Выбраныя здымкі
Сафійскі сабор (былы фарны касцёл) на малюнаку Напалеона Орды 1861—1869 гг. |
Касцёл падчас перабудовы сярэдзіны 1930-х гг. |
Касцёл на паштоўцы 1930-х гг. |
Фара Вітаўта - першы ў Гродне каталіцкі парафіяльны касцёл у імя Прачыстай Божай Маці — быў заснаваны вялікім князем Вітаўтам і знаходзіўся на заходнім баку Старога рынку (цяпер пл. Савецкая). Гэта быў адзін з самых буйных каталіцкіх храмаў Вялікага княства Літоўскага. У беларускім сярэдневякоўі фарай (фара праз ням. Pfarre ад лац. Parochia і грэч. paroecia - царкоўная парафія, епархія) называўся галоўны гарадскі парафіяльны касцёл. Разам з ратушай ён з'яўляўся сімвалам горада і сведчыў аб яго росквіце.
Палітычныя амбіцыі Вітаўта: саперніцтва з Ягайлам, імкненне да каралеўскай кароны, арыентацыя ў дзяржаўным жыцці на каталіцкае веравызнанне, спрыялі заснаванню ім першага ў Горадні касцёла, дзе дагэтуль існавалі толькі праваслаўныя храмы.
Дакладная дата заснавання фары невядома, паколькі галоўныя пісьмовыя крыніцы, непасрэдна звязаныя з гісторыяй касцёла, былі страчаны ў час акупацыі Гродна маскоўскім войскам (1655—1657). Упершыню пра фару ўпамінаецца ў даравальнай грамаце, якую атрымалі гродзенскія габрэі 18 чэрвеня 1389 г., дзе гаворыцца аб «касцельных пляцах» і «каталіцкіх могілках». Ёсць, аднак, меркаванні, што гэтая грамата з'яўляецца гістарычнай фальсіфікацыяй. Першапачаткова касцёл быў драўляны. Яго асвяцілі ў 1403 г. у гонар Успення Маці Божай.
Вядома, што касцёл быў «абноўлены» каралём Аляксандрам у 1494 г. Дакладна ўстаноўлена, што драўляны касцёл рамантаваўся па загаду каралевы Боны Сфорца ў 1551 г. Такім чынам, вялікі будынак на Старым рынку, які адлюстраваны на гравюры М. Цюнта 1568 г. — драўляная фара Вітаўта. На павялічанай гравюры М. Цюнта, дзе касцёл называецца «Templum Polonorum in Urbe» («польскі храм у горадзе»), ён уяўляў сабой аднанефавае драўлянае прамавугольнае ў плане збудаванне з двухсхільным дахам і прылеглай да паўднёва-ўсходняга боку круглай шмат'яруснай вежай-званіцай.
Пабудова мураванага касцёла звязана з дзейнасцю караля Стафана Баторыя, які хацеў для развіцця навукі ў Гродне запрасіць сюды езуітаў. Стафан Баторый у сваім лісце да правінцыяла ордэна езуітаў Яна Паўла Кампана піша, што гродзенскі прыходскі касцёл «самы вялікі і самы цудоўны ў Вялікім княстве Літоўскім, але драўляны», а ён хоча пабудаваць мураваны храм, у якім хацеў бы быць пахаваны, заснаваць калегіум і школу. З дакументаў Літоўскай метрыкі вядома, што ў будаўніцтве храма прымаў удзел муляр Антоні Дзікрып ці Сцігрып, які перабудоўваў таксама палац Старога гарадзенскага замка ў формах рэнесансу пад кіраўніцтвам архітэктара Скота з Пармы. Тамара Габрусь на падставе альбому чарцяжоў канца XVI ст. з Нясвіжа (цяпер захоўваецца ў Кіеве) сцвярджае, што стваральнікам фарнага касцёла ў Горадні з'яўляўся Дж.М.Бернардоні.
