, кінатэатр, 2 бібліятэкі, бальніца, паліклініка, раддом, стадыён.

Помнікі архітэктуры канца 16—19 ст.: Фарны касцёл, плябанія, кляштары бенедыкцінак, бернардыцаў, ратуша і гандлёвыя рады, гараская абарончая замкавая вежа, Слуцкая брама, дом рамесніка, палацава-паркавы комплекс Радзівілаў, парк "Альба", грамадзянская забудова 19 ст.

Крыніца:
Валерый Пазднякоў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.5.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1999