Крычаў - фота і помнікі

Гісторыя Крычава

Крычаў упершыню ўзгадваецца ва Ўстаўной грамаце смаленскага князя Расціслава Мсціславіча пад назвай Крэчут. Гэта адбылося ў 1136 г. Усю сваю гісторыю Крычаў заставаўся невялікім, так бы мовіць, “малым” горадам, якіх нямала на мапе Беларусі. Разам з тым, ён граў дастаткова значную ролю ў палітычным, эканамічным, а найперш, ваенным жыцці рэгіёна. З’яўляючыся цэнтрам абароны ўсёй акругі, Крычаў доўгія стагоддзі надзейна абараняў межы радзімы. Па трапным выразе гісторыка Андрэя Мяцельскага “уся гісторыя Крычава прапахла парахавым дымам”. І сапраўды, у ХІІ-XVIІI ст. крычаўцы дзесяткі разоў бралі ў рукі зброю і амаль ніколі не схілялі галавы перад ворагам.

У ХІІ-ХІІІ ст. горад адміністрацыйна знаходзіўся ў Смаленскім, з 1-й паловы XІV ст. у Мсціслаўскім княствах, з 1359 г. у Вялікім княстве Літоўскім. З канца XV ст. - цэнтр Крычаўскай воласці, уладанне вялікага князя Літоўскага, кіраваўся яго намеснікамі.

З самага пачатку XVІ ст., калі межы ВКЛ з Масквой наблізіліся да горада, Крычаў пачаў выконваць функцыі сталага абарончага цэнтра. Ужо ў 1501 г. крычаўскі стараста і ваявода Юрый Дашковіч з мясцовай шляхтай удзельнічаў у баях з маскоўскім войскам. Нягледзячы на перамір’е 1503 г. узброеныя аддзелы крычаўцаў пастаянна здзяйснялі набегі на памежныя маскоўскія землі. Пасля пачатку новай вайны ў 1507 г. “госці” з усходу спрабавалі захапіць крычаўскі замак, але безвынікова (мала таго, пад сценамі замка быў застрэлены маскоўскі ваявода Міхаіл Абразцоў). У 1508 г. горад выстаяў перад здраднікамі начале з Міхалам Глінскім. У 1513 г. новая аблога Крычава – і горад зноў вытрымаў навалу. Аднак ужо ў 1514 г. уваслед за Смаленскам і Мсціславам Крычаў здаўся на міласць Васіля ІІІ, а мяшчане, ратуючы сваё жыццё, нават прысягнулі яму на вернасць. Менш чым праз месяц Крычаў зноў вярнуўся пад юрысдыкцыю ВКЛ.

Падчас новай вайны ў 1535 г. Крычаўская воласць і сам Крычаў значна пацярпелі ад нашэсця суседзяў, а ў 1536 г. дзякуючы ваеннай хітрасці пад сценамі горада ўшчэнт разбіты маскоўскі атрад Міхаіла Абаленскага. З сярэдзіны XVІ ст. - горад у Мсціслаўскім ваяводстве. Лівонская вайна закранула Крычаўшчыну ў 1562 г., калі маскоўскія ваяводы Пётр Сярэбраны і Рыгор Мяшчэрскі прайші тут усё змятаючы на сваім шляху. У студзені 1564 г. той жа князь Сярэбраны зноў рабаваў Крычаўшчыну, а ў ліпені-жніўні 1564 г. прыйшла чарга ваяводы Васіля Бутурліна з татарамі і мардвой – ён прыйшоў пад сцены Крычава, але абаронцы адстаялі родны горад. Пасля гэтага яшчэ доўгі час, аж да Ям-Запольскага перамір’я, крычаўска-маскоўскае памежжа заставалася вельмі неспакойным. То адзін, то другі бок рабіў спусташальныя вылазкі.

З XVІІ ст. Крычаў - цэнтр Крычаўскага староства. Жыццё тут нармалізавалася і было адносна спакойным да 1614 г., калі горад быў спалены маскавітамі, а староства разрабавана. У 1632 г. маскоўскія войскі ажно некалькі разоў спрабавалі захапіць Крычаў, але ўдалося ім гэта толькі ў 1633 г. Ваявода Іван Тарбееў, казацкія атаманы Іван Балаш, Сямён Пірог, Яраславец Малы ды іншыя захапілі пасад, а на кароткі тэрмін нават і замак. У выніку амаль усё крычаўскае насельніцтва (2000 чал.) было вывезена ў Масковію, а горад спалены.

