Выбраныя здымкі
Фота © Алена Паўлоўская | Дата: 2009-04-19
Фота © Сяргей Пятроўскі | Дата: 2009-04-19
Фота © Уладзімер Ткачэнка | Дата: 2009-04-19
Пры Інстытуце геалагічных навук Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі існуе незвычайны Парк камянёў -- сваеасаблівы музей валуноў пад адкрытым небам. На плошчы каля 6,5 га, на месцы былого болота, паміж Акадэмгарадком і мікрараёнам Уручча, размясцілася ўнікальная калекцыя камянёў, якую назвалі Эксперыментальнай базой ледавіковых валуноў. Тут знайшлі свае месца 2134 розных камянёў, што размешчаны ў некалькіх тэматычных экспазіцыях, pacпpaцоўцы якіх папярэднічалі вынікі шматгадовых даследаванняў беларускіх вучоных-энтузіястаў на чале з aкaдэмікам Гаўрыілам Гарэцкім. Дзякуючы намаганню i падтрымцы кiрaўніцтва Інстытута геалагічных навук і Прэзідыўма Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі з 1974 г. вялася актыўная праца на вывучэнню i выяўленню адметных, характэрных і ўнікальных ледавіковых валуноў па ўсёй нашае краіне.
Валуны, а гэта камяні з памерам папярочніку ад 10 см да 3--5 м і болей, сустракаюцца паўсюдна на абшарах Беларусі. Месцамі яны ўтвараюць нагрувашчванні ў выглядзе валунных роскідаў, валунных палёў, камяністых глебаў, часам асобныя камлыгі схаваліся на ўскрайках лесу, cxiлax равоў, усцяж дарогаў i рэкаў, і надаюць непаўторную прыгажосць краявідам нашае роднае краіны. Камяні здаўна прыцягвалі да сябе ўвагу чалавека сваёю трываласцю, цвёрдасцю, незвычайнасцю i загадкавасцю паходжання. Таямнічасць ix з'яўлення на паверхні прыпісвалася розным звышнатуральным ciлaм i гэтае штурхала людзей да стварэння шматлікіх гіпотэзаў, частка з якіх у выглядзе былінаў і паданняў дайшла дa нашых дзён.
Валуны прадстаўлены самымі разнастайнымі пародамі магматычнага, метамарфічнага i асадкавага паходжання. Усе яны -- іншаземцы, што прынесены з далёкіх земляў і прыцягнулі ix сюды вялізныя мацерыковыя (покрыўныя) ледавікі, якія ў апошні мільён гадоў неаднаразова пакрывалі Паўночнае паўшаp'e Зямлі. Камяні могуць шмат аб чым расказаць дапытліваму даследчыку: адкуль, як сюды трапілі, па якіх шляхах рухаліся і якія падзеі з імі адбыліся. Тым самым валуны дапамагаюць вучоным вырашыць пытанні аб колькасці зледзяненняў, цэнтрах зараджэння ледавіковых патокаў, напрамках ix руху, месцах прыпынку i шмат пра што іншае, звязанае з ледавіковай дынамікай, ледавіковым асадкаўтварэннем i палеагеаграфіяй. Шматлікія спрэчныя i нявырашаныя задачы карэляцыі ледавіковых з'яваў таксама дапамагаюць вырашыць валуны.
У апошнія гады гэтыя, здавалася б, пастаянныя i нязменныя спадарожнікі чацвярцічнай (антрапагенавай або ледавіковай) геалогіі, унікальныя стварэнні прыроды, што арганічна ўпісаліся ў краявіды, аб'екты навуковых даследаванняў пачалі знікаць з твару Зямлі. Справа па збаўленню ад камянёў, якія замінаюць сеяць i жаць, псуюць сельскагаспадарчую тэхніку, ідзе так хутка, што ім пагражае поўнae знікненне. Разам з iмi паступова знікае прыгажосць i непаўторнасць краявідаў нашае краіны. Пройдзе няшмат гадоў i ледавіковыя валуны -- сведкі велічных геалагічных, гістарычных i культурных з'яваў мінулага -- стануць найвялікшай рэдкасцю і захаваюцца толькі як помнікі прыроды, ў музеях альбо запаведніках, дзе яны ахоўваюцца дзяржаваю. Да такіх помнікаў належыць "Парк камянёў" ці Эксперыментальная база валуноў (з 1989 г.).
