> Віцебская вобласць > Чашніцкі раён > мястэчка Чарэя
Чарэя. Краявіды

Чарэя - фота і помнікі

Першая пісьмовая згадка: 1454

Магчымыя варыянты:
Чарэя Черея Czereja Čareja Chereya Tchereja Tchereya Czareja

Каардынаты:
54° 36'48.84"N, 29° 16'34.61"E

Што паглядзець у Чарэі

Страчаная спадчына

Гісторыя Чарэі

Былое мястэчка Чарэя знаходзіцца на беразе Чарэйскага возера, за 38 км на Пд ад Чашнікаў, на шашы Чашнікі — Крупкі.

Упершыню Чарэя ўпамінаецца пад 1454 г. у актах Метрыкі ВКЛ, калі смаленскі епіскап Місаіл і яго брат Міхаіл Пструх заснавалі каля Чарэі манастыр. Спачатку гэта быў удзельны горад, пазней мястэчка Чарэя, якое ляжала на беразе воз. Галаўль (сучасная назва — Чарэйскае).

Гісторык і археограф Дз.I. Даўгяла дае тлумачэнне назве Чарэя, спасылаючыся на Г. Трусмана (Этнмология местных названий Витебской губернии. Ревель, 1897. С. 309). Гэта назва, паводле Г. Трусмана, паходзіць ад фінскага кораня «keraja — собрание, сходка». Але разам з тым ён спасылаецца і на другое фінскае слова «чери» — «место, покрытое или поросшее осокой или кустарником».

Некаторыя даследчыкі лічаць, што ў XIV-XVI існавала Чарэйскага княства. Узнікненне Чарэйскага княства і яго развіццё было, па ўсёй верагоднасці, звязана са старажытным, менш вядомым, шляхам «з варагаў у грэкі», які звязваў вярхоўе р. Лукомкі, што ўпадала ў р. Улу, з вярхоўем р. Бобр: Балтыйскае мора — Заходняя Дзвіна — р. Ула — р. Лукомка — воз. Сялява — р. Калодніца — волак — р. Бобр — р. Бярэзіна — р. Днепр — Чорнае мора. Возера Сялява ўваходзіла ў межы Чарэйскага княства (у 3 км ад Чарэі).

У пачатку XV ст. Чарэяй валодаў нейкі Іван (князь?). Пасля смерці ён пакінуў удаву, якая прыняла манаства з імем Агафіі, сыноў Місаіла, Сямёна, Міхаіла, Пятра, Дашка і Мікіту (у гістарычных працах 19 ст. вядомы як Пестручы, Пэтручаў, Пструхі, Пяструцкія, Пструцкія; бо мянушка Міхаіла — Пструх — памылкова была прынята за прозвішча ўсяго роду) і дачку Агрэньку, што была замужам за Нікітай Мастычычам, а потым за Федзькаю Неміровічам. Незадоўга да 1454 Місаіл стаў праваслаўным епіскапам смаленскім і заснаваў (1454 г.) у сваёй частцы маёнтка манастыр у імя Святой Троіцы. У 1456 вярнуў з Масквы ў Смаленск абраз Маці Божай Адзігітрыі Смаленскай. Напачатку выступіў супраць прыхільніка царкоўнай уніі мітрапаліта Грыгорыя Балгарына, але пазней падтрымаў ідэю уніі. Каля 1475 абраны мітрапалітам кіеўскім і ўсяе Русі (рэзідэнцыя ў Наваградку), але не быў зацверджаны канстанцінопальскім патрыярхам. Магчыма, у 1476 арганізаваў зварот вышэйшых праваслаўных духоўных і свецкіх асоб да рымскага папы Сікста IV (т.зв. эпістолію Місаіла), тэкст якога ў пачатку 17 ст. выкарыстоўваў для прапаганды уніі мітрапаліт І.Пацей. Аднак аўтэнтычнасць «эпістоліі» ці яе значнай часткі абгрунтавана аспрэчвалі многія даследчыкі.