Польскі даследнік Е.Пашэнда на падставе матэрыялаў ордэна езуітаў з архіва Ватыкана яшчэ больш дакладна акрэсліў час узвядзення мураванага касцёла: 1584-1587 гг. Пра закончанае будаўніцтва храма пісаў у лютым 1597 г. езуіт Марцін Латэрна і даў яму ацэнку: «Ён цудоўны». Тамаш Макоўскі ў панараме Гродна 1600 г. намаляваў фарны касцёл, які з'яўляецца архітэктурнай дамінантай горада. Храм меў рысы готыкі і маньерызму. Паводле плана 1803 г., складзенага А.Дз. Квітніцкай, гэта была трохнефавая зальная, васьміслуповая пабудова. Цэнтральны неф пераходзіў у больш нізкі прэсбітэрый, завершаны трохграннай алтарнай апсідай. Галоўны фасад быў вылучаны высокай прамавугольнай у плане чатырох'яруснай вежай-званіцай, завершанай фігурным купалам. Па баках да яе прымыкалі 2 баявыя вежы з вітымі ўсходамі, якія вялі на хоры. Па сваіх памерах гэта быў самы вялікі храм сярод аналагічных яму на тэрыторыі сучаснай Беларусі: удаўжыню 59,6 м, ушырыню каля 23 м. З поўначы да прэсбітэрыя прымыкала сакрысція, з поўдня да касцёла пазней была прыбудавана капліца. Бакавыя сцены былі ўмацаваны контрфорсамі ў выглядзе пілястраў, аб'яднаных уверсе аркамі, і прарэзаны вузкімі стральчатымі аконнымі праёмамі.
У 17—18 ст. фара Вітаўта некалькі разоў падвяргалася пажарам і розным пашкоджанням: маскоўскі набег у 1655 г., падзеі Паўночнай вайны 1700—1721 гг., пажар у Гродне 1753 г. (аднаўляў касцёл вядомы архітэктар Ю. Мёзер). У 1782 г. будынак касцёла зноў пацярпеў ад моцнага пажару, які знішчыў верхнія ярусы вежаў, што адлюстравана ў абмерных чарцяжах (праект аднаўлення склаў італьянскі архітэктар Дж. Сака, а непасрэдна яго рамонтам займаўся пробашч Ю. Мічынскі). Пасля пажару ў 1793 г. у сувязі з немагчымасцю праводзіць у фары службу, назва фарнага пераходзіць да былога касцёла езуіцкага манастыра.
Фара прастаяла без рамонту да 1804 г. З утварэннем Гродзенскай губерні ўлады звярнулі ўвагу, што ў губернскім горадзе Гродна не было ніводнага праваслаўнага храма. Паводле загаду Аляксандра I ад 28 лютага 1804 г. спустошаны пажарам будынак перададзены праваслаўнай царкве. Працы па ўзнаўленні храма працягваліся каля 3 гадоў і 7 жніўня 1807 г. царква была асвячона. У ёй былі 2 прастолы: галоўны храм у імя Сафіі — Прамудрасці Божай і невялікі з паўднёвага боку прыдзел з прастолам у імя Свяціцеля і Цудатворца Мікалая.
Па праекту рэканструкцыі меркавалася накрыць будынак больш пакатым дахам з атыкам над апсідай, а вежу завяршыць паўсферычным куналам з высокім ампірным спічаком. Аднак у натуры спічак быў заменены больш традыцыйнай гранёнай вежачкай з высокім шатром. Па баках храма прыбудавалі нізкія прыдзелы. Але першая праваслаўная рэканструкцыя ў стылі класіцызму не змяніла істотна архітэктуру касцёла. Магчыма, гэта і не задавальняла артадаксальнае праваслаўе.
У 1847 г. у саборы быў праведзены значны рамонт. Тады, відавочна, над глухімі аркамі прэсбітэрыя быў пабудаваны атык, які можна бачыць на малюнку Н. Орды, выкананым у 1861—1869 гг., а таксама на фота сабора пасля пажару 1892 г. Рамонты і дабудовы «прытворцаў» рабіліся таксама ў 1850, 1859 і 1870 гг.
