Выбраныя здымкі
Фота © Марина Гимпель | Дата: 2008г.
Гарадзенскі замак на гравюры М. Цюндта 1568 г. Фота © Марина Гимпель | Дата: 2008г.
Стары гродзенскі замак Фота © К. Шастоўскі | Дата: 2008г.
Над імклівай плынню славутага Нёмана, ля сутокі з шумнацечнай рачулкай Гараднічанкай, паўстаў больш як 800 гадоў таму назад горад. Назвалі яго Горадняй. У XII ст., хутчэй за ўсё — у яго трэцяй чвэрці, горад ужо меў магутныя ўмацаванні, у лінію якіх уваходзілі вежы — самыя старадаўнія мураваныя абарончыя збудаванні Беларусі. Іх сцены, узведзеныя з цэглы і палявога каменю, мелі таўшчыню ад 1,04 да 1,40 м і падмурак 10X10 м. Перакрыцці, напэўна, былі з бэлек і накатаў з люкамі і лесвіцамі, каб падымацца наверх. У XIII і XIV ст. вежы яшчэ існавалі. Аднак у канцы XIV ст., пад час генеральнай рэканструкцыі замка, іх разабралі, а матэрыял скарысталі, каб узвесці новыя абарончыя збудаванні.
У XIII ст. акрамя мураваных вежаў XII ст. у Гродзенскім замку ўзвялі яшчэ адну вежу. Іпацьеўскі летапіс, расказваючы пра аблогу замка ў 1277 г., паведамляе: «Столб бе бо камен высок стоя пред вороты города. И бяху в нём запёрлися Прузи и не бысть имь мимо нь пойти к гораду, побивахуть бо со столпа того». Вежу добра відаць на гравюры Горадні XVI ст. На жаль, пазней, у XVI ст., пад час чарговай перабудовы ўмацаванняў, вежу разабралі, і таму нічога нельга сказаць пра яе архітэктурна-будаўнічыя асаблівасці. Вежы абкружаў земляны вал з дубовымі сценамі-гораднямі наверсе. Знешні схіл вала і яго тыльны бок былі забрукаваны каменем, які не даваў апаўзаць насыпу з пяску і жвіру.
На працягу другой паловы XIV і ў пачатку XV ст. сцены Гарадзенскага замка неаднойчы вытрымлівалі штурмы. У пачатку 1393 г. вялікае рыцарскае войска з іншаземным папаўненнем аблажыла Горадню, пасля трохдзённага штурму авалодала замкам, спаліла яго і захапіла шмат палонных. Пасля раптоўнага пажару 1398 г., калі адноўлены замак згарэў дашчэнту, тут зноў распачаліся вялікія будаўнічыя работы. Сцены новага мураванага замка, узведзеныя па перыметры Замкавай тары, утварылі няправільны ў плане трохкутнік. Сцяна, звернутая да Нёмана, мела 120 м даўжыні; сцяна з боку Гараднічанкі — 90 м; трэцяе прасла сцяны, узведзенай з боку горада, складалася з дзвюх частак — 46 м і 24 м. Таўшчыня сцен дасягала 2,5—3 м. Высокія і стромкія схілы гары вышынёю да 30 м над узроўнем вады ў Нёмане яшчэ больш узмацнялі фартыфікацыйныя якасці замка.
У замку было пяць вежаў. Першая — уязная вежа-брама, пад якой размяшчалася вязніца, мела пад'ёмны мост. Вежу аддзяляў ад горада 50-метровы сухі роў. Другая вежа стаяла на поўдзень ад першай, трэцяя — на заходнім баку тары, на мысе па-над Гараднічанкай, чацвёртая — у паўночна-ўсходнім нарожніку з боку горада, пятая — у заломе муроў з усходняга боку, блізка ад уязной вежы. Паміж чацвёртай і пятай вежамі знаходзіўся палац. Княскі палац меў невялікія памеры (45X15 м), быў двухпавярховым. Паверхі ў пакоях размяшчаліся ў адзін рад. Палац як бы зліваўся ў адно цэлае з усёй сістэмай умацаванняў.
