Ашмяны - фота і помнікі

Гісторыя Ашмянаў

Горад Ашмяны - цэнтр Ашмянскага раёна (з 15.1.1940) Гродзенскай вобласці. Знаходзіцца на р. Ашмянка, за 220 км на паўночны ўсход ад Гродна, за 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны, на аўтамабільнай дарозе Мінск — Вільня. Насельніцтва на 1.1.2002 г. — 15 100 чалавек. Паходжанне назвы горада мае некалькі тлумачэнняў. Найчасцей сустракаюцца спробы звязаць яго з літоўскімі словамі «aszmenies» («ашменес»), што ў перакладзе азначае вастрыё, і «akmenas» («акменас») — у перакладзе камень (3). Дарэчы, камень дамінуе і ў распаўсюджанай легендзе аб Ашмянах (4).

Сустракаюцца і іншыя варыянты: у крыжацкіх летапісах захавалася слова «asschemynne» («асшэмінэ») — горад з драўлянымі пабудовамі (5), а вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі В.Жучкевіч выказаў яшчэ адну думку наконт гэтага: «Ашмяны — горад у Гродзенскай вобласці. Назва балтыйскага паходжання. Па сэнсе яна нагадвае літоўскае слова — асабістае, уласнае (землеўладанне)» (6). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і рэчка. Пазней да іх далучылася чыгуначная станцыя.

Індывідуальнасць Ашмян у плане забудовы падкрэслівалася неаднаразова: «Горад забудоўваўся паступова па тыпе старых беларускіх і літоўскіх мястэчак. Прыгожыя, светлыя дамы багатых гараджан размяшчаліся ўздоўж галоўнай вуліцы, сярод зеляніны садоў і паркаў. Дробныя рамеснікі і просты люд сяліліся па ўскраінах. У цэнтры на плошчы ўзвышаліся касцёл і царква. Нягледзячы на ўзведзеныя зараз новыя каменныя будынкі, арыгінальнасць старой забудовы захавалася» (7).

Падобнае можна прачытаць і ў наступных радках: «Каб мець уяўленне аб старых гарадах або вялікіх мястэчках заходняй часткі Беларусі або Літвы, дастаткова паглядзець на Ашмяны. Тут спалучаюцца характэрныя рысы такога тыпу паселішча» (8).

У крыніцах 2-й паловы XIX — пачатку XX ст. часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў 1040 г. (год паходу Яраслава Мудрага на Літву). Два прыклады прэтэндуюць на тое, каб іх працытаваць. А.Корава ў сваёй працы сцвярджае: «У пачатку XI ст. Яраслаў Мудры зрабіў напад на Літву ў ваколіцах г. Ашмяны і, атрымаўшы даніну ад насельніцтва, вярнуўся ў сваю айчыну» (9).

Гродзенскія вучоныя таксама не выключаюць існавання Ашмян у XI ст. Яны ў свой час падкрэслівалі: «У летапісных помніках XII ст. упамінаецца Гродна, XIII ст. — Навагрудак, Слонім, Ваўкавыск. Фактычна ж гэтыя гарады (як і Свіслач, Ліда, Ашмяны) існавалі значна раней — у XI ст. Узнікшы як крэпасці, яны становяцца хутка важнымі цэнтрамі рамяства і гандлю» (10).

У «Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай» Ашмяны ўпамінаюцца пад 1341 г.

Маюцца ўскосныя звесткі, што Ашмяны з'яўляліся цэнтрам невялікага самастойнага княства, а потым увайшлі ў Віленскае княства. У 1384 г. і 1385 г. пад Ашмянамі крыжакі спрабавалі перашкодзіць «шлюбнаму саюзу» паміж Польшчай і Літвой (Крэўская унія 1385 г.), але пацярпелі паражэнне.

