Полацк - фота і помнікі

Гісторыя Полацка

Найстаражытнейшы горад Беларусі. Дакладных звестак аб заснаванні яго пакуль што няма. Летапісец Нестар, пішучы аб запрашэнні Рурыка, Сіневуса і Трувара на княжанне на Русь наўгародцамі, крывічамі, «весью і чудью», не гаворыць аб Полацку. Гэта тлумачыцца тым, што места не падтрымала іх і зберагло сваю непадлегласць. Толькі праз некалькі гадоў Полацак, хутчэй за ўсё пад уціскам збройнай сілы, падпарадкаваўся Рурыку, які назначыў у горад асобнага дзяржаўцу.

Першы датаваны летапісны ўспамін аб Полацку адносіцца да 862 г. У 865 г. кіеўскія князі Аскольд і Дзір ізноў ваявалі з Полацкам. У 906 г. пасля ўдалага пахода на Візантыю яна вымушана была плаціць даніну Кіеву, Чарнігаву, Полацку і некаторым іншым гарадам. У 70—80-ых гг. X ст. у горадзе княжыў Рагвалод.

3 другой паловы XIII ст. Полацкае княства ў руках нашчадкаў князёўны Рагнеды, якія кіравалі горадам да канца XIV ст. У канцы XIV ст. Полацкае княства некаторы час знаходзіцца ў пэўнай залежнасці ад крыжацкага Ордэна, але ўмацаванне на княжацкім прастоле князя Вітаўта прыпыняе гэтае становішча. 3 XV ст. Полацак лічыцца адным з найбуйнейшых гарадоў Вялікага княства Літоўскага і атрымлівае майдэборскія правы (1498). У прывілеі караля Аляксандра сказана: «Дозволяем теж тому месту первореченому трожды в году ярморок держати, к пожитку их подлуг иншых мест обычаю: первый ярморок на святого Якуба день, а другий на Крещенье, а третий по Велице дни у тыждень; а каждый ярморок мает стояти две недели...» падаткі з места ў дзяржаўную скарбонку былі вызначаны ў памеры 400 коп грошей «...в кождый год на день святого Михайла».

У 80-ыя гг. XIV ст. у Полацку нарадзіўся беларускі першадрукар Ф. Скарына. У 1518 г. войскі вялікага князя маскоўскага Васілія Іаанавіча пад кіраўніцтвам Шуйскага спрабуюць узяць горад, але полацкі ваявода Альбрэхт Гаштаўт прымусіў іх адысці. С пачаткам Лівонскай вайны ад 1563 г. знаходзіўся пад уладай цара Івана Жахлівага, якога ў нас яшчэ называлі Іван-сабака, і быў адваяваны Стэфанам Баторыем у 1579 г. Паводле некаторых аўтараў, маскоўскія войскі здабылі найкаштоўнейшую бібліятэку, якая захоўвалася ў Сафійскім саборы і мела акрамя старажытных перакладных выданняў шмат беларускіх рукапісаў.

У 1580 г. у Полацку заснаваны езуіцкі калегіум, першым кіраўніком якога стаў будучы рэктар віленскай акадэміі — Пётр Скарга. Як сведчаць сучаснікі, у XVI ст. Полацак — адзін з буйных гарадоў Еўропы, насельніцтва якога дасягала 100 000 жыхароў, але войны наступных стагоддзяў, а таксама чума (1566), голад (1600 і 1741—1746), пажары (1607, 1642, 1796, 1837, 1848) звялі яго ў ранг дробных мястэчкаў. Нягледзячы на гэта, ён застаецца да 1772 г. цэнтрам ваяводства.

У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—1634 гг. полацкія мяшчане аказалі падтрымку рускім войскам і паднялі паўстанне супраць уласнага магістрата (1633). У вайну 1654—1667 гг. заняты рускімі войскамі. Адпаведна з пастановай сойма 1667 г., горад быў звольнены на 4 гады ад падаткаў на карысць дзяржаўнай скарбніцы.

Падзеі Паўночнай вайны таксама адлюстраваліся ў гісторыі Полацка. У 1705 г. тут быў Пётр I. Адсюль яго войскі сачылі за рухам калон шведскага генерала Левенгаўпта. Не жадаючы пакідаць у непасрэднай блізкасці ад ворага добра ўмацаваны стратэгічны вузел — полацкі замак, Пётр I загадаў свайму генералу фон Вендэну знішчыць яго. Тады ж быў узарваны і славуты сафійскі сабор.

У першай палове XVIII ст. у горадзе налічвалася пяць частак: Пераддзвінне, Задзвінне, Запалоцце, Замак горны і Замак дольны. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Полацак апынуўся ў складзе Расіі. Да 1796 г. — цэнтр Полацкай губерні, да 1802 г.— павятовы цэнтр Беларускай, а затым — Віцебскай. У часы вайны 1812 г. Полацак быў моцна пашкоджаны французскімі войскамі. У 1812 г. налічвалася 12 вуліц, 8 вулачак, 29 завулкаў, 1300 дамоў. Насельніцтва - больш за 9000 чалавек.

15 чэрвеня 1812 г., паводле царскага указа, Полацкай езуіцкай калегіі былі нададзены правы акадэміі. Яна праіснавала да 15 сакавіка 1820 г. Пасля забароны дзейнасці ордэна езуітаў у Расіі акадэмія была рэарганізавана і разам з бібліятэкай, у якой налічвалася больш за 40 000 тамоў, перададзена ордэну піяраў. У 1833 г. бібліятэку перавезлі ў Маскву і Пецярбург, рэшткі — найменш каштоўныя кнігі - перадалі Віцебскай гімназіі, друкарню, што існавала пры акадэміі, — адправілі ў Кіеў.

У 1839 г. у Полацку адбыўся царкоўны сабор, які скасаваў Брэсцкую царкоўную унію 1596 г. Гэта быў гвалтоўны акт царызму над значнай часткай беларускага народа. Насельніцтва горада ў 1861 г. дасягае 15 000, а ў 1887 г.— 19 464 жыхара. Прамысловасць горада складалася з 3 шавецкіх фабрык, мылаварнага завода, гарбарні, спіртзавода, 2 піўных заводаў, 2 тытунёвых фабрык, 2 фабрык прасаваных дражджэй, 5 ганчарных майстэрань, запалкавай, содавай вады, сельтэрскай вады і фарбавальні. На ўсіх гэтых «прадпрыемствах» працавала 98 рабочых.

У 1919 г. у выніку другога падзелу Беларусі далучаны да Расіі. Вернуты ў 1924 г., ад гэтага часу Полацак становіцца раённым цэнтрам, а ў 1924—1930 гг. і 1935—1938 гг. акруговым. 3 студзеня 1939 г. Полацак лічыцца ў Віцебскай вобласці. Насельніцтва ў 1939 г. складае каля 30 000 чалавек. Сёння Полацак — раённы цэнтр Віцебскай вобласці.

Паводле:
Анатоль Цітоў
Геральдыка беларускіх местаў
Мінск, Полымя, 1998