Ратуша | Мінск (Менск)

Гутарка з гісторыкам і археолягам Алегам Трусавым (26 Чэрвеня 2003 г.)
Аўтар і вядучы Радыё "Свабода" Вячаслаў Ракіцкі

(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Калі падарожнічаеш па Эўропе, у які б горад ні патрапіў, пры рознасьці архітэктурных рашэньняў ёсьць нешта агульнае, што іх лучыць і што зьяўляецца адмецінай эўрапейскага гораду — гэта рынкавая плошча з ратушай, вакол якой гэта плошча й забудоўвалася. Ратуша ў перакладзе зь нямецкага азначае “дом сходаў”. Ратуша — гэта й дом сходаў, і будынак, дзе месьціцца ўлада, ратуша — гэта й цэнтар архітэктурнай забудовы эўрапейскага гораду. А з чым зьвязанае зьяўленьне ратушаў у Эўропе ўвогуле й у Беларусі ў прыватнасьці?”

(Алег Трусаў: ) “Ратуш — альбо сёньняшняе вымаўленьне гэтага слова “ратуша” — зьявілася ў Беларусі разам з магдэбурскім, альбо, як казалі нашыя продкі, майдэборскім правам. У горадзе Магдэбургу, ва ўсходняй Нямеччыне ў ХІІ ст. быў сфармаваны кодэкс законаў гарадзкога самакіраўніцтва. Ужо даволі хутка, у XIV ст., гэты кодэкс прыйшоў у Вялікае Княства Літоўскае. А пачынаючы з канца XIV ст. права моцна ўвайшло ў побыт кожнага беларуса, кожнага жыхара гораду, і да самага падзелу Рэчы Паспалітай яно было складовай часткай гарадзкога жыцьця”.

(Ракіцкі: ) “І ў зьвязку з магдэбурскім правам, з увядзеньнем гарадзкога самакіраваньня і зьяўляецца ратуша…”

(Трусаў: ) “Так. Будынак ратушы — гэта месца, дзе знаходзіцца новая ўлада — улада выбарная. І вельмі важна, што мы ўжо з XIV–XV стст. атрымалі элемэнты мясцовага самакіраваньня. І ў ратушу выбіралі, а не прызначалі загадам караля ці вялікага князя літоўскага”.

(Ракіцкі: ) “Мой госьць — археоляг, гісторык Алег Трусаў. Спадар Трусаў, ці не атрымліваецца так, што са зьяўленьнем гарадзкога самакіраваньня і будынкаў, дзе яно мясьцілася, адбываецца рэзкая зьмена архітэктуры ў Эўропе?”

(Трусаў: ) “У Беларусі гэтыя зьмены адбываюцца ў XV–XVІ стст. Да канца XVІ ст. нават маленькія мястэчкі атрымалі магдэбурскае права. Адпаведна гэтаму мянялася і пляніроўка гэтага мястэка альбо гораду: узьнікае гарадзкі цэнтар. Стары замак становіцца не галоўным месцам, а дзесьці збоку, а ў цэнтры гораду зьяўляецца вялікая брукаваная камянём плошча, двохпавярховы будынак ратушы, вакол — гандлёвыя рады, крамы, арсэналы й г.д.”.

(Ракіцкі: ) “Вы сказалі, што замак застаецца дзесьці ўбаку. А вакол ратушы віруе жыцьцё… Гэта што — збліжэньне ўлады і народу?”

(Трусаў: ) “Так, бо раней да ўлады проста чалавек ня мог ніяк дайсьці. Толькі тады, калі магдэбурскае права дало права выбару кожнаму грамадзяніну гораду, які меў пэўную маёмасьць (бамжы не маглі выбіраць уладу), тады чалавек змог прыйсьці да сваёй улады. Аховы ў памяшканьнях не было (дарэчы, сама паліцыя ўзьнікла пры дапамозе магістрату і ратуш у Францыі ў XVІІ ст.), самакіраваньне само наводзіла парадак у горадзе”.

(Ракіцкі: ) “Вы хочаце сказаць, што ратуша была ня толькі будынкам, дзе месьцілася ўлада, дзе адбываліся паседжаньні гарадзкой улады, прымаліся важныя рашэньні, адбываліся суды, але яшчэ і нейкім гарадзкім асяродкам?”

