Будынак былой Навагрудскай Беларускай гімназіі | Навагрудак

Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі 25 сакавіка 1918 года і прыняцце яе Народным Сакратарыятам пастановы аб дзяржаўным статусе беларускай мовы спрычыніліся да адкрыцця навучальных устаноў на роднай мове карэннага насельніцтва. Так, у Наваградку адкрылася беларуская гімназія (1919). Яна ажыццяўляла сваю дзейнасць і пасля таго, як Наваградчына, згодна Рыжскаму мірнаму дагавору ад 18 сакавіка 1921 г. паміж Савецкай Расіяй і Польскай Рэспублікай, адышла ў склад Польшчы. Першым дырэктарам Наваградскай беларускай гімназіі стаў абраны бацькамі дзяцей Ян Цеханоўскі (1888—1936), які паходзіў з Магілёўшчыны, закончыў Мінскую настаўніцкую семінарыю і політэхнічны інстытут у Пецярбургу (1914). Адукацыйная праграма гімназіі дастасоўвалася да традыцыйнай практыкі і такога тыпу навучальных устаноў, перад якой ставілася задача, каб яе выпускнікі маглі даць найбольшую карысць свайму краю, спрыяць нацыянальна-культурнаму адраджэнню. Спачатку, пакуль гімназія не стала поўнасцю беларускамоўнай, яе кіраўніцтва прытрымлівалася гуманітарнага напрамку, калі асноўная ўвага ўдзялялася вывучэнню моў.

Апрача беларускай і польскай мовы як дзяржаўнай, у праграму ўводзіліся французская і нямецкая мовы, а лацінская мова вывучалася факультатыўна. Паступова кіраўніцтва гімназіі схілялася да патрэбаў сялянскай гаспадаркі, вызначэння яе эфектыўнасці, таму браўся пад увагу і матэматычна-прыродазнаўчы тып навучальнай установы. Такою з'яўлялася і афіцыйная навучальная праграма. Шмат месца адводзілася выхаваўчаму працэсу: прывіццю гімназістам прыкладных паводзін, працавітасці і сумленнасці, пашаны да кожнага чалавека, чуласці да людскога гора, павазе народных звычаяў і традыцый.

У гімназіі ў асноўным працавалі вопытныя, таленавітыя педагогі: Ксенія Баландовіч, Аляксандр Данілевіч, Жазефіна Запольская, Аляксандр Орса (доктар прыродазнаўчых навук), Гіта Гецава, Вольга Русак, Наталля Орса, Ніна Трусевіч, Яўген Мілоў, Пётр Якімовіч, Язэп Драздовіч (мастак), Міхаіл Чатырка, Пётр Скрабец, Зофія Барановіч, Галіна Ямелкоўская, Глекерыя Мацеўская, Антон Валынчык (музыкант і кампазітар).

Педагагічны калектыў многа прыкладваў намаганняў для падрыхтоўкі сваіх выхаванцаў да самастойнай дарогі ў жыцці, раскрыцця іх здольнасцей. Пры гімназіі дзеля гэтага працавалі мастацкія гурткі розных напрамкаў. Асаблівую папулярнасць здабыў харавы і музычны, якім кіраваў Антон Валынчык. Многія вучні гімназіі пазней сталі вядомымі людзьмі. Да іх ліку адносяцца вучоныя Барыс Кіт, Леанід Барысаглебскі, палітычны дзеяч Язэп Сажыч, педагог Барыс Сладоўскі і шмат інш. Чэрвень 1934 года быў апошнім месяцам заняткаў для беларускіх гімназістаў у Наваградку. Тым, хто не закончыў вучобы, улада прапанавала перавесціся ў мясцовую Польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Аднак пераважная большасць (каля 80 %) вучняў згадзілася прадоўжыць вучобу ў Віленскай беларускай гімназіі. Наваградская беларуская гімназія з гэтага часу была закрыта.

