Выбраныя здымкі
Фарны касцёл у Наваградку Фота © Кузіч Мікола | Дата: 10.05.2008
Цудатворны абраз Маці Божай Наваградскай Фота © К. Шастоўскі | Дата: 10.05.2008
Інтэр\'ер Фота © К. Шастоўскі | Дата: 10.05.2008
3 усходняга боку ля падэшвы Замкавай гары на вул. 1 Мая (спрадвечная вул. Кавальская і вул. 3 Траўня ў 1920-1939) стаіць беласценны двухвежавы храм пад высокім дахам з чырвонай дахоўкі. Касцёл - адзін з самых старажытных каталіцкіх храмаў у Вялікім княстве Літоўскім. Ён заснаваны ў гонар Усіх Святых у 1395 г. вялікім князем Вітаўтам на месцы язычніцкага капішча, неўзабаве пасля афіцыйнага хрышчэння Літвы па каталіцкаму абраду. Ад таго часу ацалелі раннія гатычныя мураваныя фрагменты: бессістэмна скампанаваныя гранёныя каплічкі з нервюрнымі скляпеннямі.
У 1422 годзе менавіта тут браў шлюб вялікі князь літоўскі і кароль польскі, наш суайчыннік, Уладзіслаў Ягайла, з Зоф’яй Гальшанскай, будучай маці польскіх каралёў. Старому каралю было ўжо за 70, і толькі гэты чацвёрты шлюб з 17-гадовай ліцвінкай даў магчымасць заснаваць дынастыю Ягайлавічаў, якая «на недасягальную вышыню моцы і хвалы ўзнесла Каралеўства Польскае і Вялікае княства Літоўскае». У 1920-я гады на сцяне старадаўняга гатычнага касцёла, уключанага ў сучасны храм ў выглядзе капліцы, ўмуравалі табліцу на памяць аб вянчанні ў 1422 г. караля і вялікага князя Ягайлы з князёўнай Соф'яй Гальшанскай.
W TEJ ŚWIĄTYNI 1422 ROKU
WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO KRÓL POLSKI
WIELKI KSIĄŻĘ LITEWSKI ZAWARŁ ZWIĄZEK MAŁŻEŃSKI
Z ZOFIĄ KSIĘŻNICZKĄ HOLSZAŃSKĄ PRZYSZŁĄ MATKĄ
KRÓLÓW POLSKICH WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA
I KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA
KRÓL KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK BYŁ
OJCEM ŚW. KAZIMIERZA I KRÓLÓW POLSKICH JANA
OLBRACHTA, ALEKSANDRA ZYGMUNTA I ORAZ
WŁADYSŁAWA KRÓLA WĘGIER I CZECH I FRYDERYKA
KARDYNAŁA KOŚCIOŁA RZYMSKIEGO PRYMASA POLSKI
DZIADEM ZAŚ ZYGMUNTA AUGUSTA, OSTATNIEGO Z
DYNASTII JAGIELLONÓW
KTÓRZY NA NAJWYŻSZE SZCZYTY POTĘGI I CHWAŁY WZNIEŚLI
KRÓLESTWO POLSKIE I WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE
Гэты гатычны касцёл праіснаваў да 1712 г. Краевугольны камень існуючага мураванага касцёла асвячоны 14 ліпеня 1714 г. каад'ютарам віленскага біскупа Мацеем Анцутам. Ім жа ў 1723 г. ён кансекраваны пад тытулам Божага Цела. Вядома, што святыню ўзводзілі мясцовыя будаўнікі-муляры: Якуб Бокша, Юрый Урлоўскі, Андрэй Шарэцкі, Юрый Стапкоўскі. Цалкам будаўніцтва скончана ў 1740 г. (падчас росквіту позняга барока). У 1776 г. святыня зноў рэкансекравана біскупам Жукоўскім у гонар Праабражэння Божага.
Пры будаўніцтве касцёла старыя мураваныя капліцы былі тактоўна ўлучаны ў яго агульную кампазіцыю. Дзеля гэтага ўся масіўная сцяна галоўнага фасада, разам з важкімі прызматычнымі вежамі, была значна ссунута адносна восі сіметрыі кафалікона (каб закрыць пры падыходзе да яго фрагменты старажытнай будовы). Памяшканні капліц маюць гранёныя алтарныя часткі, арыентаваныя ў розныя бакі свету і, магчыма, прысвечаныя розным святым, што адлюстроўвае яшчэ рэмінісцэнцыі паганства.
