Асвея - фота і помнікі

Гісторыя Асвеі

Мястэчка Асвея (да пач. 19 ст. Асвей), цяпер гарадскі пасёлак Асвея стаіць на паўднёвым беразе Асвейскага возера. За 40 км ад Дрысы (Верхнядзвінска), 190 км ад Віцебска, 37 км ад чыгуначнай станцыі Верхнядзвінск на лініі Полацк-Даўгаўпілс. 1900 жыхароў (1991).

Мястэчка Асвея калісьці з'яўлялася цэнтрам вялікіх магнацкіх уладанняў. Упершыню яно ўзгадваецца ў дагаворы шасцігадовага перамір'я паміж вялікім князем ВКЛ Аляксандрам Ягелончыкам і вялікім князем Маскоўскім Іванам III, заключаным у Маскве ў 1503 г. У 1505 г. Аляксандр Ягелончык аддаў Асвею полацкаму ваяводу Станіславу Глябовічу. Затым мястэчка пераходзіць да роду Кішкаў. Віцебскі ваявода Станіслаў Кішка ў 1606 г. прадае сядзібу канцлеру ВКЛ Льву Сапегу, нашчадкі якога ўтрымлівалі ўладанне каля 150 гадоў.

У 1749 г. ад каад'ютара віленскага Юзафа Сапегі Асвея дастаецца менскаму ваяводу Яну Аўгусту Гільзену, аўтару «Кронікі інфлянцкай», вядомаму дабрачынцу каталіцкага будаўніцтва ў краі. Наступным уладальнікам Асвеі становіцца мсціслаўскі ваявода Юзаф Гільзен, які памёр у Рыме бяздзетным і таму завяшчаў маёнтак сваяку жонкі графу Казіміру Канстанціну Плятэру. Аднак той, не здольны ўтрымліваць маёнтак у 13 000 душ, адпісаў яго сваяку Яну Шадурскаму, які пабудаваў тут вялікі палац, касцёл, заснаваў кляштар місіянарыяў. У руках Шадурскіх Асвея заставалася на працягу стагоддзя. Ад Яна Шадурскага гаспадарка перайшла да яго сына маршалка шляхты Віцебскай губерні Ігната, а потым да сястры Ігната Казіміры. Яна ўступіла маёнтак свайму стрыечнаму брату Мікалаю, пры сыне якога маёнтак і прыйшоў ў заняпад. Перад першай сусветнай вайной Асвея перайшла ў расейскае дзяржаўнае валоданне.

З 16 ст. Асвей - валасны цэнтр у Полацкім ваяводстве. У 1616 і 1633 Асвею рабавалі маскоўскія войскі. З 1695 горад. У 17—18 ст. праз Асвей праходзіў гандлёвы шлях з Маскоўшчыны ў Ліфляндыю, Літву, Прусію. Двойчы на год (2 мая і 28 чэрвеня) тут праводзіліся кірмашы. З 1772 у складзе Расейскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Дрысенскага павета. Вясною 1847 у Асвеі і навакольных вёсках адбыліся выступленні сялян супраць адмежавання спрэчных земляў на карысць памешчыка У.М. Шадурскага. Паводле перапісу 1897 у Асвеі 2830, у 1905 3700 жыхароў, народнае вучылішча.

У 1-ю сусветную вайну Асвея значна пацярпела ад вайсковых дзеянняў. У 1914 г. Палац Шадурскіх быў разрабаваны і зруйнаваны. Улада захоплена бальшавікамі ў лістападзе 1917. З сакавіка 1918 г. Асвея ўваходзіла ў склад абвешчанай БНР. У 1924—59 цэнтр раёна БССР, з 27.9.1938 гарадскі пасёлак. У 2-ю сусветную вайну 1.7.1941 акупавана ням.-фаш. захопнікамі. У гады вайны Асвея і 158 навакольных вёсак былі спалены, каля 4,4 тыс. мірных жыхароў было забіта. 17.7.1944 Асвея вызвалена. Асвейскі раён скасаваны 8.8.1959, яго тэрыторыя ўвайшла ў склад Дрысенскага раёна. У 1969 3,8 тыс. жыхароў. У Асвеі сярэдняя і музычная школы, 8-гадовая школа-інтэрнат. Помнік архітэктуры — манастырскі шпіталь (18 ст.), парк (18 ст.). 2 брацкія магілы 636 вайскоўцаў Чырвонай Арміі і партызан, што тут загінулі. Помнікі: падпольшчыкам, на ўшанаванне памяці землякоў, якія загінулі ў 2-ю сусветную вайну. Каля Асвеі 6 гарадзішчаў ранняга жалезнага веку.

Крыніца:
Анатоль Кулагін
Страчаная спадчына. Па колішніх маёнтках
Мінск, "Беларусь", 2003
http://txt.knihi.com/spadcyna/spadcyna3.html

В.Л. Насевіч
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1993