За гераізм і адданасць радзіме 23.08.1633 г. вялікі князь Літоўскі Уладзіслаў дараваў гораду магдэбургскае права і герб (у чырвоным полі выява залатога крыжа і сярэбранага мяча). Крычаву дазвалялася мець ратушу, самакіраванне, суд і г.д. Горад меў ваенную арганізацыю насельніцтва, якое аб'ядналася ў дзесяткі і сотні. У сотню залічвалі ўсіх дарослых мужчын. Гэта павышала ваеннае значэнне горада і мабілізавала мясцовых жыхароў.

У 30-я гг. XVIІ ст. горадам сталі кіраваць Пацы. Яны ўладарылі тут да 1670 г., калі ўсё староства канчаткова не перайшло пад уладу Радзівілаў. Менавіта Мікалай Стэфан Пац узначаліў удалую абарону горада ад сялянска-казацкіх войскаў у 1648 і 1651 гг. З 30 ліпеня 1654 г. пачалася гераічная абарона горада ад маскавітаў, якая назаўсёды пакрыла славай яго мужных жыхароў. Ваяводы Шарамецеў і Шчарбатаў узялі Крычаў у аблогу, але вынікаў гэта ніякіх не давала. Не дапамагла нават дапамога прысланая з-пад Дуброўны. Маскоўскія войскі, значную частку якіх складалі татары, не маглі захапіць горад, які «…стоит на осыпи высокай, и ров глубок и въезд и выезд один, а пищалей затинных и винтовочных в городе много». Мала таго, абаронцы пастаянна здзяйснялі ўдалыя начныя вылазкі. І Смаленск, і Орша, і Мсціслаў, і Горы, і Магілёў, і Дуброўна ўжо даўно былі захоплены маскавітамі, а Крычаў упарта не скараўся ворагам. І толькі пасля таго, як у канцы верасня сярод абаронцаў пачаўся голад, яны склалі зброю. Тым больш, што дапамогі чакаць было неадкуль.

Аддаючы належнае героям, цар Аляксей Міхайлавіч выдаў спецыяльныя даравальныя граматы, у якіх гарантаваў захаванне маёмасці, правоў і прывілеяў крычаўскім шляхцічам і мяшчанам. Аднак гэта не вельмі дапамагло, бо казацкі палкоўнік Залатарэнка ў траўні 1655 г. ўсё ж спаліў замак з усёй маёмасцю. У 1658 г. мяшчане паднялі паўстанне і знішчылі маскоўскі акупацыйны гарнізон. Пасля гэтага ў 1659 г. горад зноў захоплены рускімі, а ў замку размясціўся чарговы атрад акупантаў. У 1660 г. мяшчане яшчэ раз вызвалілі Крычаў, але ўсяго на некалькі месяцаў, – у лістападзе яго занялі аддзелы запарожскага казацкага палкоўніка Раслаўчанкі. Аднак ужо ў сакавіку 1661 горад зноў здабыў свабоду.

Пасля вайны Крычаў быў вызвалены ад падаткаў і, нягледзячы на вялікія страты, хутка адраджаўся. У 1694 г. у Крычаве налічвалася 8 цэркваў, сінагога і, хутчэй за ўсё, касцёл. З 1682 г. дакладна вядома пра існаванне тут прыходскіх школ. Шматлікія пісьмовыя крыніцы, а таксама археалагічныя знаходкі, даюць падставы меркаваць пра значнае развіццё рамёстваў: металаапрацоўкі, ганчарства, гарбарства, кушнерства і г.д. Знойдзена вялікая колькасць цацак, вырабаў са шкла і керамікі, упрыгожванняў, зброі, нават люлькаў. Колькасць мяшчан і тэрыторыя горада паступова расла. Пра гэта сведчаць інвентары, якіх захавалася дастаткова многа.