У паўночную сцяну адной з капліц, асвечанай у гонар Божага Цела, у 1643 г. была ўмуравана надмагільная пліта з чорнага мармуру і пясчаніку (275 х 150 см), выкананая па загадзе кашталяна наваградскага Яна Рудаміна Дусяцкага ў памяць аб браце і паплечніках, якія загінулі ў баі з туркамі пад Хоцімам у 1621 г. На пліце высечаны тэкст на лацінскай мове з пералікам імёнаў і тытулаў загінуўшых: Вялічка, Талішэўскі, Быкоўскі, Чудоўскі, Магільніцкі, Война, Тышкевіч, Асіноўскі... Надмагілле - твор манументальнага мастацтва ў стылі рэнесанса. Пліта вырашана па-мастацку выразна: уверсе размешчана рэльефная выява Божай Маці з дзіцем. Цэнтральная частка, паміж надпісамі, уяўляе шматфігурную рэльефную кампазіцыю з выявамі дзевяці ўкленчаных фігур загінуўшых, справа ад іх у больш буйным маштабе таксама ўкленчаная ў малітоўнай позе з ружанцамі ў руках фігура самога Яна Рудаміны, а ўнізе – пераможаныя ім ворагі з адсечанымі галовамі ў цюрбанах.
Тут жа – памятная табліца, якая сведчыць аб тым, што ў 1631 г. пробашч касцёла дабудаваў дзве капліцы – св. Экспедыта і Анёлаў Ахоўнікаў, якія былі асвечаны суфраганам Віленскім Юрыем Тышкевічам. Ім жа ў 1631 г. быў кансэкраваны галоўны алтар касцёла.
У другой капліцы захоўваецца цудатворны абраз Маці Божай Наваградскай. На ім прадстаўлена Найсвяцейшая Панна з Дзіцяткам Езусам і жазлом у правай руцэ. Найсвяцейшыя постаці ўпрыгожвае цяжкая срабраная сукенка і дзве срабраныя кароны. Намаляваная на палатне і наклееная на дошцы выява Маці Божай з Дзiцяткам паходзiць прыкладна з першай паловы 18 ст. Яна была змешчана на месцы папярэдняга цудадзейнага абраза, якi згарэў у 1751 г. падчас пажару Навагрудка. 3 самага пачатку новы абраз карыстаўся вялiкай пашанай навагрудчанаў. Праўдападобна перад ім адбылося цудоўнае аздараўленне маленькага Адама Мiцкевiча пасля таго, як той, упаўшы, вельмі моцна пабіўся і ўжо ніхто не верыў, што дзіця будзе жыць. Апрытомнеў хлопчык толькі пад абразам Божай Маці, калі яго, амаль нежывога, прынеслі ў касцёл, скарыстаўшы апошнюю надзею.
У 1857 г. касцёл закрыты царскімі ўладамі, яго нават не дазвалялі рамантаваць. Эдвард Паўловіч, які зведаў касцёл, у 1904 г. пісаў, што гэта адзіны ў Наваградку помнік не толькі наваградчанам, але і ўсяму польскаму грамадству, з якім многія сем'і наваградчан звязаны, калі не крывёю, дык духам. На яго думку, ужо адзін толькі помнік удзельніку хоцімскай бітвы Рудаміну Дусяцкаму заслугоўвае, каб быў адноўлены ўвесь касцёл. Аднаўленне зруйнаванай святыні пачалося толькі ў 1921 г. Слуга Божы біскуп Зыгмунт Лазінскі, які нарадзіўся непадалёк Наваградка, на Дзень Усіх Святых у 1922 г. нанава асвяціў касцёл.