Цэнтральнай i найбольш aб'ёмістаю часткаю "Парку камянёў" з'яўляецца экспазіцыя "Карта Беларусі". На плошчы каля 4,5 га створана мадэль карты краіны, на якой размешчаныя больш за 500 буйных валуноў, колькасць якіх у будучым плануецца павялічыць ўдвая. Карта арыентаваная па краінах свету, на ей у выглядзе насыпных узгоркаў адлюстраваны асноўныя элементы рэльефу Беларусі -- узвышшы i грады. Пешаходнья сцяжынкі імітуюць рэкі, два невялікія штучныя вадаёмы адлюстроўваюць возера Нарач i Мінскае мора (Заслаўскае водасховішча). У месцах размяшчэння Мінска i абласных цэнтраў пасаджаны па тры елкі. Карту аконтурвае пешеходная сцяжынка i пасадка нізкарастучых кустоў. Звычайна найбольшыя нагрувашчванні валуноў прыстасаваны да мecцaў прыпынку ледавіковых патокаў, якія пaкiнyлi пасля сябе ўзвышшы і грады, так званыя канцовыя ледавіковыя ўтварэнні. Валунныя асацыяцыі канцовых ледавіковых утварэнняў нясуць іфармацыю пра гэтыя рознастайныя ледавіковыя патокі. У размяшчэнні валуноў на рукотворной карце захаваны прыродна-геаграфічны прынцып, г. зн. што кожны валун, прывезены з любого кутка Беларусі, прапісаны на карце па свайму былому адрасу. Завалуненымі на тэрыторыі нашае краіны з'явіліся i раўніны, створаныя ў момант руху ледавікоў. Гэтыя асаблівасці размеркавання валунного матэрыялу паказаны тут для Прыбугскай i Цэнтральна-Бярэзінскай paўнінаў. Тут кампазіцыі прадстаўлены сваеасаблівымі валуннымі крушнямі. Гарызантальны маштаб рукатворнае карты роўны 1:2500, вертыкальны - 1: 100.
На тэрыторыю Беларусі валунны матэрыял прынесены ледавіковымі патокамі з трох асобных цэнтраў зледзяненняў: Шведска-Балтыйскага, Фінскага i Карэльскага, што таксама знайшло адлюстраванне ў складзе валуноў, размешчаных на карце. Ледавікі неаднаразова наведвалі нашую тэрыторыю, прычым два апошнія скончылі тут свае існаванне. Умоўныя межы ix канцовага распаўсюджвання выкладзены на карце невялікімі (папярочнікам 0,5-0,7 м) валунамі і падзяляюць тэрыторыю на тры буйныя палеагляцыярэгіёны: Паазер'е, Цэнтральнабеларускі i Палескі.
Створаная экспазіцыя ўяўляе сабою самую буйную мадэль карты Беларусі, якая дазваляе любому наведвальніку ня толькі акінуць вокам усю тэрыторыю нашае краіны, але i павандраваць па сцяжынках-рэках, убачыць асноўныя рысы рэльефу i, самае галоўнае, увачавідкі азнаёміцца з асаблівасцямі складу i будовы ледавіковых валуноў розных раёнаў краіны i розных зледзяненняў.
У паўночна-заходнім кутку тэрыторыі Парка размешчана экспазіцыя валуноў "Жывільныя правінцыі". На плошчы каля 0,7 га ў цэнтры выраўненае пляцоўцы створана невялікае U-падобнае паглыбленне, што адпавядае Балтыйскаму мору з Батнічным і Фінскім затокамi і тэрыторыі Фенаскандыі. Участак умоўна ўяўляе сабою Фенаскандынаўскую жыўляючую правiнцыю, на якой фармiравалiся ледавiкi i адкуль яны захапiлi каменны матэрыял. Тут пачалі размяшчаць так званыя кіроўныя валуны, для якіх дакладна вядомыя месцы ix былой радзімы i карэннага залягання. У гэтае экспазіцыі можна будзе прасачыць за ўсімі асаблівасцямі складу пародаў Шведской, Балтыйскай, Фінскай, Карэльскай жыўляючых правінцыяў.
