Ілья - фота і помнікі

Гісторыя Ільі

Ільля - мястэчка ў Вялейскім раёне, на р. Ілія. За 37 км на ПдУ ад Вялейкі, на аўтадарозе Сосенка—Краснае. 1865 жыхароў, 6ООдвароў (1995 г.).

Упершыню ўпамінаецца ў 1475 г. як двор дворнага маршалка, браслаўскага намесніка Багдана Андрушкавіча Саковіча. Пасля смерці Саковіча (1490 г.) уладальніцай Iльлі стала яго дачка Альжбета. У 1544 г. Iльля дасталася ўнучцы Альжбеты, дачцэ трокскага ваяводы, Ганне Забярэзінскай, у другім шлюбе княгіні Збаражскай. У 1564 г. уладальнікам Iльлі стаў яе сын П.Збаражскі. У гэтым годзе ўпершыню разам з дваром і воласцю згадваецца мястэчка («место») Iлля. 3 1582 г. да канца 17 ст. ўласнасць Глябовічаў. Паводле інвентара 1650 г., мястэчка складалася з рыначнай плошчы і 3 вуліц, было 93 двары, 10 корчмаў, новапабудаваны касцёл (Ільлінская царква згарэла незадоўга да складання інвентара). У 1692 г. Крысціна Глябовічаўна разам з мужам, віленскім ваяводам, вялікім гетманам ВКЛ Казімірам Янам Сапегам абмянялі маёнтак Iльля велятыцкаму старосту князю К.М. Друцкаму-Сакалінскаму. У 18 ст. ўладальнікамі Iльлі былі: дачка Друцкага-Сакалінскага Барбара і яе муж ковенскі харунжы А.Скарульскі, Савіцкія (графы на Iльлі), каралеўскі ад'ютант, потым Я.М.Салагуб, пры якім у маёнтку існавала вялікая гута. У 1792 г. апошні прадаў Iльлю вялікаму падскарбію ВКЛ, кампазітару Міхалу Клеафасу Агінскаму. За ўдзел апошняга ў паўстанні 1794 г. усе яго маёнткі, у т.л. і Iльля, былі канфіскаваны ў расейскі скарб.

У 1798 г. у маёнтку было 1445 душ сялян, у т.л. ў мястэчку 170. У 1795—1804 гг. уладальнікам Iльлі быў фельдмаршал граф М.І.Салтыкоў, у 1804—06 гг. — генерал-маёр Л.І.Здзяхоўскі, потым — мінскі губернскі маршалак Ю.Валадковіч і С.Радзішэўскі, які ў час паўстання 1830—31 гг. быў ваенным начальнікам Вялейскага павета і камандзірам палка. Ільлянская сядзіба была разрабавана царскімі войскамі, Радзішэўскі эмігрыраваў, маёнтак зноў канфіскаваны ў скарб. У 1860 г. - скарбавы маёнтак Iльля з мястэчкам Iльля і 4 вёскамі ў Вязынскай воласці Вілейскага павета Віленскай губерні, 353 рэвізскія душы, у т.л. ў мястэчку — 141 душа. У 1886 г. у мястэчку 318 жыхароў, 40 двароў, 2 праваслаўныя царквы, школа, таргі па нядзелях, штогадовыя кірмашы 6 студзеня і 20 чэрвеня. У 1905 г. у мястэчку 1525 жыхароў.

3 1921 г. у складзе Польшчы. У 1931 г. - мястэчка, цэнтр гміны Вялейскага павета Віленскага ваяводства, 1333 жыхароў, 236 дамоў; Ільская калонія (пасёлак) — 162 жыхароў, 30 дамоў. 3 1939 г. у БССР, з 1940 г. цэнтр Ільлянскага раёна і сельсавета Вялейскай вобласці, вёска. У 2-ю сусветную вайну ў ліпені 1944 г. карнікі спалілі вёску. 3 1957 г. Iльля ў Вялейскім раёне. У 1971 г. — 2179 жыхароў, 530 двароў.

Помнікі архітэктуры: мураваны будынак гасцініцы канца 19 — пач. 20 ст., мураваны касцёл Сэрца Езуса 1908 г., драўляная Ільінская царква 1920-х г. Помнік археалогіі: рэшткі гуты 18 — пач. 19 ст.

Крыніца:
Герман Брэгер
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996