3 1413 г. Ашмяны ўваходзяць у склад Віленскага ваяводства. А ў XVI ст. сталі цэнтрам павета (1565—1566), межы якога былі дакладна вызначаны. Дагэтуль сустракаліся назвы «Ашмянская воласць», «Ашмянскае намесніцтва», «Ашмянскі двор», «Ашмянскі павет» і г.д.

Горадам і навакольнымі землямі валодалі вялікія літоўскія князі Гедзімін, Яўнут, Альгерд, Ягайла, пазней — феадалы Я.Юндзіловіч, В.Насілоўская, Я.Забярэзінскі і інш.

У сярэднявеччы на левым (узвышаным) беразе Ашмянкі знаходзіўся замак (у 1791 г., пасля падзелу павета на Ашмянскі і Завілейскі, было адзначана, што «сеймікаваць» Ашмянскі павет будзе «на замку»). Дакладных звестак пра ўмацаваны замак у Ашмянах пакуль што не знойдзена. Вядома толькі, што быў ён драўляны. Аб месцы яго знаходжання напомніла колішняя назва вуліцы Замкавая (зараз Першамайская). У Ашмянах у ноч на 1.9.1432 г. быў зроблены дзяржаўны пераварот: старадубаўскі князь Жыгімонт Кейстутавіч разам з Сямёнам — князем Гальшанскім зрабілі змову і захапілі ў палон сям'ю Вялікага князя літоўскага Свідрыгайлы, але таму ўдалося ўцячы ў Полацак. Гэты момант лічыцца пачаткам яго барацьбы супраць Жыгімонта Кейстутавіча, які прытрымліваўся пракаталіцкай арыентацыі. 9.12.1432 г. Свідрыгайла паспрабаваў разбіць каля Ашмян войскі свайго праціўніка. Пасля жорсткай бітвы, у выніку якой было згублена 14 тыс. воінаў і 9 харугваў, ён адышоў. Барацьба працягвалася некалькі гадоў і скончылася паражэннем Свідрыгайлы.

3 1391 г. у Ашмянах працуе парафіяльны касцёл (зараз касцёл Святога Міхаіла). У 1837 г. будынак яго згарэў, быў адбудаваны. Існуючы будынак узведзены ў 1906 г. Існаваў таксама касцёл Святога Духа (у гонар яго — вул. Святадухаўская і вёска Святы Дух), але не збярогся. Пасля 1432 г. у знак падзякі Богу за перамогу над Свідрыгайлам Жыгімонт Кейстутавіч пабудаваў (фундаваў) пры касцёле калегіяту (12).

Царква ў Ашмянах пабудавана ў 1840 г. (Богаяўленская, драўляная), не збераглася; з 1883 г. дзейнічае Уваскрэшанская царква (каменная, пабудаваная на фундаменце былога дамініканскага касцёла Святой Троіцы).

3 2-й паловы XIX ст. у Ашмянах захаваўся будынак сінагогі.

3 1505 г. у Ашмянах пражывалі і праводзілі місіянерскую дзейнасць манахі-францысканцы (рэшткі мураванага касцёла, збудаванага імі ў 1822 г., зберагліся); з 1667 г. — дамініканцы (касцёл Святой Троіцы, ліквідаваны ў 1850 г., з яго была пабудавана капліца на гарадскіх могілках, 1873); у час рэфармацыі (2-я палова XVI ст.) кальвіністы пабудавалі ў Ашмянах кальвінскі збор, звестак пра яго вельмі мала.

У 2-й палове XIV ст. Ашмяны, «будучы месцапрабываннем княжацкім», «пачалі забудоўвацца па тыпе гарадоў» (левабярэжжа Ашмянкі), а першапачатковае паселішча засталося з назвай Старыя Ашмяны (правабярэжжа). У пачатку XVI ст. забудова завяршылася, утварыліся Новыя Ашмяны, і толькі ў XIX ст. забудаваўся правы бераг р. Ашмянкі. Назвы Старыя і Новыя Ашмяны зніклі, захаваліся проста Ашмяны.