(Трусаў: ) “Напрыклад, у галоўных залях ратушы захоўваліся харугвы цахоў. Кожны цэх меў меў прыгожую, тканую срэбрам і золатам харугву, зь якой ён хадзіў на розныя фэсты і зь якімі бараніў горад на гарадзкіх сьценах. У ратушы таксама віселі партрэты вялікіх літоўскіх князёў і каралёў, былі кафляныя печы з гербамі дзяржавы — “Пагоняй” — і гэта комплексна было своеасаблівым музэем. Таму кожны чалавек, які заходзіў у ратушу, разумеў, што трапляе ў асяродак культуры”.

(Ракіцкі: ) “Якія самыя знакамітыя беларускія ратушы? Калі яны зьявіліся?”

(Трусаў: ) “Самая першая ратуша зьявілася ў Вільні, бо там магдэбурскае права было прынятае яшчэ ў канцы XІV ст. І Віленскай ратушы захавалася вялікая колькасьць малюнкаў, апісаньняў. Яна ў XVІ ст. нагадвала прыгожы гатычны касьцёл — гэта быў вялікі будынак з прыгожай вежай. Драўляныя ратушы ў Беларусі зьяўляюцца ў XV ст., а з XVІ ст. багатыя гарады будуюць каменныя ратушы. Сярод іх ратуша ў Нясьвіжы, Віцебская ратуша, Магілёўская й Менская — і гэты пералік можна доўжыць і доўжыць”.

(Ракіцкі: ) “Сёньня мы ведаем, як выглядалі ратушы, пераважна з малюнкаў, старых фотаздымкаў… Што, заўсёды ў цэнтры будынкаў была вежа з гадзіньнікам?”

(Трусаў: ) “Вежа — атрыбут ратушы, які меў шэраг функцый. Па-першае, гэта назіральная вежа, каб назіраць за пажарамі. Гарады вельмі часта гарэлі, і ў вежы заўжды быў чалавек, які сачыў. Па-другое, ці не набліжаецца да гораду вораг. Па-трэцяе, менавіта ў XVІІ–XVІІІ стст. першы гадзіньнік, які купляў магістрат за вялікія грошы, чапляўся на вежу ратушы. Больш за тое, на ратушы заўжды быў балькон, зь якога паступалі адпаведныя сыгналы, як, прыкладам, на Магілёўскай ратушы ў XVІІІ ст. у пэўныя сьвяточныя дні трубілі ў трубы, білі ў бубны — зьбіралі людзей на народны фэст, які таксама быў на плошчы вакол ратушы”.

(Ракіцкі: ) “Напэўна, за стагодзьдзі ўсё-ткі мяняўся выгляд ратушы, таму што мяняліся стылі архітэктурныя — готыка, барока…”

(Трусаў: ) “Большасьць беларускіх ратушаў — гэта рэнэсанс і барока. Асабліва прыгожыя ратушы былі Нясьвіская, цалкам адноўленая ня так даўно, з элемэнтамі рэнэсансу канца XVІ ст., і Віцебская ратуша — позьняе барока, якая таксама цалкам адноўленая”.

(Ракіцкі: ) “Гэта пра экстэр’еры. А што тычыцца інтэр’ераў — што было абавязковым?”

(Трусаў: ) “У інтэр’еры кожнай ратушы мелася вялікая заля паседжаньня магістрату. Гэта заля мела вялікі прыгожы дубовы стол, як правіла, накрыты сукном, часта зялёным (колер спакою). Ратуша мела вельмі прыгожыя шкляныя вокны, якія ўстаўляліся ў сьвінцовыя шыбкі. Першыя фіранкі таксама зьяўляюцца менавіта ў ратушах. У кожнай ратушы былі прыгожыя абразы, маляваныя золатам. Так, напрыклад, у Магілёўскай ратушы быў мастак Пігарэвіч, які золатам намаляваў праваслаўныя абразы. Цікава тое, што ў Беларусі пабач з праваслаўным абразом вісеў уніяцкі абраз, нейкая рэч, зьвязаная з каталіцызмам, і, дарэчы, калі закладалі ратушу ў Магілёве, падмуркі асьвячалі адначасова і поп, і каталіцкі ксёндз”.

(Ракіцкі: ) “А партрэты кіраўнікоў гораду, дзяржавы таксама віселі?”