Ад Пяструцкіх у хуткім часе Чарэя перайшла да Сапегаў. Сямён, старэйшы сын Івана і Агафіі Пяструцкіх, паміраючы каля 1457 г., пакінуў пасля сябе дачку Марыю, якая была замужам за князем Фёдарам Фёдаравічам Друцкім-Бабічам-Сакалінскім. Сваю дачку ад гэтага замуства Марыя аддала за каралеўскага пісара Багдана Сямёнавіча Сапегу, які быў на службе ў Мцэнску. Пры гэтым княгіня — удава Ф.Ф. Друцкага-Бабіча-Сакалінскага (родная пляменніца епіскапа Місаіла) аддала Сапегу закладную на сваю частку маёнтка ў Чарэі і на маёнтак Тукачова. Багдан Сапега каля 1495 г. стаў уладальнікам гэтых маёнткаў. Потым, часткова адкупіўшы, а часткова адсудзіўшы надзелы іншых саўладальнікаў Чарэі, ён зрабіўся адзіным уладаром гэтага маёнтка. Сапегу было перададзена самім уладыкай Місаілам права патраната над Чарэйскім манастыром св. Троіцы з перадачай гэтага права ў род Сапегаў. Сапегі валодалі Чарэйскім княствам і былі патронамі Чарэйскага манастыра на працягу 250 гадоў.

Пасля Багдана Сямёнавіча Сапегі, які валодаў княствам з 1475 па 1512 г., Чарэйскае княства перайшло ў спадчыну яго сыну Івану, з 1546 г., пасля смерці Івана Багданавіча, Чарэйскае княства да 1580 г. было ў валоданні яго сына Івана Іванавіча.

Асаблівага росквіту Чарэйскае княства дасягнула ў гады княжання Льва Іванавіча Сапегі. Ён значна пашырыў валоданні княства. Леў Сапега аднавіў Чарэйскі манастыр, а ў 1599 г. на востраве воз. Галаўль пабудаваў Свята-Троіцкую (мясцовая назва "Белая") царкву, якая з'яўляецца помнікам архітэктуры ранняга барока. Сцены гэтай царквы захаваліся да нашых дзён.

Аб велічыні Чарэйскага княства ў той час можна меркаваць паводле дакумента — Квіта каралеўскага зборшчыка спадара Лукомскага, які 25 мая 1602 г. атрымаў ад урадніка Чарэйскага княства Крыштофа Свідлы подаці, што павінна было ўнесці княства згодна з пастановаю Варшаўскага сейма 1601 г. У той час у Чарэйскае княства ўваходзілі 3 воласці: Чарэйская, Худаўская, Коравіцкая. У гэтых валасцях даніна была накладзена на 6 баяр, 30 агароднікаў, 15 наймітаў і 154 «дымы» прыгонных сялян. Да Чарэйскага княства адносілася тады і мястэчка Красны Стаў (сучасная в. Абчуга Мінскай вобласци), у якім мяшчане валодалі 30 валокамі зямлі і займалі 6 рынкавых пляцаў і 40 вулічных. Да Чарэйскага княства адносіўся і маёнтак Коравічы, у якім было 2 баярыны, 5 агароднікаў, 24 «дымы» прыгонных.

Чарэйскі манастыр меў 16 «дымоў» сялян і 5 агароднікаў. Акрамя гэтага, маёнтку належаў млын. У Квіце каралеўскага зборшчыка не пералічаны тыя паселішчы княства, з якіх подаці не збіраліся, «...каторым іж яшчэ слабода подлуг універсалу не выйшла».

Паводле дадзеных шэрагу дакументальных крыніц, у Чарэйскае княства ўваходзілі населеныя пункты, якія з поўначы межавалі з Лукомскім княствам, з захаду, поўдня і ўсходу мяжа пралягала па паграніччы Полацкага княства. У Чарэйскае княства ўваходзілі маёнткі Чарэя, Абчуга, фальваркі Рагацін, Мялешкавічы, Багатырскі, Котаўка, Абчуга, Дзенькаўка, Горы, Чэрнічыца, Рыдомль, вёскі Хальневічы, Служэвічы, сяло Дакучын, засценак Замошша, азёры Залаціна і Галаўль, Абчугскі лес і іншыя ўгоддзі. Да ўладанняў Льва Сапегі адносіліся сёлы Болюта, Канстанцінава, Махава, Забор'е, Стражавічы, Вайдзілава, Плескачы, Клубінічы, манастыр і інш. Вядомасці Чарэйскага княства далёка за яго межамі спрыяла існаванне ў ім Чарэйскага манастыра і Свята-Троіцкай царквы. Да цудадзейнага абраза Маці Божай Адзігітрыі Смаленскай (епіскап Місаіл у 1456 вярнуў з Масквы ў Смаленск гэты абраз, і, верагодна, спіс яе падараваў чарэйскай царкве) сыходзіліся вернікі з розных куткоў ВКЛ.