Са старажытных часоў самастойную лінію абароны меў і гандлёва-рамесны пасад Гродна, які размяшчаўся на суседняй пляцоўцы берагавога ўзвышша Нёмана. У канцы XIV — пачатку XV стст. яго драўляныя ўмацаванні былі заменены мураванымі і выконвалі ролю дадатковага заслона, якім замак прыкрываўся ў часы небяспекі. Пятая вежа была круглая, астатнія — квадратныя (12X12 м). Ключом да зямель беларускага Панямоння называлі Гарадзенскі замак сучаснікі. I авалодаць ім для крыжакоў было вялікай спакусай. Пачынаючы з 1284 г., калі магістр тэўтонцаў Конрад Тырнберг са сваім войскам упершыню асадзіў Гродзенскі замак, паходы крыжакоў адбываліся ў 1296, 1306, 1311, 1312, 1328, 1361, 1363, 1373, 1376, 1393 гг. Пяць разоў, у 1284, 1306, 1311, 1328 і 1393 гг., ворагу ўдавалася захапіць замак. Аднак авалодаць Панямоннем крыжакі так і не здолелі. Кожны раз над спаленымі сценамі замка паўставалі новыя, больш магутныя збудаванні.
Але паступова Гродзенскі замак разбураўся. Так, вежу-браму і стоўп XIII ст. разабралі ў 1580 г. у час пабудовы палаца Стэфана Баторыя. Вежа, што стаяла на мысе, у інвентары 1578 г. не ўпамінаецца зусім, аднак у інвентары 1653 г. згадваецца як «старая знесеная вежа».
Інвентары XVI—XVII ст. — адзіныя дакументы, якія даюць нам магчымасць уявіць, як выглядаў замак у тыя часы. Яны дазваляюць увогуле скласці пэўнае ўяўленне пра многія дэталі яго абароны. Вельмі цікавы ў гэтым плане інвентар Гарадзенскага каралеўскага замка за 1650 г. На падыходзе да мураванага замка існаваў драўляны, абнесены парканам, што ішоў па строме гары. Праз сухі абарончы роў, што падзяляў абодва замкі, ляжаў мост на пяці мураваных апорах. Перш чым трапіць на мост, неабходна было прайсці праз браму, збудаваную ў самым яго пачатку. Каменны мост абгароджвалі паабапал мураваныя парапеты з байніцамі ў іх, па 8 з кожнага боку. У дадатак, тых, хто страляў з гэтых байніц, відаць, ад стрэлаў ворага хавалі папярэчныя ахоўныя сценкі. Гэта дало падставу пісару, які рабіў інвентарызацыю, назваць тыя агнявыя пункты невялікімі вежамі.
Аднак мост быў мураваны не увесь. Апошні яго пралёт, перад самай вежай-брамай, быў драўляны, і відаць, падымаўся. Адсюль траплялі ў браму, вымураваную з часанага каменю. Абодва палотнішчы варот трымаліся на 12 завесах. Злева, пры ўваходзе ў браму, знаходзілася памяшканне, дзе размяшчаўся пад'ёмны калаўрот. Другі праём брамы зачыняўся палотнішчамі, абабітымі жалезам (у тэксце паведамляецца, што яны ўвогуле былі раней «жалезныя»). Па выхадзе з брамы, справа, у сцяне быў уваход, каб падымацца наверх, дзе, відаць, таксама меліся байніцы.
Новы двухпавярховы рэнесансавы палац Стэфана Баторыя, пабудаваны па праекту архітэктара Санці Гучы з Фларэнцыі, быў узведзены на рэштках старажытнага Верхняга замка. Ад прыйшоўшых у заняпад крэпасных збудаванняў часоў вялікага князя Вітаўта выкарысталі ніжнюю частку абарончых сцен, рэшткі вежаў, а таксама падмуркі і сцены княжацкага палаца. Будаўнікі ўлічылі ўсё: і пераўтварэнне замка ў каралеўскую рэзідэнцыю, і ўдасканаленне абарончай сістэмы. Мяркуюць, што ў гэтых працах прымаў удзел вядомы фартыфікатар Рудольфіно да Камерына.
Палац у плане нагадваў выцягнуты ў даўжыню і крыху перакошаны прамавугольнік, памерамі 21X60 м, падзелены на некалькі пакояў і залаў. На першым паверсе ён меў дзесяць скляпеністых памяшканняў, дзе размяшчаліся арсенал, канцэлярыя, скарбніца, архіў і іншыя службы. Другі паверх палаца займалі каралеўскія пакоі, багата аздобленыя шліфаваным гіпсам, каменнай рэззю і кафляю, з тонкімі ліштвамі на вокнах, з падлогамі, выкладзенымі керамічнымі і мармуровымі пліткамі. У атыку знаходзіліся памяшканні трэцяга паверха.
Унутранай сувязі паміж паверхамі не было, кожны з іх меў асобныя ўваходы. У цэнтры галоўнага фасада знаходзілася парадная лесвіца, двух'ярусны рызаліт з аркадамі, якая вяла на другі паверх у каралеўскія пакоі. Астатнія ўваходы былі вельмі сціплыя. Уваход на першы паверх быў побач з параднай лесвіцай, а на трэці - у паўночным тарцы.