На паўднёва-усходнім участку базы прытулілася "Петраграфічная калекцыя", якая паказвае асноўныя шматлікія рознасці пародаў магматычнага, метамарфічнага і асадка-вага паходжання. Экспазіцыя выканана ў выглядзе круга на плошчы 0,2 га, якое аблямоўваюць i падзяляюць на чатыры сектары пешаходныя сцяжынкі, а ўнутры сектараў месцяцца розныя па складу валуны. Замкнёная простора круга сімвалізуе ўзаемасувязь i ўзаемазалежнасць ycix пародаў у прыродзе. За межамі круга выстаўлены валуны, тэкстура i структура пародаў якіх адлюстроўваюць складаныя геалагічныя працэсы.
На поўнач ад участка "Петраграфічная калекцыя" размешчана экспазіцыя "Форма ледавіковых валуноў" (0,2 га), якая паказвае шматграннасць формаў камянёў, што ўтварыла сама прырода. Зноў пераконваешся, што фантазія і моц прыроды сапраўды казачная.
У паўднёвае частцы музея змяшчаецца збор камянёў, які адпавядае тэме "Камень у жьщці чалавека" (0,4 га). У ім прадстаўленыя валуны і вырабы з іх, якія маюць гістарычнае і культурнае значэнне для беларускага народа. Тут можна азнаёміцца з камяня-міследавікамі, каменнымі крыжамі, жорнамі і камянямі са знакамі язычніцкіх часоў.
Паўз пешаходнае сцяжынкі, што злучае Акадэмгарадок з мікрараёнам Уручча і размешчаная на захадзе ад карты, нясупынным ланцугом двума радамі выкладзены буйныя валуны-волаты, якія фарміруюць так званую алею валуноў (0,5 га). У будучым на плошчы Парку задумана таксама стварыць шэраг дадатковых скульптурных кампазіцыяў па розных тэмах: "Валуны -- сімвалы галоўнейшых вехаў гісторыі развіцця геалагічнай навуцы Беларусі", "Каменны заапарк" і інш. Каменны заапарк, які прадставяць скульптуры вымерлых жывёлаў -- маманту, шарсцістага насарога, вялікарогага аленя, барана-быка і інш., -- дасць магчымасць наведвальніку ўвачавідку сустрэцца з насельнікамі і сведкамі ледавіковых эпохаў.
Валуны, а гэта камяні з памерам папярочніку ад 10 см да 3--5 м і болей, сустракаюцца паўсюдна на абшарах Беларусі. Месцамі яны ўтвараюць нагрувашчванні ў выглядзе валунных роскідаў, валунных палёў, камяністых глебаў, часам асобныя камлыгі схаваліся на ўскрайках лесу, cxiлax равоў, усцяж дарогаў i рэкаў, і надаюць непаўторную прыгажосць краявідам нашае роднае краіны. Камяні здаўна прыцягвалі да сябе ўвагу чалавека сваёю трываласцю, цвёрдасцю, незвычайнасцю i загадкавасцю паходжання. Таямнічасць ix з'яўлення на паверхні прыпісвалася розным звышнатуральным ciлaм i гэтае штурхала людзей да стварэння шматлікіх гіпотэзаў, частка з якіх у выглядзе былінаў і паданняў дайшла дa нашых дзён.
Валуны прадстаўлены самымі разнастайнымі пародамі магматычнага, метамарфічнага i асадкавага паходжання. Усе яны -- іншаземцы, што прынесены з далёкіх земляў і прыцягнулі ix сюды вялізныя мацерыковыя (покрыўныя) ледавікі, якія ў апошні мільён гадоў неаднаразова пакрывалі Паўночнае паўшаp'e Зямлі. Камяні могуць шмат аб чым расказаць дапытліваму даследчыку: адкуль, як сюды трапілі, па якіх шляхах рухаліся і якія падзеі з імі адбыліся. Тым самым валуны дапамагаюць вучоным вырашыць пытанні аб колькасці зледзяненняў, цэнтрах зараджэння ледавіковых патокаў, напрамках ix руху, месцах прыпынку i шмат пра што іншае, звязанае з ледавіковай дынамікай, ледавіковым асадкаўтварэннем i палеагеаграфіяй. Шматлікія спрэчныя i нявырашаныя задачы карэляцыі ледавіковых з'яваў таксама дапамагаюць вырашыць валуны.