Галоўны (заходні) фасад па вертыкалі мае 3-часткавае чляненне. Цэнтральная частка завершана высокім 3-вугольным шчытом, бакавыя фланкіраваны невысокімі чацверыковымі вежамі. Асноўны дэкаратыўны матыў галоўнага фасада — плоскія прамавугольныя і паўцыркульныя нішы. Сцяна бакавога паўночнага фасада раскрапавана шырокімі лапаткамі, паміж якімі — паўцыркульныя аконныя праёмы. Гэты прыём, выкарыстаны ў збудаванні «сармацкага» барока, выкрывае ролю ў ім фасада як тэатральнай заслоны, якая закрывае ад гледача рэальную кампазіцыю і стварае ўражанне сівой даўніны, рамантычнай эпохі гістарычнага барбарства. Сцены нефа і роўнай з ім па вышыні паўкруглай апсіды прэсбітэрыя аб'яднаны агульнай цягай прафіляванага карніза. Гэта падзяляе галоўны фасад на высокую ніжнюю частку і магутны трохвугольны атыкавы франтон паміж невысокімі верхнімі чацверыкамі вежаў, накрытымі пакатымі шатрамі.
Вонкаваму абліччу помніка ўласцівы суровы аскетызм, нехарактэрны перыяду барока, калі ён быў узведзены. Стылю барока больш адпавядае інтэр'ер храма, перакрыты скляпеннем з распалубкамі і з фігурнымі хорамі для аргана над уваходам.
У архітэктоніцы інтэр'ера адчуваецца таксама ўплыў готыкі (нервюрныя зоркавыя скляпенні капліц, балюстрада хораў на стральчатай аркатуры) і рэнесансу. Вялікі алтар выкананы ўзнятай на высокі пастамент карынфскай каланадай. У аналагічным барочна-ракайльным стылі выкананы кулісныя алтары і амбон.
У гэтым храме 12 лютага 1799 г. святар ахрысціў сына Барбары і Мікалая Міцкевічаў і надаў яму імя Адам. З гэтай нагоды ў 1920-я гг. на сцяне касцёла, злева ад уваходу, усталявана невялікая мармуровая дошка.
З верасня 1991 года ў капліцы Маці Божай Наваградскай спачываюць астанкі 11 сясцёр-назарэтанак, расстраляных немцамі 1 жніўня 1943 года. Як пацеркі ружанца, іх імёны: Стэла, Барамэя, Даніэля, Фэліцыта, Гвідона, Геліядора, Імэльда, Канізія, Канута, Раймунда, Сергія... Іх, што сваёю ахвярай паспрабавалі перарваць крывавы ланцуг расстрэлаў у Наваградку, памятаюць і да іх звяртаюцца ў малітвах. А каля прыгожага помніка пад сцяной касцёла – заўсёды кветкі...
Касцёл вельмі халодны ўнутры. Месцічы сцвярджаюць, што пад святыняй б'юць сцудзёныя крыніцы, якія і ахалоджваюць падлогу касцёла.
У 1422 годзе менавіта тут браў шлюб вялікі князь літоўскі і кароль польскі, наш суайчыннік, Уладзіслаў Ягайла, з Зоф’яй Гальшанскай, будучай маці польскіх каралёў. Старому каралю было ўжо за 70, і толькі гэты чацвёрты шлюб з 17-гадовай ліцвінкай даў магчымасць заснаваць дынастыю Ягайлавічаў, якая «на недасягальную вышыню моцы і хвалы ўзнесла Каралеўства Польскае і Вялікае княства Літоўскае». У 1920-я гады на сцяне старадаўняга гатычнага касцёла, уключанага ў сучасны храм ў выглядзе капліцы, ўмуравалі табліцу на памяць аб вянчанні ў 1422 г. караля і вялікага князя Ягайлы з князёўнай Соф'яй Гальшанскай.
W TEJ ŚWIĄTYNI 1422 ROKU
WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO KRÓL POLSKI
WIELKI KSIĄŻĘ LITEWSKI ZAWARŁ ZWIĄZEK MAŁŻEŃSKI
Z ZOFIĄ KSIĘŻNICZKĄ HOLSZAŃSKĄ PRZYSZŁĄ MATKĄ
KRÓLÓW POLSKICH WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA
I KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA
KRÓL KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK BYŁ
OJCEM ŚW. KAZIMIERZA I KRÓLÓW POLSKICH JANA
OLBRACHTA, ALEKSANDRA ZYGMUNTA I ORAZ
WŁADYSŁAWA KRÓLA WĘGIER I CZECH I FRYDERYKA
KARDYNAŁA KOŚCIOŁA RZYMSKIEGO PRYMASA POLSKI
DZIADEM ZAŚ ZYGMUNTA AUGUSTA, OSTATNIEGO Z
DYNASTII JAGIELLONÓW
KTÓRZY NA NAJWYŻSZE SZCZYTY POTĘGI I CHWAŁY WZNIEŚLI
KRÓLESTWO POLSKIE I WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE
Гэты гатычны касцёл праіснаваў да 1712 г. Краевугольны камень існуючага мураванага касцёла асвячоны 14 ліпеня 1714 г. каад'ютарам віленскага біскупа Мацеем Анцутам. Ім жа ў 1723 г. ён кансекраваны пад тытулам Божага Цела. Вядома, што святыню ўзводзілі мясцовыя будаўнікі-муляры: Якуб Бокша, Юрый Урлоўскі, Андрэй Шарэцкі, Юрый Стапкоўскі. Цалкам будаўніцтва скончана ў 1740 г. (падчас росквіту позняга барока). У 1776 г. святыня зноў рэкансекравана біскупам Жукоўскім у гонар Праабражэння Божага.