(Трусаў: ) “Справа ў тым, што кіраўнікоў гораду не віселі, а вось кіраўнікоў дзяржавы — абавязкова. І герб “Пагоня” быў у кожнай ратушы асноўным элемэнтам інтэр’еру”.

(Ракіцкі: ) “Вы былі дэпутатам Вярхоўнага Савету. Ці нагадвае заля, дзе засядае беларускі парлямэнт, залю таго часу, той ратушы?”

(Трусаў: ) “Такія элемэнты паспрабавалі адрадзіць дэмакратычныя дэпутаты Менску, якія яшчэ ў савецкі час павесілі адроджаны герб Менску — Дзеву Марыю з анёламі. І вельмі сымбалічна, што мэр Менску Паўлаў у верасьні мінулага году заклаў першы камень у падмурак адраджэньня Менскай ратушы. Пачалася адбудова сымбалю самакіраваньня ў нашай сталіцы”.

(Ракіцкі: ) “Самакіраваньне… Значыць, у той далёкі час ратушы будавалі талакой, усім горадам, за грошы гораду. Увогуле, хто будаваў?”

(Трусаў: ) “Заказчыкам быў заўжды магістрат. Грошы толькі гарадзкія, кароль ці князь грошай не даваў. Захаваліся, напрыклад, прыходна-расходныя кнігі Магілёўскага магістрату, дзе запісаныя ня толькі сумы, якія плацілі, але й колькі аддавалі хабару, колькі прапілі. Там напісана: пану, урадніку такому на лапу далі столькі — поўная справаздача, да капейкі”.

(Ракіцкі: ) “Ці можна некаторыя ратушы зьвязаць з гістарычнымі падзеямі?”

(Трусаў: ) “Лёс ратушы — лёс гораду. Вельмі цікавы лёс Шклоўскай ратушы, якая была збудаваная даволі позна (другая палова XVІІІ ст.), але пасьпяхова перажыла, рэвалюцыю, вайну і дайшла да канца ХХ ст. у на палову разбураным стане. Мясцовае кіраўніцтва некалькі разоў хапалася за яе аднаўленьне, але грошы некуды зьнікалі, будоўля не ішла. Цяпер Шклоўская ратуша цалкам адноўленая, і там плянуецца стварыць гарадзкі музэй, што кажа аб тым, што Шклову пашанцавала. Іншым жа гарадам, прыкладам, Магілёву, пашанцавала менш: падмуркі пад адбудову заклалі яшчэ ў 1994 годзе, але да сёньня там вялікая яма, і горад ня мае грошай на адбудову ратушы. У Менску адбудова пачалася, у Нясьвіжы ўжо адбудавалі…”

(Ракіцкі: ) “Што тычыцца Менскай ратушы — калі яна была разбураная, які лёс яе напаткаў?”

(Трусаў: ) “Вельмі цікава, што разбурылі яе на загад царскага ўраду перад пастаньнем Каліноўскага, у загадзе запісана: “Зьнішчыць, дабы пра вольнасьці былыя менскім месьцічам ня згадаваць”. У той час ужо разумелі сутнасьць свабоды. І я не сумняюся, што пакуль адбудуюць ратушу ў Менску, то мы зноў будзем выбіраць кіраўніка гораду ўсім насельніцтвам”.

(Ракіцкі: ) “Зьнікла ратуша — зьнікла вольнасьць. І так не аднавілася. Сапраўды, я вас слухаю, і так гляджу: а зь сярэдзіны пяцідзесятых гадоў XІХ ст. і да нашых дзён праблема з воляю ў Менску існуе”.

(Трусаў: ) “Воля й ратуша вельмі блізкія. І я за тое, каб у Беларусі ва ўсіх гарадах, дзе былі ратушы, адбудаваць, па-магчымасьці, іх сымбалі, ці называць ратушай будынак мясцовага савету. Чаму б нам не вярнуць гэта слова? Не называць Дом Саветаў, а называць Ратуша? Я думаю, што нашыя нашчадкі ўвядуць гэта слова ва ўжытак. І калі мы будзем выбіраць людзей у мясцовыя органы кіраваньня, у тым ліку і ў магістрат, то адродзіцца і магістрат, і ратуша”.

Радыё Свабода