У апошнія гады гэтыя, здавалася б, пастаянныя i нязменныя спадарожнікі чацвярцічнай (антрапагенавай або ледавіковай) геалогіі, унікальныя стварэнні прыроды, што арганічна ўпісаліся ў краявіды, аб'екты навуковых даследаванняў пачалі знікаць з твару Зямлі. Справа па збаўленню ад камянёў, якія замінаюць сеяць i жаць, псуюць сельскагаспадарчую тэхніку, ідзе так хутка, што ім пагражае поўнae знікненне. Разам з iмi паступова знікае прыгажосць i непаўторнасць краявідаў нашае краіны. Пройдзе няшмат гадоў i ледавіковыя валуны -- сведкі велічных геалагічных, гістарычных i культурных з'яваў мінулага -- стануць найвялікшай рэдкасцю і захаваюцца толькі як помнікі прыроды, ў музеях альбо запаведніках, дзе яны ахоўваюцца дзяржаваю. Да такіх помнікаў належыць "Парк камянёў" ці Эксперыментальная база валуноў (з 1989 г.).
Цэнтральнай i найбольш aб'ёмістаю часткаю "Парку камянёў" з'яўляецца экспазіцыя "Карта Беларусі". На плошчы каля 4,5 га створана мадэль карты краіны, на якой размешчаныя больш за 500 буйных валуноў, колькасць якіх у будучым плануецца павялічыць ўдвая. Карта арыентаваная па краінах свету, на ей у выглядзе насыпных узгоркаў адлюстраваны асноўныя элементы рэльефу Беларусі -- узвышшы i грады. Пешаходнья сцяжынкі імітуюць рэкі, два невялікія штучныя вадаёмы адлюстроўваюць возера Нарач i Мінскае мора (Заслаўскае водасховішча). У месцах размяшчэння Мінска i абласных цэнтраў пасаджаны па тры елкі. Карту аконтурвае пешеходная сцяжынка i пасадка нізкарастучых кустоў. Звычайна найбольшыя нагрувашчванні валуноў прыстасаваны да мecцaў прыпынку ледавіковых патокаў, якія пaкiнyлi пасля сябе ўзвышшы і грады, так званыя канцовыя ледавіковыя ўтварэнні. Валунныя асацыяцыі канцовых ледавіковых утварэнняў нясуць іфармацыю пра гэтыя рознастайныя ледавіковыя патокі. У размяшчэнні валуноў на рукотворной карце захаваны прыродна-геаграфічны прынцып, г. зн. што кожны валун, прывезены з любого кутка Беларусі, прапісаны на карце па свайму былому адрасу. Завалуненымі на тэрыторыі нашае краіны з'явіліся i раўніны, створаныя ў момант руху ледавікоў. Гэтыя асаблівасці размеркавання валунного матэрыялу паказаны тут для Прыбугскай i Цэнтральна-Бярэзінскай paўнінаў. Тут кампазіцыі прадстаўлены сваеасаблівымі валуннымі крушнямі. Гарызантальны маштаб рукатворнае карты роўны 1:2500, вертыкальны - 1: 100.
На тэрыторыю Беларусі валунны матэрыял прынесены ледавіковымі патокамі з трох асобных цэнтраў зледзяненняў: Шведска-Балтыйскага, Фінскага i Карэльскага, што таксама знайшло адлюстраванне ў складзе валуноў, размешчаных на карце. Ледавікі неаднаразова наведвалі нашую тэрыторыю, прычым два апошнія скончылі тут свае існаванне. Умоўныя межы ix канцовага распаўсюджвання выкладзены на карце невялікімі (папярочнікам 0,5-0,7 м) валунамі і падзяляюць тэрыторыю на тры буйныя палеагляцыярэгіёны: Паазер'е, Цэнтральнабеларускі i Палескі.
