Браслаў - фота і помнікі

Гісторыя Браслава

Браслаў - цэнтр Браслаўскага раёна. Размешчаны паміж азёрамі Дрывяты, Навята, Бярэжа, Святца, Загноек. За 220 км на 3ахад ад Віцебска, 30 км ад чыг. ст. Друя; аўтадарогамі злучаны з Друяй, Мёрамі, Шаркоўшчынай, Відзамі, Даўгаўпілсам. 9,5 тыс. ж. (1990 г.).

Заснаваны ў пачатку 11 ст. на месцы існаваўшага з 9 ст. паселішча латгалаў і крывічоў. Выконваў ролю абарончага пункта на паўнёва-заходнім парубежжы Полацкага княства. Паходжанне назвы звязваюць з імем полацкага князя Брачыслава Ізяславіча, пры якім пабудаваны браслаўскія ўмацаванні. Не выключана, што назва горада паходзіць ад балцкай асновы «брасла» (брод), якая пазней магла быць пераасэнсавана славянамі. Брасаў (летапісны Брячиславль, Брятислав, Браславль Завельски) упершыню ўпамінаецца ў летапісе Быхаўца і хроніцы М. Стрыйкоўскага пад 1065 г. у сувязі з нападам на яго літоўскіх князёў? братоў Кернуса і Гімбута (фактычна гэта адбывалася ў 1068 г.). Гэтая падзея адлюстравана ў хроніцы Быхаўца: «А потом князь велькі Кернус і Гімбут... пойдут на Руську Браслаўлю».

Старажытны цэнтр Браслава — гарадзішча Замкавая гара — размешчаны на вузкім перашыйку паміж азёрамі Дрывяты і Навята, недалёка ад пратокі паміж імі. Археалагічныя раскопкі праводзілі ў 1955—56 гг. Л.В. Аляксееў, у 1989 г. — М.А. Ткачоў і Г.М. Семянчук. На падставе археалагічных даследаванняў можна меркаваць, што Браслаў узнік у пачатку 11 ст. на месцы згарэўшага паселішча латгалаў і крывічоў, якое існавала з 9 ст. У 11—13 ст. насельніцтва жыло ў наземных рубленых хатах, займалася сельскай гаспадаркай, рыбнай лоўляй, паляўніцтвам, рамёствамі (апрацоўка дрэва, косці, скуры, ганчарства, ткацтва, кавальства, шыццё), гандлем.

Горад развіваўся на выцягнутым з усходу на захад вузкім перашыйку паміж азёр, якія прыкрывалі Браслаў з поўначы, поўдня, захаду і багністай р. Друйка з усходу. Першыя жылыя будынкі групаваліся вакол высокай (14 м) стромкай гары, дзе знаходзіўся замак. У пачатку 14 ст. [1307 г. (?)] горад увайшоў у склад Вялікага княства Літоўскага і больш за 2 стагоддзі знаходзіўся пад непасрэдным кіраўніцтвам вялікіх князёў літоўскіх, якое яны ажыццяўлялі праз сваіх намеснікаў. У 14 ст. Браславль завяшчаны вялікім князем Гедымінам малодшаму сыну Яўнуту. У час выступлення Свідрыгайлы яго войскі ў Браславе злучыліся з сіламі Лівонскага ордэна (1434 г.) і татарскай конніцай (1435 г.) — саюзнікамі Свідрыгайлы ў барацьбе з Жыгімонтам Кейстутавічам.

8.10.1500 г. вялікі князь Аляксандр у час знаходжання ў Браславе даў гораду прывілей на магдэбургскае права (няпоўнае), які некалькі разоў пацвярджаўся. Герб «Вока прадбачання» (сімвалічная выява чалавечага вока ў трохвугольніку на фоне сонечных промняў) горад атрымаў 2.6.1792 г. у адпаведнасці з прывілеем Станіслава Аўгуста.