Пасля смерці Льва Сапегі (1633) Чарэйскае княства перайшло да яго сына — Казіміра Львовіча Сапегі (1609—1656). З 1631 г. ён быў пісарам вялікім літоўскім, з 1637 г. — маршалак надворны літоўскі. З 1645 г. Казімір Сапега — падканцлер літоўскі, староста аршанскі, гродзенскі, слонімскі, удзельнічаў у падпісанні Палянаўскага міру паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай у чэрвені 1634 г., якім скончылася маскоўска-польская вайна 1632—1634 гг. У 1646 г. Казімір Сапега — ваявода віцебскі, у 1656 г. — ваявода віленскі і гетман вялікі літоўскі. Ён заснаваў кафедру права ў акадэміі ў Вільні. Абараняў дзяржаву ў вайну з Маскоўшчынай 1648—1654 і 1654—1667 гг. У гэтую вайну Аршанскі павет, у які ўваходзіла і Чарэя страціў 69,3 % свайго насельніцтва, якое было знішчана маскоўскімі акупантамі, а найбольш "каштоўныя трафеі" - майстры, дзеці, жанчыны вывезены ў палон у Масковію.

У 1660 г. Чарэя стала арэнаю баявых дзеянняў паміж войскамі ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы. Захопнікі на чале з ваяводам I.А. Хаванскім размясцілася каля Чарэі ў лагеры, які быў умацаваны землянымі валамі і гарматамі. У канцы кастрычніка 1660 г. супраць яе выступіла войска ВКЛ на чале з С. Чарнецкім. Каля Чарэі адбыўся бой, пасля якога недабітыя рэшткі маскоўскага войска ўцяклі на ўсход. У Чарэйскай бітве прымаў удзел чарэйскі князь Павел Ян Сапега.

У 1665 г. Чарэйскае княства перайшло ў спадчыну да Бенядзікта Паўлавіча Сапегі, у 1707 г. да яго сына Міхаіла Бенядзіктавіча, які валодаў Чарэяй да 16 сакавіка 1737 г. У сувязі з тым, што Міхаіл Бенядзіктавіч Сапега быў бяздзетным, ён пакінуў Чарэю свайму пляменніку Казіміру Сапегу.

З XVI і да канца XVIII ст. уладанне Чарэя мела назву «графства» з цэнтрам у горадзе Чарэя. Да 1793 г. у склад Чарэйскага графства ўваходзілі горад Чарэя, маёнткі Чарэйскае, Абчуг, Асечна, Багатырова, Мялешкавічы, Котава, Дзенькаўшчына, Горы з Чарняўчыцамі, Рыдомль, войтаўства Дакучын, а таксама некалькі асобных вёсак і шляхецкіх «засценкаў». Агульная плошча сельскагаспадарчых угоддзяў у графстве складала 1,5 тыс. валок, г. зн. звыш 30 тыс. га. Чарэйскае графства займала значную частку Аршанскага павета, у які ўваходзіла паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу.

У Чарэі налічвалася 265 дымоў: 194 хрысціянскіх і 71 яўрэйскі. У вёсках графства — 1128 дымоў. На адну сялянскую гаспадарку ў сярэднім прыходзілася каля 0,8 валокі (~17 га) ворнай зямлі. Для параўнання: гэта крыху менш, чым у Друйскім графстве тых жа князёў Сапегаў, якое размяшчалася на левабярэжжы Заходняй Дзвіны.

На панскіх палях у фальварках і на сялянскіх землях у Чарэйскім графстве сеялі аднолькавыя культуры - жыта, пшаніцу ячмень, авёс, грэчку, бабы. Як і ўсюды на Беларусі, вырошчвалі буйную рагатую жывёлу, коней, авечак, свіней, птушку. Шмат сеялі льнянога і канаплянага семя, бо лён і каноплі карысталіся вялікім попытам на месцы і за мяжою. Паводле заключэння рэвізораў, якія ў 1793 г. абследавалі ўсе беларускія ўладанні князёў Сапегаў, глеба ва ўсім Чарэйскім графстве была ўраджайная і насельніцтва жыло заможна.

Крыніцаю гэтага адноснага дабрабыту служыла не толькі сельская гаспадарка, але і промыслы, якімі займаліся панскі двор і самі сяляне. На панскіх прадпрыемствах, так званых фабрыках, распілоўвалі бярвенні на дошкі і гонты, рабілі восі і колы для вазоў і драбін. Чарэйскія паташні выпальвалі попел, выраблялі паташ і ордаш (род паташу).

Сыравіну для чарэйскіх прадпрыемстваў даваў вялікі лес у фальварку Абчуг, што цягнуўся на 2 мілі. Там нарыхтоўвалі будаўнічы лес, дралі луб і лыка. Вялікія партыі будаўнічага лесу штогод сплаўляліся з Абчуга па Заходняй Дзвіне ў Рыгу і часткова ў Друю. Пэўная доля драўніны выкарыстоўвалася для мясцовай дрэваапрацоўчай вытворчасці, на мясцовае будаўніцтва і для абпалу. Экспарціраваліся прадукты чарэйскай паташні.