Створаная экспазіцыя ўяўляе сабою самую буйную мадэль карты Беларусі, якая дазваляе любому наведвальніку ня толькі акінуць вокам усю тэрыторыю нашае краіны, але i павандраваць па сцяжынках-рэках, убачыць асноўныя рысы рэльефу i, самае галоўнае, увачавідкі азнаёміцца з асаблівасцямі складу i будовы ледавіковых валуноў розных раёнаў краіны i розных зледзяненняў.
У паўночна-заходнім кутку тэрыторыі Парка размешчана экспазіцыя валуноў "Жывільныя правінцыі". На плошчы каля 0,7 га ў цэнтры выраўненае пляцоўцы створана невялікае U-падобнае паглыбленне, што адпавядае Балтыйскаму мору з Батнічным і Фінскім затокамi і тэрыторыі Фенаскандыі. Участак умоўна ўяўляе сабою Фенаскандынаўскую жыўляючую правiнцыю, на якой фармiравалiся ледавiкi i адкуль яны захапiлi каменны матэрыял. Тут пачалі размяшчаць так званыя кіроўныя валуны, для якіх дакладна вядомыя месцы ix былой радзімы i карэннага залягання. У гэтае экспазіцыі можна будзе прасачыць за ўсімі асаблівасцямі складу пародаў Шведской, Балтыйскай, Фінскай, Карэльскай жыўляючых правінцыяў.
На паўднёва-усходнім участку базы прытулілася "Петраграфічная калекцыя", якая паказвае асноўныя шматлікія рознасці пародаў магматычнага, метамарфічнага і асадка-вага паходжання. Экспазіцыя выканана ў выглядзе круга на плошчы 0,2 га, якое аблямоўваюць i падзяляюць на чатыры сектары пешаходныя сцяжынкі, а ўнутры сектараў месцяцца розныя па складу валуны. Замкнёная простора круга сімвалізуе ўзаемасувязь i ўзаемазалежнасць ycix пародаў у прыродзе. За межамі круга выстаўлены валуны, тэкстура i структура пародаў якіх адлюстроўваюць складаныя геалагічныя працэсы.
На поўнач ад участка "Петраграфічная калекцыя" размешчана экспазіцыя "Форма ледавіковых валуноў" (0,2 га), якая паказвае шматграннасць формаў камянёў, што ўтварыла сама прырода. Зноў пераконваешся, што фантазія і моц прыроды сапраўды казачная.
У паўднёвае частцы музея змяшчаецца збор камянёў, які адпавядае тэме "Камень у жьщці чалавека" (0,4 га). У ім прадстаўленыя валуны і вырабы з іх, якія маюць гістарычнае і культурнае значэнне для беларускага народа. Тут можна азнаёміцца з камяня-міследавікамі, каменнымі крыжамі, жорнамі і камянямі са знакамі язычніцкіх часоў.
Паўз пешаходнае сцяжынкі, што злучае Акадэмгарадок з мікрараёнам Уручча і размешчаная на захадзе ад карты, нясупынным ланцугом двума радамі выкладзены буйныя валуны-волаты, якія фарміруюць так званую алею валуноў (0,5 га). У будучым на плошчы Парку задумана таксама стварыць шэраг дадатковых скульптурных кампазіцыяў па розных тэмах: "Валуны -- сімвалы галоўнейшых вехаў гісторыі развіцця геалагічнай навуцы Беларусі", "Каменны заапарк" і інш. Каменны заапарк, які прадставяць скульптуры вымерлых жывёлаў -- маманту, шарсцістага насарога, вялікарогага аленя, барана-быка і інш., -- дасць магчымасць наведвальніку ўвачавідку сустрэцца з насельнікамі і сведкамі ледавіковых эпохаў.
Святлана Дз. Астапава,
Валерый Ф. Вінакураў
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
http://www.ac.by/organizations/museums/boumus2.html