Фасады і франтоны палаца аздабляла двухколернае шэра-белае сграфіта ў выглядзе раслінна-геаметрычнага арнаменту з геральдычнымі матывамі. Выразны сілуэт палацу надавалі высокі двухсхільны дах, цесаныя з каменя парапеты і высокія коміны. Аб яго першапачатковым выглядзе можна меркаваць па гравюры, якую выканаў у 1600 годзе Т.Макоўскі.
Сам гарадзенскі замак тае пары ўжо страціў сваю былую моц і веліч. Побач з мураванымі сценамі, якія патроху абсыпаліся, стаялі і драўляныя парканы. Ніякай ролі не адыгрывалі вежы замка, якія ўжо ў сярэдзіне XVII ст., напэўна, не існавалі. Прынамсі, у 1657 г. маскоўскія ваяводы, якія занялі горад, дакладвалі свайму цару Аляксею Міхайлавічу, што ў Гродна «...городовые и острожные крепости погнили и обвалились, а каменная городовая стена обрушилась. И тайники и колодежы зарушились...». Таму давялося «те рухомые места... сделать и... острог поставить, где преж сего бывал... И четыре башни срубить до третьих боев и колодец выкопать и от Немана реки к колодезу вал завалить...». Адзін з патаемных выхадаў з замка быў знойдзены пад паўднёвым праслам сцяны. Ён меў выгляд прамавугольнага праёма і выводзіў на схіл гары.
Падчас маскоўска-польскай вайны ў сярэдзіне XVII ст. палац быў значна пашкоджаны. Пасля перабудовы ён набыў барочны дэкор. Палац працягваў выконваць ролю гарадзенскай каралеўскай рэзідэнцыі, а да таго ж стаў месцам правядзення генеральных сеймаў Рэчы Паспалітай, якія адбыліся тут у 1678, 1688 і 1699 гадах.
Пасля разбурэнняў, нанесеных у часы Паўночнай вайны і пажару 1735 года, палац зноў перабудоўваецца. Саксонскі архітэктар Карл Фрыдрых Пепельман праводзіць карэнную перапланіроўку: вонкавая лесвіца замяняецца на ўнутраную, знікаюць шчыпец і атык, змяншаюцца вокны. Будынак атрымлівае чатырохсхільны дах. Цяпер тут размяшчалася частка світы караля і гаспадарчыя службы.
Далейшае спрашчэнне архітэктуры палаца адбылося ў XIX ст, калі з фасадаў канчаткова знік дэкор і быў надбудаваны дадатковы аб'ём над былой сталовай залай. На працягу больш чым 120 гадоў Стары замак належаў вайсковаму ведамству, а ў 1924 годзе быў перададзены музею.
У XIII ст. акрамя мураваных вежаў XII ст. у Гродзенскім замку ўзвялі яшчэ адну вежу. Іпацьеўскі летапіс, расказваючы пра аблогу замка ў 1277 г., паведамляе: «Столб бе бо камен высок стоя пред вороты города. И бяху в нём запёрлися Прузи и не бысть имь мимо нь пойти к гораду, побивахуть бо со столпа того». Вежу добра відаць на гравюры Горадні XVI ст. На жаль, пазней, у XVI ст., пад час чарговай перабудовы ўмацаванняў, вежу разабралі, і таму нічога нельга сказаць пра яе архітэктурна-будаўнічыя асаблівасці. Вежы абкружаў земляны вал з дубовымі сценамі-гораднямі наверсе. Знешні схіл вала і яго тыльны бок былі забрукаваны каменем, які не даваў апаўзаць насыпу з пяску і жвіру.
На працягу другой паловы XIV і ў пачатку XV ст. сцены Гарадзенскага замка неаднойчы вытрымлівалі штурмы. У пачатку 1393 г. вялікае рыцарскае войска з іншаземным папаўненнем аблажыла Горадню, пасля трохдзённага штурму авалодала замкам, спаліла яго і захапіла шмат палонных. Пасля раптоўнага пажару 1398 г., калі адноўлены замак згарэў дашчэнту, тут зноў распачаліся вялікія будаўнічыя работы. Сцены новага мураванага замка, узведзеныя па перыметры Замкавай тары, утварылі няправільны ў плане трохкутнік. Сцяна, звернутая да Нёмана, мела 120 м даўжыні; сцяна з боку Гараднічанкі — 90 м; трэцяе прасла сцяны, узведзенай з боку горада, складалася з дзвюх частак — 46 м і 24 м. Таўшчыня сцен дасягала 2,5—3 м. Высокія і стромкія схілы гары вышынёю да 30 м над узроўнем вады ў Нёмане яшчэ больш узмацнялі фартыфікацыйныя якасці замка.