З сельскагаспадарчых тавараў у першую чаргу адпраўлялі на продаж ільновалакно, пяньку, семя гэтых абодвух культур. Частка хлебнага зерня перакурвалася на гарэлку, якая прадавалася на месцы. Аб памерах паташнай вытворчасці ў Чарэі можна меркаваць па некаторых лічбах. Так, у 1781 — 1783 гг. выраблена 4065 бочак попелу, 774 бер каўцы ордашу, 53 беркаўцы паташу (беркавец — даўняя мера на Беларусі: раўнялася 5 камяням ці 200 фунтам (74,96 кг)). Усё гэта сплаўлялася ў Рыгу і Друю.

Лясны гандаль у 1793 г. апынуўся пад пагрозаю, бо горад Чарэя пацярпеў ад вялікага пажару, «погорел», як сведчаць тагачасныя крыніцы, і ўвесь будаўнічы лес спатрэбіўся ў першую чаргу на яго аднаўленне.

Панскі двор Чарэйскага графства не толькі прадаваў тавары, якія вырабляліся ў вытворчых прадпрыемствах («фабрыках»), і прадукцыю сельскай гаспадаркі, але і купляў «продукты и материалы», як сказана ў бюджэтных справаздачах. Таварны характар гэтай гаспадаркі знайшоў вырашэнне і ў прымяненні на вытворчасці наёмнай рабочай сілы. У бюджэце графства за 80-я гады XVIII ст. фігуруюць грашовыя расходы на заработную плату работнікам, якія працавалі на гэтых «фабрыках».

Галоўнай рабочай сілаю ў сельскай гаспадарцы Чарэйскага графства заставалася праца сялян, якія адбывалі паншчыну. Аднак ужо ў пачатку 80-х гадоў пачаўся перавод сялян з паншчыны на грашовы чынш і «ссыпку» зерня натурай. У фальварку Абчуг перасталі сеяць на панскіх палетках і ліквідавалі паншчыну. Яе замяніла грашовая і натуральная плата. У Чарэйскім графстве праяўляліся і сякія-такія клопаты аб сялянах, што было сугучна прагрэсіўным рэформам эпохі Асветніцтва. Утвараліся страхавыя склады («магазіны»), дзе сяляне маглі атрымаць зерневыя і грашовыя ссуды.

Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Чарэя была цэнтрам часткі Віцебскага ваяводства, якая засталася ў ВКЛ. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Чарэя ў складзе Расейскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Сенненскага павета Магілёўскага намесніцтва.

У канцы XVIII ст. Чарэйскае графства князёў Сапегаў распалася. Асобныя маёнткі трапілі да іншых уласнікаў. Найбольшая частка Чарэйскага графства перайшла да сямейства Мілашаў. У 1830 г. у ім было 6 тыс. дзесяцін розных угоддзяў і само «местечко» Чарэя. У ім стаяў дом — драўляны палац, пабудаваны яшчэ Сапегамі, дзе захоўваліся багаты архіў і партрэты Сапегаў, а побач раскінуўся парк з цяністымі алеямі і аранжарэямі. Непадалёку стаяў старадаўні вятрак з цэглы і вінакурня.

Мястэчка Чарэя вырасла — павялічылася колькасць дамоў да 328 і адпаведна — насельніцтва. Паводле гандлёвых абаротаў мястэчка Чарэя саступала толькі блізкім суседзям — Чашнікам. Але яна захавала свае сувязі з Рыгаю і пашырала іх з Менскам. У мясцовым гандлі Чарэі пераважалі драўляныя вырабы: бочкі, дошкі, будаўнічыя матэрыялы. У мястэчку мелася прыходская школа, аптэка, пошта, адміністрацыйныя ўлады, заезны дом і лаўкі. Пасевы ў вёсках былога Чарэйскага графства захоўвалі ў асноўным ранейшую структуру, а сугліністую глебу сучаснікі па-ранейшаму лічылі ўраджайнай.

У мястэчку Чарэя меліся і свае выдатныя мясціны. Акрамя ўжо згаданага маёнтка Сапегаў, тут дзейнічалі 2 праваслаўныя царквы, з іх адна мураваная старажытнай архітэктуры (верагодна, гэта яна і захавалася, знаходзіцца ў стане рэстаўрацыі), і каталіцкі касцёл. Гэта касцёл Святога Архангела Міхаіла, пабудаваны па распараджэнню Л.I. Сапегі адным з яго нашчадкаў. У касцёле знаходзіўся старажытны візантыйскі абраз Святога Арханёла Міхаіла, які, паводле падання, падараваў цар Іван IV Жахлівы за ўдзел у перамовах аб заключэнні міру паміж ВКЛ і Маскоўшчынай.