Пасля смерці Аляксандра (1506 г.) уладальніцай горада стала яго жонка Алена, дачка вялікага князя маскоўскага Івана III, якая пасялілася ў Браславе. Алена заснавала на Замкавай гары жаночы праваслаўны манастыр, дзе памерла ў 1513 г. (пахавана ў Вільні). 3 1500 г. вядомы Браслаўскі мужчынскі манастыр на востраве воз. Неспіш (спачатку праваслаўны, пазней уніяцкі). У 1517 г. праз Браслаў праязджаў дыпламат і падарожнік С. Герберштэйн, які адзначыў размяшчэнне горада каля вялізнага возера. На карце Полацкай зямлі 1579 г. С. Пахалавіцкага Браслаў паказаны як паселішча на востраве. Браслаў з'яўляўся велікакняжацкім уладаннем. Дзяржаўцамі былі Сапегі, Масальскія, Скумін-Тышкевічы. Паводле інвентара 1554 г., у горадзе 5 вуліц, 110 дамоў, з іх 65 дамоў знаходзілася на вуліцы Вялікай, што ўздоўж воз. Дрывяты. На гэтай жа вуліцы размяшчаліся царква, касцёл, бальніца, сядзіба князёў Масальскіх. Існавалі таксама кляштар, 40 корчмаў. Налічвалася каля тысячы жыхароў, якія займаліся пераважна земляробствам, часткова гандлем і рамёствамі. Складальікі інвентара меркавалі, што гораду перашкаджаюць развівацца азёры. У вайсковым вопісе ад 10.5.1567 г. адзначана, што Браслаў выставіў у земскае войска (апалчэнне) 81 каня і 14 драбаў (жаўнераў). 3 1566 г. Браслаў — цэнтр павета ў Віленскім ваяводстве. Кіраўніцтва ажыццяўлялі маршалак і падкаморы, меліся пасады харунжага, суддзі, падсудка, пісара. Павятовыя сеймікі збіраліся на Замкавай гары, тут жа, паводле пастановы сейма 1590 г., пабудаваны дом для пасяджэнняў суда і зберажэння архіва.

У 16—17 ст. важнае значэнне меў Браслаўскі замак, які ўпершыню згадваецца ў 1514 г. Знешні выгляд замка ў нейкай ступені перадае малюнак з карты Т. Макоўскага 1613 г. Інвентар Браслава 1649 г. змяшчае падрабязнае апісанне замка (7 вежаў, брама з падвойнымі варотамі, вежа над брамай з 2 машыкулямі, шэраг будынкаў на дзядзінцы - пякарня, стайня, турма, кухня, свірны і іншыя гаспадарчыя будынкі). У горадзе ў гэты час налічвалася 120 дамоў. У час руска-польскай вайны 1654—67 гг. Браслаў неаднаразова пераходзіў з рук у рукі, некалькі разоў гарэў. У 1655 г. акупіраваны шведскімі войскамі, якія пачалі ваенныя дзеянні супраць Кароны. Рашэннем варшаўскага сейма 1661 г. Браслаў вызвалены на 4 гады ад усіх падаткаў. Паводле Андрусаўскага перамір'я 30.1.1667 г. Браслаў застаўся ў складзе Рэчы Паспалітай. Вялікія разбурэнні і страты пацярпеў горад у час Паўночнай вайны 1700—21 гг. У 2-й палове 18 ст. ў склад Браслаўскага павета ўваходзілі Браслаўскае, Дрывяцкае і Опскае староствы.

У 1794 г. у горадзе каля 700 жыхароў (разам з гарнізонам), 68 дамоў. 11.5.1794 г. на вуліцах Браслава адбыўся бой паміж паўстанцамі, прыхільнікамі Касцюшкі, і царскімі войскамі, у час якога горад згарэў. У 1793—95 гг. існавала Браслаўскае ваяводства, пасля пажару 1794 г. цэнтр яго перанесены ў Відзы.

У выніку 3-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. Браслаў увайшоў у склад Расейскай імперыі. З'яўляўся мястэчкам, цэнтрам воласці Браслаўскага павета (цэнтрам павета быў г. Відзы), які з 1795 г. уваходзіў у склад Віленскай, з 1797 г. — Літоўскай, з 1801 г. - Віленскай губерні. У грамадзянскую вайну 1812 г. у Браславе 9 дзён размяшчаўся штаб маршала М. Нэя. Восенню 1812 г. адбіты расейскім атрадам палкоўніка Я.I. Властава. 3 1843 г. Браслаў - мястэчка Новааляксандраўскага павета Ковенскай губерні. У 1850-я гады ў Браславе 220 жыхароў, 60 двароў, бальніца, касцёл, сінагога, вучылішча, піваварня. У 1864 г. мастаком і археолагам Д. Струкавым зроблена 14 малюнкаў, прысвечаных гістарычным мясцінам Браслава і наваколля. Замалёўку Браслава рабіў у канцы 1870-х гадоў Н. Орда. У 1913 г. у Браславе 1550 жыхароў, бальніца, сельскае вучылішча, вінакурны завод.