9 мая 1892 г. храм гарыць чарговы раз (былі часткова разбураны скляпенні). Праект аднаўлення, а фактычна поўнай перабудовы храма ў псеўдарускім стылі, быў зроблены віленскім губернскім архітэктарам, акадэмікам М. Чагіным. Мастацкія работы былі заказаны майстрам Мураўёву і Белавусаву. 28 сакавіка 1899 г. храм быў урачыста асвячоны. Вонкавы выгляд яго поўнасцю змяніўся. Паўднёвы прыдзел павялічаны, з паўночнага боку ў адпаведнасці з ім пабудаваны такі ж прыдзел на ўсю даўжыню храма з прысвячэннем прастола памяці святых Кірыла і Мяфодзія. Над дахам было пастаўлена пяць цыбулепадобных галовак, вежа пераўтворана ў званіцу, завершаную высокім шатром (адлегласць ад верхавіны крыжа да падмурка сабора складала 30 сажняў ці больш за 60 метраў). Падобны верх паўтораны на нізкай прыбудове, далучанай да алтара. Выразную пластыку фасадаў здрабнілі бясконцыя броўкі, какошнікі, парэбрыкі і іншыя псеўдарускія дэкаратыўныя элементы. Усе купалы фіялетавыя, з залатымі зоркамі.
24 студзеня 1900 г. была заснавана Гродзенская праваслаўная епархія, а Гродзенскаму Сафійскаму сабору нададзена назва Кафедральны. 1 кастрычніка 1905 г. на надпрастольнай арцы галоўнага храма быў змешчаны абраз «Тайная вячэра» работы мастака Наваскольцава. Да 20 снежня 1905 г. мясцовы мастак Чыненка адлюстраваў на скляпеннях галоўнага храма святых Евангелістаў і Бога-Айца, Постнікаў па баках галоўнага алтара - Раство і Уваскрэсенне Хрыста. У маі 1907 г. Чыненка размаляваў галоўны алтар.
У 1918 г. фара Вітаўта зноў вернута каталіцкай царкве і выкарыстоўвалася як гарнізонны касцёл. У 1922 г. храм зноў згарэў. У 1923 г. храм перабудоўваўся па праекце архітэктара В. Генеберга, а ў 1935 г. — па праекце архітэктара А. Сасноўскага. Гэтыя дзве паслядоўныя перабудовы надалі яму рысы раманска-гатычнага храма. На жаль, польскія рзстаўратары зыходзілі з памылковай думкі пра гатычны характар храма, лічылі яго больш раннім. Замест рэнесансавага маньерыстычнага касцёла была зроблена гатычная пабудова.
Пасля 2-й сусветнай вайны касцёл не дзейнічаў. У 1949 г. паводле рашэння мясцовых улад яго перадалі пад склад збожжанарыхтовак. Пазней тут знаходзіліся склады тонкасуконнага камбіната і ДТСААФ. Так фара Вітаўта прастаяла да 1961 г. 8 сакавіка 1961 г. па ініцыятыве дырэктара краязнаўчага музея і «дырэктыўных органаў» гарвыканком прыняў рашэнне № 213 «О сносе аварийного здання бывшего военного костела на Советской площади».
29 лістапада 1961 г. спецыялісты "Ленвыбухпрама" і вайсковыя сапёры выканалі гэты прысуд. Знішчэнне фары Вітаўта парушыла цэласнасць архітэктурнага ансамбля гістарычнага цэнтра. Гмах касцёла з'яўляўся адной з архітэктурных дамінантаў, на якую была зарыентавана гарадская вулічная сетка. Страта помніка тым большая з-за яго высокіх мастацкіх вартасцяў.