У замку было пяць вежаў. Першая — уязная вежа-брама, пад якой размяшчалася вязніца, мела пад'ёмны мост. Вежу аддзяляў ад горада 50-метровы сухі роў. Другая вежа стаяла на поўдзень ад першай, трэцяя — на заходнім баку тары, на мысе па-над Гараднічанкай, чацвёртая — у паўночна-ўсходнім нарожніку з боку горада, пятая — у заломе муроў з усходняга боку, блізка ад уязной вежы. Паміж чацвёртай і пятай вежамі знаходзіўся палац. Княскі палац меў невялікія памеры (45X15 м), быў двухпавярховым. Паверхі ў пакоях размяшчаліся ў адзін рад. Палац як бы зліваўся ў адно цэлае з усёй сістэмай умацаванняў.
Са старажытных часоў самастойную лінію абароны меў і гандлёва-рамесны пасад Гродна, які размяшчаўся на суседняй пляцоўцы берагавога ўзвышша Нёмана. У канцы XIV — пачатку XV стст. яго драўляныя ўмацаванні былі заменены мураванымі і выконвалі ролю дадатковага заслона, якім замак прыкрываўся ў часы небяспекі. Пятая вежа была круглая, астатнія — квадратныя (12X12 м). Ключом да зямель беларускага Панямоння называлі Гарадзенскі замак сучаснікі. I авалодаць ім для крыжакоў было вялікай спакусай. Пачынаючы з 1284 г., калі магістр тэўтонцаў Конрад Тырнберг са сваім войскам упершыню асадзіў Гродзенскі замак, паходы крыжакоў адбываліся ў 1296, 1306, 1311, 1312, 1328, 1361, 1363, 1373, 1376, 1393 гг. Пяць разоў, у 1284, 1306, 1311, 1328 і 1393 гг., ворагу ўдавалася захапіць замак. Аднак авалодаць Панямоннем крыжакі так і не здолелі. Кожны раз над спаленымі сценамі замка паўставалі новыя, больш магутныя збудаванні.
Але паступова Гродзенскі замак разбураўся. Так, вежу-браму і стоўп XIII ст. разабралі ў 1580 г. у час пабудовы палаца Стэфана Баторыя. Вежа, што стаяла на мысе, у інвентары 1578 г. не ўпамінаецца зусім, аднак у інвентары 1653 г. згадваецца як «старая знесеная вежа».
Інвентары XVI—XVII ст. — адзіныя дакументы, якія даюць нам магчымасць уявіць, як выглядаў замак у тыя часы. Яны дазваляюць увогуле скласці пэўнае ўяўленне пра многія дэталі яго абароны. Вельмі цікавы ў гэтым плане інвентар Гарадзенскага каралеўскага замка за 1650 г. На падыходзе да мураванага замка існаваў драўляны, абнесены парканам, што ішоў па строме гары. Праз сухі абарончы роў, што падзяляў абодва замкі, ляжаў мост на пяці мураваных апорах. Перш чым трапіць на мост, неабходна было прайсці праз браму, збудаваную ў самым яго пачатку. Каменны мост абгароджвалі паабапал мураваныя парапеты з байніцамі ў іх, па 8 з кожнага боку. У дадатак, тых, хто страляў з гэтых байніц, відаць, ад стрэлаў ворага хавалі папярэчныя ахоўныя сценкі. Гэта дало падставу пісару, які рабіў інвентарызацыю, назваць тыя агнявыя пункты невялікімі вежамі.
Аднак мост быў мураваны не увесь. Апошні яго пралёт, перад самай вежай-брамай, быў драўляны, і відаць, падымаўся. Адсюль траплялі ў браму, вымураваную з часанага каменю. Абодва палотнішчы варот трымаліся на 12 завесах. Злева, пры ўваходзе ў браму, знаходзілася памяшканне, дзе размяшчаўся пад'ёмны калаўрот. Другі праём брамы зачыняўся палотнішчамі, абабітымі жалезам (у тэксце паведамляецца, што яны ўвогуле былі раней «жалезныя»). Па выхадзе з брамы, справа, у сцяне быў уваход, каб падымацца наверх, дзе, відаць, таксама меліся байніцы.