У грамадзянскую вайну 1812 г. ў Чарэі з ліпеня па лістапад 1812 г. стаяў корпус маршала Легарне, потым — маршала Віктора. У 1863 г. насельніцтва Чарэі актыўна падтрымала сялянскае паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага.

У 1880 г. пражывалі 1039 мужчын і 1073 жанчыны. Каталіцкага веравызнання было 44 чалавекі, пратэстантаў — 1 жанчына, яўрэяў — 636 мужчын і 656 жанчын. Дамоў мураваных 2, драўляных 198. Мураваная праваслаўная царква і мураваны будынак рымска-каталіцкага касцёла, яўрэйская малітоўная школа. У 1863 г. адкрыта царкоўна-прыходская школа, дзе вучыліся ад 20 да 30 вучняў.

У 1884 г. Чарэя належала паручніку рымска-каталіцкага веравызнання Уладзіславу Артуравічу Мілашу, які ў 1850 г. атрымаў у спадчыну 5754 дзес. зямлі, 2984 дзес. лесу, 370 дзес. зямлі ворнай, 360 дзес. лугоў. Яму належалі 3 кузні, 50 лавак, піваварны і вінакурны заводы, піцейная кантора. Гадавы прыбытак складаў 1325 руб. У 1877 г. у маёнтку нарадзўся Оскар Мілаш (Оскар Уладзiслаў дэ Любiч-Мiлаш - выдатны франкамоўны паэт, драматург, празаiк, фiлёзаф-мiстык).

У ліпені 1924 г. утвораны Чарэйскі раён, у яго ўвайшлі Чарэйскі, Стражавіцкі, Хальневіцкі, Заборскі, Абчугскі, Лукомскі, Смародзінскі, Слідчанскі, Замацкі, Дуброўскі, Вяцерскі, Гілянскі сельсаветы. У ліпені 1931 г. Чарэйскі раён ліквідаваны, яго тэрыторыя далучана да Чашніцкага раёна. У Чарэі дзейнічалі працоўная школа I ступені, працоўная школа II ступені (сямігодка), адкрыліся яўрэйскія працоўныя школы I і II ступеней. 2 сямігадовыя школы (беларуская і яўрэйская) існавалі да 1934 г. У 1934 г. беларускую сямігодку ператварылі ў беларускую дзесяцігодку, яўрэйскую — у рускую дзесяцігодку. У 1934 г. пабудавалі мураванае памяшканне бальніцы, у касцёле размясцілі клуб і кінатэатр, у царкве — Дом піянераў.

У сакавіку 1929 г. у Чарэі створаны калгас «Колас». У 1927 — 1929 гг. пачалі працаваць ільнозавод, лыжны цэх, сталярная майстэрня, паравы млын. У 1929—1941 гг. у Чарэі існаваў дзіцячы дом.

У лютым 1943 г. Смаленскі полк Садчыкава разграміў фашысцкі гарнізон у Чарэі. Потым Чарэя пераходзіла некалькі разоў то да немцаў, то да партызан. У выніку загінула шмат жыхароў, спалена палова дамоў, вытворчыя памяшканні, школа, бальніца, магазіны, аптэка. За садзейнічанне партызанам у снежні 1942 г. немцы растралялі і замучылі 40 жыхароў Чарэі. Вясной 1944 г. ў Германію адпраўлены 97 жыхароў, 89 вярнуліся дадому. 5 сакавіка 1942 г. растраляны 800 габрэяў. 41 жыхар загінуў на фронце.

На 1.01. 1996 г. 321 двор, 731 жыхар. Сярэдняя школа, бальніца, дзіцячы сад, КБА, магазіны, аптэка, аддзяленне сувязі, клуб, бібліятэка.

Крыніца:
Н. Кіндзяева, А. Валахановіч, П. Казлоўскі
Памяць. Чашніці раён
Мінск. Беларуская навука. 1997

Чарэя. : Адметнасці | фота выбраных помнікаў

Чарэя. : Страчаная спадчына | фотаздымкі

Чарэя.  Касцёл Святога Міхала Арханёла

Чарэя. Касцёл Святога Міхала Арханёла (> 1584 (1), > 1600 (2), 1828-39) Міхайлаўскі касцёл у Чарэі на здымку пач. ХХ ст. Фота 1914

Каментарыі