Палітычныя амбіцыі Вітаўта: саперніцтва з Ягайлам, імкненне да каралеўскай кароны, арыентацыя ў дзяржаўным жыцці на каталіцкае веравызнанне, спрыялі заснаванню ім першага ў Горадні касцёла, дзе дагэтуль існавалі толькі праваслаўныя храмы.
Дакладная дата заснавання фары невядома, паколькі галоўныя пісьмовыя крыніцы, непасрэдна звязаныя з гісторыяй касцёла, былі страчаны ў час акупацыі Гродна маскоўскім войскам (1655—1657). Упершыню пра фару ўпамінаецца ў даравальнай грамаце, якую атрымалі гродзенскія габрэі 18 чэрвеня 1389 г., дзе гаворыцца аб «касцельных пляцах» і «каталіцкіх могілках». Ёсць, аднак, меркаванні, што гэтая грамата з'яўляецца гістарычнай фальсіфікацыяй. Першапачаткова касцёл быў драўляны. Яго асвяцілі ў 1403 г. у гонар Успення Маці Божай.
Вядома, што касцёл быў «абноўлены» каралём Аляксандрам у 1494 г. Дакладна ўстаноўлена, што драўляны касцёл рамантаваўся па загаду каралевы Боны Сфорца ў 1551 г. Такім чынам, вялікі будынак на Старым рынку, які адлюстраваны на гравюры М. Цюнта 1568 г. — драўляная фара Вітаўта. На павялічанай гравюры М. Цюнта, дзе касцёл называецца «Templum Polonorum in Urbe» («польскі храм у горадзе»), ён уяўляў сабой аднанефавае драўлянае прамавугольнае ў плане збудаванне з двухсхільным дахам і прылеглай да паўднёва-ўсходняга боку круглай шмат'яруснай вежай-званіцай.
Пабудова мураванага касцёла звязана з дзейнасцю караля Стафана Баторыя, які хацеў для развіцця навукі ў Гродне запрасіць сюды езуітаў. Стафан Баторый у сваім лісце да правінцыяла ордэна езуітаў Яна Паўла Кампана піша, што гродзенскі прыходскі касцёл «самы вялікі і самы цудоўны ў Вялікім княстве Літоўскім, але драўляны», а ён хоча пабудаваць мураваны храм, у якім хацеў бы быць пахаваны, заснаваць калегіум і школу. З дакументаў Літоўскай метрыкі вядома, што ў будаўніцтве храма прымаў удзел муляр Антоні Дзікрып ці Сцігрып, які перабудоўваў таксама палац Старога гарадзенскага замка ў формах рэнесансу пад кіраўніцтвам архітэктара Скота з Пармы. Тамара Габрусь на падставе альбому чарцяжоў канца XVI ст. з Нясвіжа (цяпер захоўваецца ў Кіеве) сцвярджае, што стваральнікам фарнага касцёла ў Горадні з'яўляўся Дж.М.Бернардоні.
Польскі даследнік Е.Пашэнда на падставе матэрыялаў ордэна езуітаў з архіва Ватыкана яшчэ больш дакладна акрэсліў час узвядзення мураванага касцёла: 1584-1587 гг. Пра закончанае будаўніцтва храма пісаў у лютым 1597 г. езуіт Марцін Латэрна і даў яму ацэнку: «Ён цудоўны». Тамаш Макоўскі ў панараме Гродна 1600 г. намаляваў фарны касцёл, які з'яўляецца архітэктурнай дамінантай горада. Храм меў рысы готыкі і маньерызму. Паводле плана 1803 г., складзенага А.Дз. Квітніцкай, гэта была трохнефавая зальная, васьміслуповая пабудова. Цэнтральны неф пераходзіў у больш нізкі прэсбітэрый, завершаны трохграннай алтарнай апсідай. Галоўны фасад быў вылучаны высокай прамавугольнай у плане чатырох'яруснай вежай-званіцай, завершанай фігурным купалам. Па баках да яе прымыкалі 2 баявыя вежы з вітымі ўсходамі, якія вялі на хоры. Па сваіх памерах гэта быў самы вялікі храм сярод аналагічных яму на тэрыторыі сучаснай Беларусі: удаўжыню 59,6 м, ушырыню каля 23 м. З поўначы да прэсбітэрыя прымыкала сакрысція, з поўдня да касцёла пазней была прыбудавана капліца. Бакавыя сцены былі ўмацаваны контрфорсамі ў выглядзе пілястраў, аб'яднаных уверсе аркамі, і прарэзаны вузкімі стральчатымі аконнымі праёмамі.