У час 1-й сусветнай вайны недалёка ад Браслава стабілізавалася лінія фронту (з канца 1915 г. да лютага 1918 г.). У лютым 1918 г. акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі. Пасля вываду германскіх войскаў ў пачатку снежня 1918 г. створаны ваенна-рэвалюцыйны камітэт. У пачатку 1919 г. Браслаў абвешчаны цэнтрам раёна (з лкуг. 1919 павета) Літоўскай ССР, потым Літоўска-Беларускай ССР. Са жніўня 1919 г. да чэрвеня 1920 г. горад акупаваны польскімі войскамі, потым Чырвонай Арміяй. У кастрычніку 1920 г. беларуска-літоўская дывізія генерала Жалігоўскага выбіла з горада чырвонаармейцаў. Да лютага 1922 г. Браслаў уваходзіць у склад Сярэдняй Літвы. З лютага горад у складзе Польскай дзяржавы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. У верасні 1921 г. у горадзе 1587 жыхароў, 243 дамы, млын, тартак, цагельня, шэраг дробных прыватных крам. Да 1939 г. Браслаў хутка развіваўся, як турыстычны цэнтр, будаваліся новыя адміністрацыйныя будынкі.

З верасня 1939 г. Браслаў у складзе БССР (4,9 тыс. жыхароў). З 1940 г. Браслаў цэнтр раёна Вілейскай вобласці. У чэрвені 1941 г. акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі. Вызвалены 6.7.1944 г. З верасня 1944 г. у Полацкай, са студзеня 1954 г. у Маладзечанскай, з 1960 г. у Віцебскай абласцях. 4,2 тыс. жыхароў у 1959 г., 4,6 тыс. ў 1969 г.

Архітэктурна-планіровачную структуру Браслава вызначаюць Замкавая гара — старажытны цэнтр горада, і ўзгоркавы рэльеф мясцовасці вакол яе. Старажытная частка горада мае нерэгулярную планіроўку, са звілістымі вуліцамі і маляўніча раскіданымі на ўзвышшах дамамі. Вуліцы і завулкі ўтвараюць складаную крывалінейную сетку, абкружаюць Замкавую гару і запаўняюць прастору паміж азёрамі Дрывяты, Навята, Бярэжа і Святца. Найбольш шчыльна забудавана старая частка горада, што прымыкае да Замкавай гары. Тут фрагментарна захаваўся лінейны характар квартальнай забудовы 19 — пачатку 20 ст. з вузкімі праходамі паміж дамамі і выцягнутымі перпендыкулярна вуліцам дварамі. Дамы стаяць на высокіх фундаментах з буйных бутавых камянёў, якія ў спалучэнні з украпваннямі маленькіх рознакаляровых каменьчыкаў ствараюць маляўнічую паверхню муроў, характэрную для сельскіх і местачковых мураваных будынкаў Віцебшчыны 19 — пачатку 20 ст. Вуліцы, размешчаныя далей ад Замкавай гары, забудаваны ў 20 ст.

Замкавая гара — помнік археалогіі і гісторыі. На замчышчы - магіла доктара С.Т. Нарбута. Захаваліся помнікі архітэктуры: калодзежны шацёр, Мікалаеўская царква, касцёл Найсьв. Панны Марыі. Вуліца К. Лібкнехта забудавана ў 1921—26 гг. мураванымі двухпавярховымі жылымі дамамі з мансардамі (для чыноўнікаў павятовай адміністрацыі, паводле праекта віленскага арх. Ю. Клоса). Гэтыя дамы маюць элементы архітэктуры «мадэрн». Працуе Браслаўскі гісторыка-краязнаўчы музей.

Зона адпачынку — воз. Дрывяты. Тут размешчаны дзіцячы санаторый і турбаза «Браслаўскія азёры».

Крыніцы:
К. С. Шыдлоўскі
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996

С. Ф. Цярохін, С. Г. Багласаў
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986