Паўночная вайна таксама не абмінула Крычаў. Непадалёк ад горада каля в. Добрая адбылася значная бітва паміж шведскім і рускім войскам, якое адступіла да Крычава і спынілася на яго ўскрайку на некалькі тыдняў. Рускімі камандваў асабіста Пётр І. Наступная адметная старонка гісторыі горада – сялянскае паўстанне пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы. З 1740 да 1744 г. улада ў старостве фактычна знаходзілася ў руках паўстанцаў. Апошнія вялі ўпартую барацьбу супраць самавольства арандатараў братоў Гдаля і Шмуйлы Іцкавічаў (менавіта яны арандавалі стараства ў дзяржаўцы Іераніма Фларыяна Радзівіла), адмаўляліся плаціць падаткі, адбываць паншчыну і іншыя прымусовыя павіннасці. Вашчыла са сваімі паплечнікамі перазаключалі дамовы арэнды на прамысловыя прадпрыемствы, корчмы, сачылі за дробнымі арандатарамі, імкнуліся абмежаваць эксплуатацыю сялян. Разам з тым, паўстанцы вылучаліся агрэсіўным антысемітызмам. Кіраўнік называў сябе "атаманом Вощило, внуком Хмельницкого, великим гетманом войск, ответственным за уничтожение еврейства и защиту христианства". Крычаўскі дзяржаўца Іеранім Радзівіл, які стала не жыў тут, накіраваў на падаўленне паўстання вялікі атрад са свайго слуцкага ўладання. У пачатку 1744 г. атрад заняў Крычаў. Амаль адразу каля 2-х тысяч узброеных сялян паспрабавалі ўзяць замак штурмам, але гэта ім не ўдалося. Неўзабаве паўстанцы былі канчаткова разбіты, а сам Вашчыла ўцёк у Расію, дзе і сканаў у Старадубскім астрозе. Палонных і прыналежных да хваляванняў жорстка пакаралі. Хаця Радзівіл зрабіў пэўныя высновы і пайшоў на ўступкі. У арэнду стараства больш не здаваў, а прымусовыя работы замяніў на чынш.

У 1760 г. Крычаўскае староства перайшло да Юрыя Аўгуста Мнішка, у якога было адабрана ў 1775 годзе за адмову прысягнуць расійскай імператрыцы Кацярыне ІІ. Апошняя на пачатку 1776 г. падаравала Крычаўшчыну (14247 чал.) свайму фаварыту - вядомаму графу Рыгору Пацёмкіну.

У той час Крычаў - мястэчка ў Чэрыкаўскім павеце Магілёўскай губерні. У 1779 г. у Крычаве пражывала 1594 жыхара, 470 двароў. Пацёмкін адмяніў магдэбургскае права і пазбавіў горад самаўпраўлення, а мяшчан зрабіў прыгоннымі. Аднак крычаўцы не скарыліся і 18 (!) гадоў вялі судовыя цяжбы супраць Пацёмкіна. Нажаль перамогі дасягнуць не ўдалося. “Святлейшы” граф для засялення ўлюбёнай ім Херсоншчыны вывез з Крычаўскага староства каля 2000 душ. Усяго ж насельніцтва Крычаўскага памесця налічвала 14 тысяч душ мужчынскага полу.

Дзеля справядлівасці трэба адзначыць, што Рыгор Пацёмкін пакінуў у гісторыі Крычаўшчыны не толькі чорны след. Ён зрабіў велізарны ўклад у эканамічнае і сацыяльнае развіццё ўсяго рэгіёна. Крычаў зрабіўся галоўнай базай па забеспячэнню Чарнаморскага флоту Расійскай імперыі. Тут была пабудавана суднаверф, караблі (яхты, галеры, байдакі і інш.) з якой сплаўляліся па Сажы і Дняпры да Чорнага мора. Акрамя таго, пачалі дзейнічаць парусінавая, канатная, люстраная мануфактуры, буйны вінакурны (каньячны) завод, комплекс аранжарэй. У прамысловых маштабах пачалі перапрацоўваць балотную жалезную руду. Новы імпульс атрымала ганчарная і медналіцейная справы. Крычаў зрабіўся прамысловай і гандлёвай штаб-кватэрай Пацёмкіна. Акрамя таго, у спадчыну ад фаварыта расійскай імператрыцы Крычаву дастаўся велічны палац (1778-87 гг), пабудаваны ў класічным стылі. Палац цудоўна захаваўся і нават адрэстаўраваны ў 2006-2008 гг.

Па запрашэнні новага ўладара для арганізацыі самай разнастайнай прамысловай і сельскагаспадарчай дзейнасці ў Крычаў пачалі з’язджацца спецыялісты з усёй Еўропы. Пчалаводы, інжэнеры, садоўнікі, карабелы, медзеплавільшчыкі, слесары, сапожнікі, майстры ў галіне малочнай вытворчасці, прастытуткі і нават каменшчыкі. Было не мала і машэннікаў. Сярод гэтага разнастайнага дэсанта вылучаліся браты-англічане Сэмюэл і Іерэмія Бентамы (прыехаў пазней). Першы – таленавіты інжэнер, матэматык і вынаходнік, а другі - адзін з класікаў англійскай філасофіі, аўтар шматлікіх прац у гэтай галіне. Сэмюэл атрымаў вялікі крэдыт і неабмежаваныя магчымасці для дзейнасці. Ад яго патрабавалася толькі адно – будаваць караблі і наладзіць сучасную, па еўрапейскіх мерках, вытворчасць у Крычаве. Па яго словах, ён зрабіўся тут “законатворцай, суддзёй і шэрыфам”. Вось як апісваў Крычаўшчыну сам Сэмюэл: “Месцазнаходжанне маляўнічае і прыемнае, людзі ціхія і неверагодна цярплівыя, хаця адныя працавітыя, а іншыя гультаі і пьяніцы”. Насельніцтва Крычава, па яго сведчанні, складалі немцы, рускія, данскія казакі, габрэі і англічане. “Спачатку мае англійскія вушы ніяк не маглі прызвычаіцца да гэтай какафоніі... Па рынкавых днях, у самай сярэдзіне гэтай сумяціцы незвычайных твараў і адзежы, я часта пытаў сябе, якім ветрам мяне сюды занесла.”