Пры будаўніцтве касцёла старыя мураваныя капліцы былі тактоўна ўлучаны ў яго агульную кампазіцыю. Дзеля гэтага ўся масіўная сцяна галоўнага фасада, разам з важкімі прызматычнымі вежамі, была значна ссунута адносна восі сіметрыі кафалікона (каб закрыць пры падыходзе да яго фрагменты старажытнай будовы). Памяшканні капліц маюць гранёныя алтарныя часткі, арыентаваныя ў розныя бакі свету і, магчыма, прысвечаныя розным святым, што адлюстроўвае яшчэ рэмінісцэнцыі паганства.
У паўночную сцяну адной з капліц, асвечанай у гонар Божага Цела, у 1643 г. была ўмуравана надмагільная пліта з чорнага мармуру і пясчаніку (275 х 150 см), выкананая па загадзе кашталяна наваградскага Яна Рудаміна Дусяцкага ў памяць аб браце і паплечніках, якія загінулі ў баі з туркамі пад Хоцімам у 1621 г. На пліце высечаны тэкст на лацінскай мове з пералікам імёнаў і тытулаў загінуўшых: Вялічка, Талішэўскі, Быкоўскі, Чудоўскі, Магільніцкі, Война, Тышкевіч, Асіноўскі... Надмагілле - твор манументальнага мастацтва ў стылі рэнесанса. Пліта вырашана па-мастацку выразна: уверсе размешчана рэльефная выява Божай Маці з дзіцем. Цэнтральная частка, паміж надпісамі, уяўляе шматфігурную рэльефную кампазіцыю з выявамі дзевяці ўкленчаных фігур загінуўшых, справа ад іх у больш буйным маштабе таксама ўкленчаная ў малітоўнай позе з ружанцамі ў руках фігура самога Яна Рудаміны, а ўнізе – пераможаныя ім ворагі з адсечанымі галовамі ў цюрбанах.
Тут жа – памятная табліца, якая сведчыць аб тым, што ў 1631 г. пробашч касцёла дабудаваў дзве капліцы – св. Экспедыта і Анёлаў Ахоўнікаў, якія былі асвечаны суфраганам Віленскім Юрыем Тышкевічам. Ім жа ў 1631 г. быў кансэкраваны галоўны алтар касцёла.
У другой капліцы захоўваецца цудатворны абраз Маці Божай Наваградскай. На ім прадстаўлена Найсвяцейшая Панна з Дзіцяткам Езусам і жазлом у правай руцэ. Найсвяцейшыя постаці ўпрыгожвае цяжкая срабраная сукенка і дзве срабраныя кароны. Намаляваная на палатне і наклееная на дошцы выява Маці Божай з Дзiцяткам паходзiць прыкладна з першай паловы 18 ст. Яна была змешчана на месцы папярэдняга цудадзейнага абраза, якi згарэў у 1751 г. падчас пажару Навагрудка. 3 самага пачатку новы абраз карыстаўся вялiкай пашанай навагрудчанаў. Праўдападобна перад ім адбылося цудоўнае аздараўленне маленькага Адама Мiцкевiча пасля таго, як той, упаўшы, вельмі моцна пабіўся і ўжо ніхто не верыў, што дзіця будзе жыць. Апрытомнеў хлопчык толькі пад абразам Божай Маці, калі яго, амаль нежывога, прынеслі ў касцёл, скарыстаўшы апошнюю надзею.