Адразу пасля закрыцця гімназіі з Вільні прыехаў Барыс Кіта (Кіт). Ён наладзіў пераезд беларускай моладзі ў Віленскую беларускую гімназію. Іх належна сустрэлі, размясцілі ў інтэрнаце беларускай гімназіі, а назаўтра накіравалі ў адпаведныя класы. Усе яны змаглі закончыць родную школу. Аднак пачалася Другая сусветная вайна. На Заходнюю Беларусь прыйшла савецкая ўлада, і ў той жа час Сталін аддаў Віленшчыну і Вільню Летуве. Каўнаскае кіраўніцтва, асабліва міністр асветы Жугжда, катэгарычна ўспрацівілася існаванню беларускіх школ на землях Віленшчыны. На просьбу беларускай дэлегацыі (Адам Станкевіч, Адольф Клімовіч, Янка Шутовіч) аб адкрыцці беларускіх школ Жугжда сказаў: «Хто хоча вучыцца па-беларуску, няхай едзе на Беларусь». Нібы раптам зямля Заходняй Беларусі перастала быць беларускай...

Пры такім варожым курсе новых уладаў да беларускага насельніцтва большасць вучняў (наваградчан) звярнулася ў дырэкцыю з просьбай, каб арганізаваным парадкам пераехаць у Наваградак, дзе можна было б вучыцца ў мясцовай гімназіі. Барыс Кіта прыехаў у Наваградак. Тут наведаў кіраўніка школьнага аддзела акругі (якая хутка была названа Баранавіцкай) Арцёмія Саўчанку, чалавека, які вельмі спагадваў беларушчыне. Ён адразу загадаў аднавіць Наваградскую беларускую гімназію ў тым самым будынку, які вучні колісь будавалі. Праз тыдзень удалося перавезці ўсіх наваградскіх вучняў з Вільні ў Наваградак, і Б. Кіта быў прызначаны дырэктарам гімназіі.

Колькасць вучняў хутка пераваліла за тысячу, і прыйшлося адкрываць паралельныя класы. Адкрыліся таксама вячэрнія заняткі для дарослых. Малады дырэктар пастараўся адшукаць высокакваліфікаваных выкладчыкаў. Прыбылі ў школу Ст. Станкевіч, Якім Скурат, Аляксандр Орса, Вольга Русак, Э. Залкінд, Л. Барысаглебскі, А. Анішчык ды іншыя энтузіясты. Адчынілі дзесяць(!) інтэрнатаў для юнакоў з дальніх вёсак. Прыйшлося побач арганізаваць другую — 7-гадовую школу, дзе таксама вучылася беларуская моладзь.

Работа ішла амаль што беззаганна. Аднак знайшоўся вялікі «патрыёт» камуністычнай улады — Уладзімір Панько, які (паводле слоў бухгалтара школьнага аддзела Галабурды) нагаварыў загадчыцы райана Гуртаўцовай, што Б. Кіта прымаў раней актыўны ўдзел у нацыянальным (гэта значыць нацыянал-буржуазным) руху на Беларусі і не павінен быць дырэктарам савецкай школы. У выніку Гуртаўцова выклікала неадкладна з Мінска знаёмага Фелікса Баржэмскага, а Кіту назначыла яго намеснікам. Але Барыс Кіта пераехаў у Баранавічы, дзе адразу быў прыняты на пасаду школьнага інспектара Баранавіцкай акругі. Тут яго і застала вайна і нямецкая акупацыя.

Гімназія працягвала працаваць і пад акупацыяй. Але гэтыя старонкі, нажаль, мала асветленыя ў афіцыйнай беларускай гістарыяграфіі. Жыццё Беларускай гімназіі ў Наваградку апісана ў кнізе Андрэя Чэмера [Анішчык А.] "Наваградская Беларуская Гімназія" (Вільня, 1997).

Аляксей Анішчык, Леў Мірачыцкі
Наваградская беларуская гімназія (1919-1934)
Памяць. Навагрудскі раён.
Мінск, "Беларусь", 1996

Аляксей Анішчык
Наш зямляк Барыс Кіт
"Новае жыццё", 1992, 22 жніўня, № 61.