У 17—18 ст. фара Вітаўта некалькі разоў падвяргалася пажарам і розным пашкоджанням: маскоўскі набег у 1655 г., падзеі Паўночнай вайны 1700—1721 гг., пажар у Гродне 1753 г. (аднаўляў касцёл вядомы архітэктар Ю. Мёзер). У 1782 г. будынак касцёла зноў пацярпеў ад моцнага пажару, які знішчыў верхнія ярусы вежаў, што адлюстравана ў абмерных чарцяжах (праект аднаўлення склаў італьянскі архітэктар Дж. Сака, а непасрэдна яго рамонтам займаўся пробашч Ю. Мічынскі). Пасля пажару ў 1793 г. у сувязі з немагчымасцю праводзіць у фары службу, назва фарнага пераходзіць да былога касцёла езуіцкага манастыра.
Фара прастаяла без рамонту да 1804 г. З утварэннем Гродзенскай губерні ўлады звярнулі ўвагу, што ў губернскім горадзе Гродна не было ніводнага праваслаўнага храма. Паводле загаду Аляксандра I ад 28 лютага 1804 г. спустошаны пажарам будынак перададзены праваслаўнай царкве. Працы па ўзнаўленні храма працягваліся каля 3 гадоў і 7 жніўня 1807 г. царква была асвячона. У ёй былі 2 прастолы: галоўны храм у імя Сафіі — Прамудрасці Божай і невялікі з паўднёвага боку прыдзел з прастолам у імя Свяціцеля і Цудатворца Мікалая.
Па праекту рэканструкцыі меркавалася накрыць будынак больш пакатым дахам з атыкам над апсідай, а вежу завяршыць паўсферычным куналам з высокім ампірным спічаком. Аднак у натуры спічак быў заменены больш традыцыйнай гранёнай вежачкай з высокім шатром. Па баках храма прыбудавалі нізкія прыдзелы. Але першая праваслаўная рэканструкцыя ў стылі класіцызму не змяніла істотна архітэктуру касцёла. Магчыма, гэта і не задавальняла артадаксальнае праваслаўе.
У 1847 г. у саборы быў праведзены значны рамонт. Тады, відавочна, над глухімі аркамі прэсбітэрыя быў пабудаваны атык, які можна бачыць на малюнку Н. Орды, выкананым у 1861—1869 гг., а таксама на фота сабора пасля пажару 1892 г. Рамонты і дабудовы «прытворцаў» рабіліся таксама ў 1850, 1859 і 1870 гг.
9 мая 1892 г. храм гарыць чарговы раз (былі часткова разбураны скляпенні). Праект аднаўлення, а фактычна поўнай перабудовы храма ў псеўдарускім стылі, быў зроблены віленскім губернскім архітэктарам, акадэмікам М. Чагіным. Мастацкія работы былі заказаны майстрам Мураўёву і Белавусаву. 28 сакавіка 1899 г. храм быў урачыста асвячоны. Вонкавы выгляд яго поўнасцю змяніўся. Паўднёвы прыдзел павялічаны, з паўночнага боку ў адпаведнасці з ім пабудаваны такі ж прыдзел на ўсю даўжыню храма з прысвячэннем прастола памяці святых Кірыла і Мяфодзія. Над дахам было пастаўлена пяць цыбулепадобных галовак, вежа пераўтворана ў званіцу, завершаную высокім шатром (адлегласць ад верхавіны крыжа да падмурка сабора складала 30 сажняў ці больш за 60 метраў). Падобны верх паўтораны на нізкай прыбудове, далучанай да алтара. Выразную пластыку фасадаў здрабнілі бясконцыя броўкі, какошнікі, парэбрыкі і іншыя псеўдарускія дэкаратыўныя элементы. Усе купалы фіялетавыя, з залатымі зоркамі.
