Плябань - фота і помнікі

Гісторыя Плябані

Кожная беларуская вёсачка, якой бы маленькай яна не здавалася, мае за сабой вялікую і цікавую гісторыю. Плябань не з’яўляецца выключэннем. Пачаткі яе гісторыі носяць паўлегендарны характар. З прадонняў часу ўсплываюць вобразы шляхцюка, што заблукаў у лесе, і выйшаўшы з яго на роўную пустку каля р.Уша, вырашыў збудаваць царкву. Гэтая ж легенда сустрэлася нам і ў больш цэласным разгорнутым выглядзе.

Так, едучы ў Маладэчна з Краснага вялікі князь літоўскі Аляксандр Ягелончык са сваёй світай быў неспадзявана абкружаны воўчай зграяй, якая прымусіла яго збіцца з дарогі (каля в.Загорскае), і праследвала да ўзбярэжжа Ушы. Пазбавіўшыся небяспекі Аляксандр загадаў пабудаваць у гонар свайго выратавання драўляны касцёл. Мясціна пачалася лічыцца святой, і каля касцёла ўзніклі могілкі, дзе хавалі прадстаўнікоў знаці. Прыкладна ў 1929 г. адна сямігадовая дзяўчынка, жыхарка Плябані, пачула ад 70-гадовай бабулі, што тая будучы такім жа дзяўчом, бачыла як вясновы павадак вымыў аднойчы з-пад зямлі чалавечы чэрап з залатымі дзёснамі. Гэты факт, які выпадкова зрабіўся вядомы нам, можа сведчыць аб высокім статусе тых, хто быў пахаваны каля касцёла.

Аднак звернемся да самога паселішча. У гаворцы са мной мясцовая жыхарка Вера Сільвестраўна Броўка, якая і была той самай кемлівай дзяўчынкай, казала, што раней Плябань звалася Юрыздыкамі. Тэрмінам “юрыздыка” у правінцыі называлася маёмасць, ахвяраваная прыватнай асобай на карысць царквы або касцёла. У склад гэтай маёмасці ўваходзіла і адпаведная вёска, што ў 1766 г. згадваецца ў рэестры уніяцкіх парафіяльных храмаў, як Юрыздыка Краснасельскай царквы. У ёй пражываў 21 чалавек (4 муж., 6 жан., 11 дзяц.).

У 1800 г. ксёндз загадаў перанесці могілкі з узбярэжжа Ушы на пагорак у напрамку вёскі Івонцавічы. На месцы былога драўлянага храма распачалося будаўніцтва касцёлу. Каля касцёлу быў пабудаваны дом ксёндза, што характарызаваўся тэрмінам “плябань”, як рэзідэнцыя плябана. Адсюль вынікае і другая назва – Плябань. У сувязі з падзеямі паўстання 1830-1831 гг. царскія ўлады ўсяляк супынялі будаўніцтва, і таму дзейнічаць касцёл пачаў толькі ў 1855 г. У 1863 г. у касцёле хавалі зброю паўстанцы з аддзела Ю.Бакшанскага. У 1864 г. пасля паразы паўстання, касцёл пераасвяцілі ў царкву. Зараз будынак знаходзіцца ў стане заняпада, аднак яго велічны выгляд працягвае уражваць і прыцягваць цікаўнага вандроўніка.

На ваеннай стратэгічнай мапе сярэдзіны ХІХ ст. паселішча пазначана ўжо як Новае Краснаселле. Гэты факт магчыма быў звязаны з тым, што Краснае, як мястэчка, дзе пераважалі драўляныя збудаванні, мела ўласцівасць станавіцца ахвярай шматлікіх пажараў. Пад час аднаго з іх частка жыхароў з’ехала з Краснага і пасялілася ў Плябані, дзе каморнікі нарэзалі ім зямлю ад царквы да той часткі, што называлася Юрыздыкамі. Таму зараз, калі мы паглядзім на план вёскі, то ўбачым, што ад царквы да дарогі з Краснага на Радашковічы, двары ідуць у рад. У той час, як у Юрыздыках, дзе на ўскрайку жыве Вера Сільвестраўна, такой сімметрыі не існуе. Насупраць, хаты тут стаяць у раскіданым парадку. На пэўным этапе гісторыі гэтай вёскі ў памяці насельніцтва захоўваліся тры назвы, якія адпавядалі тром асноўным часткам паселішча. Але з цягам часу перамагла ўсё ж больш прагрэсіўная на той момант – Плябань.