3 ператварэннем мястэчка ў горад у пачатку XVI ст. Ашмяны атрымалі Магдэбургскае права, пры пацвярджэнні якога кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі надаў 22 мая 1792 г. гораду першы герб (скасаваны 5 жніўня 1800 г.). 3 1566 г. Ашмяны становяцца цэнтрам аднаго з буйнейшых паветаў Вялікага княства Літоўскага, насельніцтва якога ў 1717 г. было каля 85 тыс. жыхароў. Вялікі князь Жыгімонт Аўгуст даў Ашмянам гарадскія правы і вольнасці, валоку зямлі на ўтрыманне шпіталя і іншыя прывілеі. Тут адбываліся павятовыя шляхецкія сеймікі, засядалі земскі і гродскі суды Ашмянскага павета.

3 1569 г. цэнтр староства. У склад староства ўваходзілі горад (з ратушай, рынкам і вуліцамі Гальшанскай, Папярэчнай, Святадухаўскай, Віленскай, Жупранскай) і вёскі Аляны, Гінеўцы, Павяжы, Святы Дух. Горад некалькі разоў аказваўся ў зоне баявых дзеянняў, трапляў у рукі іншаземцаў, разбураўся. У час войнаў двойчы займалі рускія войскі (1519 і 1655) і шведы (1702 г., у Паўночную вайну 1700—1721). 3-за разбурэнняў і збяднення насельніцтва тры разы мясцовыя гараджане вызваляліся ад падаткаў (1655, 1661, 1677). У 1791 г. 852 жыхары (з іх 10% рамеснікаў), 142 дамы.

У час паўстання Т.Касцюшкі ў 1794 г. у Ашмянах размяшчаўся штаб паўстанцкай арміі Ясінскага, фарміраваўся атрад М.К.Агінскага, друкавалася адозва да расейскіх войскаў. 21 мая і 8 ліпеня 1794 г. адбыліся баі паўстанцаў з карнікамі.

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад Расейскай імперыі; у 1796—1801 гг. знаходзіліся ў складзе Літоўскай, з 9.9.1801 г. — Віленскай губерняў. У 1797 г. тут дзейнічала адгалінаванне антыцарскай арганізацыі («асацыяцыі»).

У ліпені—снежні 1812 г. заняты французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. XIX ст. насычана рэвалюцыйнымі падзеямі. У Ашмянах і наваколлі дзейнічалі рэвалюцыйныя і паўстанцкія арганізацыі, партызанскія атрады. У 1830—1831 гг. паўстанцкімі дзеяннямі кіравалі П.Важынскі і К.Пшаздзецкі. Дзейнічалі таксама аддзяленне тайнай арганізацыі «Саюз свабодных братоў» (1846—1849), «Таварыства Піянтковічаў» (1861—1862), паўстанцкія і партызанскія атрады З.Мінейкі, Г.Чаховіча, К.Ясевіча (1863—1864); адбыліся ашмянскія забастоўкі гарбароў і маёўкі рабочых (1896). Існавала таксама Ашмянская рабочая арганізацыя, якая дзейнічала пад кіраўніцтвам «Рабочага саюза Літвы».

2 лютага 1837 г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належаў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). Уласнасцю дзяржавы ў 1847 г. стала і староства, якое мела зямлі 197 валок, 28 маргоў, 104 прэнты. 9 чэрвеня 1845 г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да 1917).

Першыя прамысловыя прадпрыемствы (гарбарні) у Ашмянах зафіксаваны пад 1848 г. У тым жа годзе меліся 35 крам, 2 бальніцы на 52 месцы, павятовае вучылішча (30 вучняў, 2 настаўнікі). Паводле перапісу 1897 г., было 10 прамысловых прадпрыемстваў (4 гарбарні, бровар, фабрыка мінеральных вод, медаварня, саладоўня, тытунёвая фабрыка, вадзяны млын, на якіх працавалі 382 рабочыя).