Між тым, плён ад дзейнасці іншаземцаў быў відавочным. У Крычаве ўдалося рэзка панізіць смяротнасць (хутчэй за ўсё былі зроблены прывіўкі ад воспы). У выніку, колькасць мужчын на Крычаўшчыне ўсяго за некалькі гадоў павялічылася з 14 да 21 тысячы. Вытворчаць літаральна квітнела, прыносіла баснаслоўныя дывідэнты, а Іерэмія Бентам напісаў тут шэраг сваіх прац (сярод із звод грамадзянскага права, трактаты “Аб шкодзе ліхвярства” і “Пра судовыя доказы”). “Тут, у Крычаве..., дзе я зараз жыву, у сутках не 24 гадзіны, а значна больш”, - пісаў Іерэмія.

Нечакана, пасля наведвання горада імператрыцай Кацярынай ІІ, Пацёмкін прадаў сваё крычаўскае ўладанне мясоваму магнату Івану Галынскаму (маршалак Клімавіцкі, кавалер ордэна св. Станіслава). Сума здзелкі - 900 тыс. флорынаў. Пасля Івана горадам стаў кіраваць яго сын Вікенцій, сенатар і, па некаторых звестках, маршалак Магілёўскай губерні. Два яго сыны Стэфан і Аляксандр былі гарачымі патрыётамі Бацькаўшчыны, а Аляксандр пасля паўстання 1830-31 гг. быў вымушаны эміграваць за мяжу. Жыў у розных краінах, падарожнічаў па Еўропе і Амерыцы. У Санцьяга вадзіў знаёмства нават з Ігнатам Дамейкам. На Крычаўшчыну Аляксандр так і не вярнуўся (памёр у 1893 г. у Львове). А вось Стэфан зрабіўся паўнапраўным уладаром наваколля. Цікава, што ён быў сябрам паэта Юліуша Славацкага, з якім яны разам вандравалі па Блізкаму Ўсходу. Апошні нават прысвяціў Стэфану Anhellego. Іншы вядомы творца Яраслаў Івашкевіч прысвяціў Стэфану адзін са сваіх лепшых твораў – Gody jesienne (Асеннія святкаванні). Наступным упраўляючым Крычава быў адзін з сыноў Стэфана – Ўладзіслаў. Гэты чалавек зусім не пахадзіў на бацьку, жыў ціха ў чатырох кіламетрах ад Крычава і займаўся вырошчваннем лекавых раслін. Рэальна Крычавам упраўлялі сваякі жонкі Ўладзіслава, якія прывялі яго ў поўны заняпад.

Эканамічная значнасць Крычаўшчыны засталася ў далёкім мінулым. Буйныя мануфактуры і заводы разарыліся, суднаверф даўно не дзенічала. Мясцовыя жыхары мала чым адрозніваліся ад сялян. Ад магутнага замка засталіся толькі сляды ўмацаванняў і рэшткі падземных карыдораў.

У 1897 г. Крычаў - цэнтр воласці, 6221 жыхар, 972 двары, 3 гарбарныя і 1 мылавараны заводы, 4 маслабойні, 4 крупадзёркі, 6 млыноў, 2 народныя вучылішчы, паштова-тэлеграфная кантора, 125 крам, 7 цэркваў, касцёл, 5 сінагогаў (габрэяў тут пражывала да 35% ад усяго насельніцтва), 5 заезных дамоў, 4 кірмашы на год.

Апошні уладар Крычава сын Уладзіслава Язэп (памёр у Камарове пад Варшавай 27 лютага 1973 г.) прыняў спадчыну напярэдадні Першай сусветнай вайны ў гаротным стане. Палац быў пашкоджаны пажарам і блізкі да запусцення. Яго спробам адрадзіць свае ўладанні на Крычаўшчыне не суджана было здзейсніцца. Вайна і рэвалюцыя распачалі новы адлік гісторыі для старажытанага горада.

Андрэй Кузьмін