У 1857 г. касцёл закрыты царскімі ўладамі, яго нават не дазвалялі рамантаваць. Эдвард Паўловіч, які зведаў касцёл, у 1904 г. пісаў, што гэта адзіны ў Наваградку помнік не толькі наваградчанам, але і ўсяму польскаму грамадству, з якім многія сем'і наваградчан звязаны, калі не крывёю, дык духам. На яго думку, ужо адзін толькі помнік удзельніку хоцімскай бітвы Рудаміну Дусяцкаму заслугоўвае, каб быў адноўлены ўвесь касцёл. Аднаўленне зруйнаванай святыні пачалося толькі ў 1921 г. Слуга Божы біскуп Зыгмунт Лазінскі, які нарадзіўся непадалёк Наваградка, на Дзень Усіх Святых у 1922 г. нанава асвяціў касцёл.
Галоўны (заходні) фасад па вертыкалі мае 3-часткавае чляненне. Цэнтральная частка завершана высокім 3-вугольным шчытом, бакавыя фланкіраваны невысокімі чацверыковымі вежамі. Асноўны дэкаратыўны матыў галоўнага фасада — плоскія прамавугольныя і паўцыркульныя нішы. Сцяна бакавога паўночнага фасада раскрапавана шырокімі лапаткамі, паміж якімі — паўцыркульныя аконныя праёмы. Гэты прыём, выкарыстаны ў збудаванні «сармацкага» барока, выкрывае ролю ў ім фасада як тэатральнай заслоны, якая закрывае ад гледача рэальную кампазіцыю і стварае ўражанне сівой даўніны, рамантычнай эпохі гістарычнага барбарства. Сцены нефа і роўнай з ім па вышыні паўкруглай апсіды прэсбітэрыя аб'яднаны агульнай цягай прафіляванага карніза. Гэта падзяляе галоўны фасад на высокую ніжнюю частку і магутны трохвугольны атыкавы франтон паміж невысокімі верхнімі чацверыкамі вежаў, накрытымі пакатымі шатрамі.
Вонкаваму абліччу помніка ўласцівы суровы аскетызм, нехарактэрны перыяду барока, калі ён быў узведзены. Стылю барока больш адпавядае інтэр'ер храма, перакрыты скляпеннем з распалубкамі і з фігурнымі хорамі для аргана над уваходам.
У архітэктоніцы інтэр'ера адчуваецца таксама ўплыў готыкі (нервюрныя зоркавыя скляпенні капліц, балюстрада хораў на стральчатай аркатуры) і рэнесансу. Вялікі алтар выкананы ўзнятай на высокі пастамент карынфскай каланадай. У аналагічным барочна-ракайльным стылі выкананы кулісныя алтары і амбон.
У гэтым храме 12 лютага 1799 г. святар ахрысціў сына Барбары і Мікалая Міцкевічаў і надаў яму імя Адам. З гэтай нагоды ў 1920-я гг. на сцяне касцёла, злева ад уваходу, усталявана невялікая мармуровая дошка.
З верасня 1991 года ў капліцы Маці Божай Наваградскай спачываюць астанкі 11 сясцёр-назарэтанак, расстраляных немцамі 1 жніўня 1943 года. Як пацеркі ружанца, іх імёны: Стэла, Барамэя, Даніэля, Фэліцыта, Гвідона, Геліядора, Імэльда, Канізія, Канута, Раймунда, Сергія... Іх, што сваёю ахвярай паспрабавалі перарваць крывавы ланцуг расстрэлаў у Наваградку, памятаюць і да іх звяртаюцца ў малітвах. А каля прыгожага помніка пад сцяной касцёла – заўсёды кветкі...
Касцёл вельмі халодны ўнутры. Месцічы сцвярджаюць, што пад святыняй б'юць сцудзёныя крыніцы, якія і ахалоджваюць падлогу касцёла.
Літ.:
Тамара Габрусь
"Памяць", Навагрудскі раён.
Менск, "Беларусь", 1996
Кулагін А.М.
"Каталіцкія храмы на Беларусі"
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 2000
Таццяна Царук
«Да Святынь тваіх парогу...»
"Наша Вера", 1/1995
Тамара Габрусь
Духоўныя абаронцы Айчыны
"Наша Вера", 3/2001
Мікалай Гайба
Навагрудак і яго жыхары
вачыма польскіх аўтараў першай трэці ХХ ст.
Гістарычны Альманах. Том 1 / 1998