У 1902 г. адбыліся першыя палітычныя хваляванні рабочых, у 1904 г. створана Ашмянская арганізацыя РСДРП. У час 1-й рускай рэвалюцыі яна кіравала шматлікімі выступленнямі працоўных. 3 верасня 1915 г. па студзень 1919 г. Ашмяны акупаваны германскімі войскамі. З сакавіка 1918 г. горад у складзе БНР.

З красавіка 1919 г. па ліпень 1920 г. пад польскай акупацыяй. Паводле дагавору паміж РСФСР і Літвой ад 12.7.1920 г. прадугледжвалася перадача Ашмян Літве, але яна не адбылася, бо 2.10.1920 г. у родны горад увайшоў генерал Жалігоўскі са сваёй польска-беларускай дывізіяй. У кастрычніку 1920 г. — сакавіку 1922 г. уваходзілі ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 г. — у склад Польшчы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. У 1927 г. 6000 жыхароў, касцёл, сінагога, гімназія, народны тэатр, інфекцыйная бальніца, дом састарэлых, гарадская электрастанцыя, прыватныя заводы і фабрыкі (спіртусовых напояў, дражджавы, гарбарны, лесапільны), прыватны аптэчны склад, аптэка, лазня, фатаграфія, лаўка, кааператывы «Прагрэс», «Земляроб», таварыства польскага настаўніцтва, аб'яднанне сельскагаспадарчага і прамысловага гандлю. У 1918—1939 гг. тут дзейнічалі гімназія імя Я.Снядэцкага, агульнаадукацыйная школа, народны тэатр, бальніца, дом састарэлых, электрастанцыя, фабрыка спіртусовых напояў, дражджавы і лесапільны заводы, гарбарня, бойня, млын. У пачатку 1920-х гадоў у наваколлі дзейнічалі пракамуністычная партызанская група Чарняўскага, падпольныя арганізацыі КПЗБ, гурткі Таварыства беларускай школы, Беларускай сялянска-работніцкай грамады, пасольскага клуба «Змаганне» (кіраўнікі павятовага сакратарыята П.У.Петкун, А.П.Сцефановіч, А.А.Рыжы).

Пасля ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР (1939) Ашмяны — раённы цэнтр Вілейскай (з 1940), Маладзечанскай (з 1944), Гродзенскай (з 1960) абласцей. 3 25.6.1941 г. да 7.7.1944 г. пад нямецка-фашысцкай акупацыяй, дзейнічалі Армія Краёва, Ашмянскія падпольныя райкомы КП(б)Б (з 28.9.1943) і ЛКСМБ (з 5.9.1943), Саюз Беларускай Моладзі і інш. беларускія вайсковыя і грамадзянскія ўтварэнні.

У 1944—1945 гг. аднавілі работу прадпрыемствы, арганізацыі, установы, якія дзейнічалі да вайны. 3 15.11.1949 г. па 21.11.1950 г. у Ашмянах існаваў калгас імя Талбухіна (старшыня Ч.Б.Тарашкевіч). Працаваў прамкамбінат, у 1952 г. у яго сістэме меліся 2 кузні, нафтавы млын, лесазавод, гантарэзка, 10 майстэрань, сукнавальня, электрастанцыя.

Колькасць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізскіх казак і іншых крыніц: 1804 г. — 746, 1811 г. - 1850, 1825 г. - 1022 (730 мужчын, 292 жанчыны), 1833 г. — 797 (387 мужчын, 410 жанчын), 1840 г. - 1692, 1848 г. - 4115 (2198 мужчын, 1917 жанчын; яўрэяў 2018), 1859 г. — 3066, 1871 г. - 4546, 1896 г. - 6218 (3099 мужчын, 3119 жанчын), 1900 г. - 7506, 1914 г. - 8200, 1921 г. - 3442, 1931 г. - 7414, 1939 г. - 8668, 1945 г. - 3460, 1948 г. - 5581, 1959 г. - 6900, 1970 г. - 9600, 1980 г. - 12 800, 1985 г. - 14 100, 1990 г. - 15 200, 1999 г. - 16 100. На 1.1.2002 г. 15 100 жыхароў.