24 студзеня 1900 г. была заснавана Гродзенская праваслаўная епархія, а Гродзенскаму Сафійскаму сабору нададзена назва Кафедральны. 1 кастрычніка 1905 г. на надпрастольнай арцы галоўнага храма быў змешчаны абраз «Тайная вячэра» работы мастака Наваскольцава. Да 20 снежня 1905 г. мясцовы мастак Чыненка адлюстраваў на скляпеннях галоўнага храма святых Евангелістаў і Бога-Айца, Постнікаў па баках галоўнага алтара - Раство і Уваскрэсенне Хрыста. У маі 1907 г. Чыненка размаляваў галоўны алтар.
У 1918 г. фара Вітаўта зноў вернута каталіцкай царкве і выкарыстоўвалася як гарнізонны касцёл. У 1922 г. храм зноў згарэў. У 1923 г. храм перабудоўваўся па праекце архітэктара В. Генеберга, а ў 1935 г. — па праекце архітэктара А. Сасноўскага. Гэтыя дзве паслядоўныя перабудовы надалі яму рысы раманска-гатычнага храма. На жаль, польскія рзстаўратары зыходзілі з памылковай думкі пра гатычны характар храма, лічылі яго больш раннім. Замест рэнесансавага маньерыстычнага касцёла была зроблена гатычная пабудова.
Пасля 2-й сусветнай вайны касцёл не дзейнічаў. У 1949 г. паводле рашэння мясцовых улад яго перадалі пад склад збожжанарыхтовак. Пазней тут знаходзіліся склады тонкасуконнага камбіната і ДТСААФ. Так фара Вітаўта прастаяла да 1961 г. 8 сакавіка 1961 г. па ініцыятыве дырэктара краязнаўчага музея і «дырэктыўных органаў» гарвыканком прыняў рашэнне № 213 «О сносе аварийного здання бывшего военного костела на Советской площади».
29 лістапада 1961 г. спецыялісты "Ленвыбухпрама" і вайсковыя сапёры выканалі гэты прысуд. Знішчэнне фары Вітаўта парушыла цэласнасць архітэктурнага ансамбля гістарычнага цэнтра. Гмах касцёла з'яўляўся адной з архітэктурных дамінантаў, на якую была зарыентавана гарадская вулічная сетка. Страта помніка тым большая з-за яго высокіх мастацкіх вартасцяў.
В.В. Патліс
Фара Вітаўта
Памяць. Гродна
Мінск, Беларуская энцыклапедыя, 1999
Тамара Габрусь
Зруйнаваныя святыні
Страчаная спадчына
Менск, Полымя, 1998
А.М. Кушнярэвіч
Культавае дойлідства Беларусі XIII-XVI стст.
Мінск, Навука і тэхніка, 1993
Паведамленні
Можа хто ведае, дзе могуць знаходзіцца метрычныя кнігі з фары Вітаўта? Цікавяціць перыяд, калі гэта быў гарнізонны касцёл - 20-30яя гады 20 ст....
Miło mi poinformować, że w rodzinnym zbiorze pamiątek po ojcu posiadamy niewielki obrazek 5x9 cm, ale ogromnej wartości. Jest to Pamiątka I-szej KOMUNII Św. przyj...
Witam! Poszukuję śladu uczęszczania do Szkoły Nazaretanek w Grodnie mojej Mamy - Haliny Grabskiej w latach około 1937-1938. Za wszelką pomoc będę wdzięczna...