Гісторыя плябаньскага могільніку, перанесенага ў пачатку ХІХ ст. на ўзгорак, бліжэй да в.Івонцавічы, не меньш цікавая. Гістарычная значнасць гэтых могілак падкрэсліваецца як старадаўнасцю мясцовых пахаванняў, асаблівасцю выканання надмагільных помнікаў, рэшткамі капліцы, так і асобамі тых, хто быў тут пахаваны. А гэта асобы паўстанцаў 1863 г. – Юлляна Бакшанскага, Рафала Малішэўскага, Леапольда Банькоўскага, Людвіка Яманта, а таксама 15-гадовага Ігнацыя Сулістроўскага. Яны загінулі пад час раптоўнага бою з царскімі карнікамі 23 сакавіка 1863 г., недзе ў раёне вёскі Свечкі, дзе сталаваліся ў мясцовай гаспадыні. Жанчына і прагаварылася камусьці аб сваіх начных гасцях ... На магіле паўстанцаў у 1921 г. быў пастаўлены помнік. Пасля вайны на могілках у Плябані нікога больш не хавалі. Мясцовы люд забыўся на гэта месца, але не забыліся на яго гісторыкі, а дакладней М.М.Чарняўскі і З.С.Пазьняк. Яны пад час свайго наведвання Краснага раптам пачулі ад мясцовага жыхара, аб паўстанцах, што змагаліся супраць цара. На энтузіязме, дашпацыраваўшы да Плябані, гісторыкі пабачылі той помнік.

Недзе ў 1980-90-я гг. пры навядзенні сякога-такога добраўпарадкавання стары польскі помнік закапалі ў зямлю, узгрувасціўшы на яго месца вялізны камень. Каля камяня паставілі драўляны крыж у памяць аб паўстанцах. Гаворачы аб могілках у Плябані, не трэба забываць і аб працэссіі ўшанавання культу св. Андрэя Баболі, якая адбылася тут ў 1938 г. і была для Польшчы падзеяй агульнадзяржаўнага масштабу. З Кракава ў Плябань з’ехаліся біскуп, папскі нунцый, прысутнічаў пры гэтай падзеі і мясцовы ксёндз. Працэссія суправаджалася вайскоўцамі на конях і натоўпам вернікаў. У памяць аб ёй захавалася некалькі фотаздымкаў.

З правага боку ад могілак, у напрамку Івонцавічаў, знаходзіцца старадаўняе культавае месца – узгорак Святая гара, што з глыбінь вякоў ушаноўваўся мясцовым людам. Цяпер, у агромністым катлаване з безліччу густых і крывых сцежак, можна ўбачыць вялікую колькасць камянёў, што ляжаць тут з даўніх часоў. Г.Каханоўскі, пішучы аб Святой гары ўзгадвае аб тым, што на ёй знаходзіўся ідал нейкага паганскага бога, што з часам некуды знік. Вясной 2001 г. каля будынку, дзе жыў ксёндз (сучасны філіял музея М.Багдановіча), пад час працы над кветнікам, з зямлі быў выкапаны ідал з расплюшчанымі шырокімі вачыма і пукатым жыватом. Але ў выніку безгаспадарлівасці, што панавала тады, ён хутка недзе загубіўся.

Гэта толькі тое, што мы ведаем зараз аб Плябані. Колькі ж яшчэ ўсяго сакрыта ў прадоннях былога не вядома. Спадзяюся, пакуль не вядома ...

Урублеўскі В.В.