Першыя звесткі аб вуліцах і завулках Ашмян адносяцца да XVII ст. Паводле інвентара 1637 г., іх налічвалася чатыры: Жупранская, Гальшанская, Святадухаўская і Віленская. Мінула больш за стагоддзе, калі на плане горада з'явілася новая вуліца — Папярэчная (інвентар 1789). У канцы XVIII ст. (план горада 1796) у Ашмянах шэсць вуліц і два завулкі.

Гісторыя горадабудаўнічага развіцця Ашмян пачынаецца з сярэдзіны 14 ст., калі існавалі Старыя і Новыя Ашмяны. У Новых Ашмянах (цяпер левабярэжная частка горада) была рэзідэнцыя князя — драўляны далац, абнесены землянымі валамі. Старыя Ашмяны — невялікае пасяленне з драўляным кляштарам на правым беразе ракі — належалі з 1505 г. францысканцам. Горад развіваўся ў асноўным на левым беразе. Тут на перасячэнні галоўнай восевай магістралі (сучасная вул. Савецкая) і старажытнага тракту (сучасная вул. Барунская) узнік грамадска-гандлёвы цэнтр і рыначная плошча з ратушай. У 18 ст. жылая забудова была драўляная, дамы ставілі ўздоўж вузкіх надзелаў тарцамі да вуліцы. Асабліва цесна забудоўвалі ўчасткі вуліц, якія прылягалі да квадратнай у плане плошчы. На яе паўночным і заходнім баках размяшчаліся жылыя дамы, насупраць іх — старосцінская карчма і 2 касцёлы: драўляны дамініканскі (пабудаваны ў 1667 г., згарэў у 1797 г.) і мураваны парафіяльны (пасля перабудовы ў 1904 г. у стылі неабарока першапачатковы выгляд касцёла быў страчаны). У цэнтры плошчы стаяла невялікая драўляная ратуша. За карчмой і касцёламі ў раёне вуліц Барунскай і Замкавай, што вялі да ракі, знаходзіліся земская і гарадская канцылярыі, земскі і гродскі суды, паштовы двор, кавярня. У 18 ст. на месцы замка (Замкавая вул.) была рэзідэнцыя старосты. Сярод шырокага двара, агароджанага плотам, стаяў драўляыы пяціпакаёвы дом з гонтавым дахам.

У 19 ст. пачалі забудоўваць правы бераг Ашмянкі. Забудова вялася квартальная, пераважна драўляная, адпапавярховая. У 1822 г. тут пабудаваны мураваны францысканскі кляштар у стылі класіцызму (захаваліся сцены касцёла). У пачатку 20 ст. ў цэнтры пастаўлены прыватнаўласніцкія мураваныя жылыя дамы (вул. Барунская), а таксама драўляныя баракі для гарадской беднаты.

Рост горада праходзіў інтэнсіўна: 1833 г. — 153 дамы, 2 храмы; 1848 г. — плошча (61 дзесяціна), 346 дамоў, у т.л. 7 каменных. Паводле плана 1898 г., праектавалася пабудаваць больш за 30 вуліц і завулкаў. Але да 1940 г. пабудавана толькі 26. У 1939 г. у Ашмянах 913 дамоў, у 1940 г. у складзе гарсавета 7 населеных пунктаў: Ашмяны, Шэйкі, Відэтка, Зусін-Лазараторыя, Старая Ашмяна (Старыя Ашмяны), Загураўшчына.