Новы двухпавярховы рэнесансавы палац Стэфана Баторыя, пабудаваны па праекту архітэктара Санці Гучы з Фларэнцыі, быў узведзены на рэштках старажытнага Верхняга замка. Ад прыйшоўшых у заняпад крэпасных збудаванняў часоў вялікага князя Вітаўта выкарысталі ніжнюю частку абарончых сцен, рэшткі вежаў, а таксама падмуркі і сцены княжацкага палаца. Будаўнікі ўлічылі ўсё: і пераўтварэнне замка ў каралеўскую рэзідэнцыю, і ўдасканаленне абарончай сістэмы. Мяркуюць, што ў гэтых працах прымаў удзел вядомы фартыфікатар Рудольфіно да Камерына.
Палац у плане нагадваў выцягнуты ў даўжыню і крыху перакошаны прамавугольнік, памерамі 21X60 м, падзелены на некалькі пакояў і залаў. На першым паверсе ён меў дзесяць скляпеністых памяшканняў, дзе размяшчаліся арсенал, канцэлярыя, скарбніца, архіў і іншыя службы. Другі паверх палаца займалі каралеўскія пакоі, багата аздобленыя шліфаваным гіпсам, каменнай рэззю і кафляю, з тонкімі ліштвамі на вокнах, з падлогамі, выкладзенымі керамічнымі і мармуровымі пліткамі. У атыку знаходзіліся памяшканні трэцяга паверха.
Унутранай сувязі паміж паверхамі не было, кожны з іх меў асобныя ўваходы. У цэнтры галоўнага фасада знаходзілася парадная лесвіца, двух'ярусны рызаліт з аркадамі, якая вяла на другі паверх у каралеўскія пакоі. Астатнія ўваходы былі вельмі сціплыя. Уваход на першы паверх быў побач з параднай лесвіцай, а на трэці - у паўночным тарцы.
Фасады і франтоны палаца аздабляла двухколернае шэра-белае сграфіта ў выглядзе раслінна-геаметрычнага арнаменту з геральдычнымі матывамі. Выразны сілуэт палацу надавалі высокі двухсхільны дах, цесаныя з каменя парапеты і высокія коміны. Аб яго першапачатковым выглядзе можна меркаваць па гравюры, якую выканаў у 1600 годзе Т.Макоўскі.
Сам гарадзенскі замак тае пары ўжо страціў сваю былую моц і веліч. Побач з мураванымі сценамі, якія патроху абсыпаліся, стаялі і драўляныя парканы. Ніякай ролі не адыгрывалі вежы замка, якія ўжо ў сярэдзіне XVII ст., напэўна, не існавалі. Прынамсі, у 1657 г. маскоўскія ваяводы, якія занялі горад, дакладвалі свайму цару Аляксею Міхайлавічу, што ў Гродна «...городовые и острожные крепости погнили и обвалились, а каменная городовая стена обрушилась. И тайники и колодежы зарушились...». Таму давялося «те рухомые места... сделать и... острог поставить, где преж сего бывал... И четыре башни срубить до третьих боев и колодец выкопать и от Немана реки к колодезу вал завалить...». Адзін з патаемных выхадаў з замка быў знойдзены пад паўднёвым праслам сцяны. Ён меў выгляд прамавугольнага праёма і выводзіў на схіл гары.
Падчас маскоўска-польскай вайны ў сярэдзіне XVII ст. палац быў значна пашкоджаны. Пасля перабудовы ён набыў барочны дэкор. Палац працягваў выконваць ролю гарадзенскай каралеўскай рэзідэнцыі, а да таго ж стаў месцам правядзення генеральных сеймаў Рэчы Паспалітай, якія адбыліся тут у 1678, 1688 і 1699 гадах.
Пасля разбурэнняў, нанесеных у часы Паўночнай вайны і пажару 1735 года, палац зноў перабудоўваецца. Саксонскі архітэктар Карл Фрыдрых Пепельман праводзіць карэнную перапланіроўку: вонкавая лесвіца замяняецца на ўнутраную, знікаюць шчыпец і атык, змяншаюцца вокны. Будынак атрымлівае чатырохсхільны дах. Цяпер тут размяшчалася частка світы караля і гаспадарчыя службы.
Далейшае спрашчэнне архітэктуры палаца адбылося ў XIX ст, калі з фасадаў канчаткова знік дэкор і быў надбудаваны дадатковы аб'ём над былой сталовай залай. На працягу больш чым 120 гадоў Стары замак належаў вайсковаму ведамству, а ў 1924 годзе быў перададзены музею.
Літ.:
М.А. Ткачоў
Замкі Беларусі (XIII-XVII ст.)
Мінск, Полымя, 1977
В.М. Царук
Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей
Гродна, 2000