Назвы вуліц самыя разнастайныя. Былі і такія, ад якіх прыйшлося адмовіцца (Крывая, Глухая, Апошняя, Могілкавая, Казлінская, завулак Воўчы і інш.). У 1920—1930-я гады з'явілася традыцыя надаваць вуліцам імёны знакамітых асоб (Снядэцкага, Касцюшкі, Міцкевіча, Янкоўскага). Пасляваеннаму часу ўласцівы бурны рост гарадоў, аб чым сведчыць рост вуліц і завулкаў, у т.л. і ў Ашмянах: 1947 г. — 28, 1957 г. - 30, 1967 г. - 40, 1977 г. - 62, 1987 г. - 76, 1995 г. - 79, 2000 г. - 87 (666 будынкаў).

Прамысловыя прадпрыемствы (канец 2000): ільнозавод, сырзавод, мясакамбінат, дражджавы завод, завод «Радыётэхніка», кава-цыкорная фабрыка (усе адкрытыя акцыянерныя таварыствы); 5 сярэдніх школ (2 з іх школы-інтэрнаты), пачатковая школа, цэнтр пазашкольнай работы, дзіцяча-юнацкая спартыўная школа, Дом юных турыстаў, 6 дашкольных устаноў, фільматэка, Дом культуры, 4 бібліятэкі, бальніца, паліклініка, скурвендыспансэр, аўташкола, музычная школа, народны тэатр, народны ансамбль песні і танца «Крыніцы», раённы краязнаўчы музей, музей СШ № 1, музей ПТВ № 192, кінатэатр, сельгастэхнікум, прафесійна-тэхнічнае вучылішча, камбінат бытавога абслугоўвання, тры будаўнічыя і тры дарожныя арганізацыі, аўтапарк, мытня, электрасеткі, вузел паштовай сувязі, вузел электрычнай сувязі, спажывецкае таварыства, друкарня, раённая газета «Ашмянскі веснік».

Зона адпачынку — берагі р. Ашмянка. Зялёныя насаджэнні цягнуцца ўздоўж ракі праз увесь горад і злучаюцца з лесапаркам.

Ашмяны — радзіма А.І.Батурына, Л.Жалігоўскага, Ю.Ю.Карчэўскага, У.П.Рубацкага, В.Урбановіча і інш.; тут працавалі В.С.Гігевіч, М.Лапіцкі, М.І.Пецюкевіч і інш.

Спасылкі:
1. Гошкевич И.И. Виленская губерния: Полный список населенных мест со статистическими данными о каждом поселении, составленный по официальным сведениям. Вильна, 1905. С. 219—257.
2. Jankowski Cz. Powiat Oszmianski. Materjaiy do dziejow ziemi i ludzi. Petersburg, 1896. Cz. l. S. 11.
3. Жучкевич В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. С. 279.
4. Гродзеншчына ў легендах і паданнях. Мн., 1999. С. 53-64.
5. Корева А. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. СПб., 1861. С. 730.
6. Жучкевіч В.А. Чаму так названа. Мн., 1969. С.28.
7. Советский Союз. Географическое описание в 22 томах. Белоруссия. М., 1967. С. 184-185.
8. Жучкевич В. А., Малышев А. Я., Рогозин Н.Е. Города и села Белорусской ССР. Мн., 1959. С. 259.
9. Корева А. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. СПб., 1861. С. 4.
10. Фих Б.М., Мараш Я.Н. Заглядывая вглубь истории// БССР. Гродненская область. Мн., 1968. С. 12.
11. Oshmanski Jezzy. Biskupstwo Wilenskie w sredniowieczu. Poznan. 1972. S. 58.
12. Starozytna Polska... Warszawa, 1886. T. 4. S. 179.
13. Винклер П. П. Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской империи внесенные в Полное собрание законов с 1648 по 1900 гг. СПб., 1900.
14. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Мн., І993. Т. І.С. 242-243.

Крыніцы:
Памяць. Ашмянскі раён
Мінск, Белта, 2003

А.П. Грыцкевіч, У.В. Алісейчык, А.К. Краўцэвіч
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986

А.Цітоў
Сімвалы незалежнасці. // Геральдыка беларускіх местаў.
Менск, 1998