Касцёл Узвышэння Святога Крыжа | Ліда

Больш фотаздымкаў (28) >>

Першая лідская парафiя створана пад эгiдай францiшканаў у 1366 г. У 1376 - францiшкане прынеслi з Вiзны цудадзейны абраз. У 1381 Ягайла, на той час князь Лiдскi, для патрэбаў касцёлу перадаў маёнтак Плябанцы. На ягоныя ахвяраванні ў 1387 быў пабудаваны першы драўляны храм, які быў спалены ў 1392 (цi 1394) пад час нападу крыжакаў. Новы касцёл пабудаваны ў 1397, пасвечаны віленскім біскупам Андрэем у гонар Св. Францiшку. Тады ж у доме, якi стаяў на месцы плябанi, жыў выгныны хан Тахтамыш. У 1409 касцёл знiшчаны пад час нападу смаленскага князя Юрыя Сьвятаславiча, але да 1416 быў адбудаваны i пасвенчаны наноў пад назвай Найсвяцейшай Дзевы Марыі, Усіх Святых і Св. Крыжа. У 1414 кароль Уладзіслаў Ягайла надаў новы прывiлей. У 1434 Сьвiдрыгайла спалiў Лiду, але касцёл ацалеў. У 1450 на тэрыторыi Лiдскай парафii паўстаў фiлiяльны касцёл у Крупе (Крупава). У 1744 – парафiя дэканальная, фiлiяльныя касцёлы меліся ў Кiр`яновiчах, Крупе, Востраве. У 1765 стары драўляны касцёл разабралі, а будаўнiчыя матэрыялы перадалі вунiяцкай царкве Уваскрашэння Панскага.

Існуючая мураваная святыня была пабудавана па ініцыятыве біскупаў Тамаша і Міхаіла Зянковічаў у 1765—70 як фарны. Быў абкружаны мураванай агароджай з барочнай брамай (зруйнаваныя ў 1960-я). У 1781 парафiя налiчвала 5662 чалавек. У 1794 ля касцёльнай аграды былі пахаваныя iнсургенты, палеглыя ў баi каля Лiды. У 1797 пабудаваны новы парафiяльны цвiнтар. Пад час адбудовы святыні пасля пажару 1821 былi разабраныя дзве вежы з галоўнага фасада. У 1831 кс. Лоча прыняў прысягу палонных каталiкоў з разбiтага расейскага батальёну. Пры падаўленні паўстаяння К. Каліноўскага расійскімі карнікамі 13.06.1863 быў расстраляны кс. барталамей Фалькоўскi (пробашч парафii Iшчолна). У 1872 парафiя налiчвала 9892 чал. У гэты час дзейнічалі каплiцы ў Чаховiцах i Перапешчыцах. У Другую сусветную вайну ў 1943 быў забiты кс. Станiслаў Снiглоцкi.

Касцёл пабудаваны, верагодна, па праекце віленскага архітэктара І.К. Глаўбіца. Аднак па характару тэктанічных канструкцый (апорных слупоў і скляпенняў), ды і па часе будаўніцтва, гэты помнік нельга адносіць да твораў І.К.Глаўбіца — ён з'яўляецца тыповым прыкладам мясцовай інтэрпрэтацыі віленскага барока «постглаўбіцкага» перыяду (Т.Габрусь). 3-нефавая 2-вежавая базіліка (вежы страчаны ў час пажару 1821) з прамавугольнай апсідай і бакавымі нізкімі сакрысціямі накрыта 2-схільным чарапічным дахам з вальмамі над апсідай. Галоўны фасад завершаны фігурным шчытом з 3-вугольным франтонам, расчлянёны слаістымі пілястрамі. Яны разам з высокімі арачнымі аконнымі праёмамі ў плоскіх ліштвах ствараюць рытміку бакавых фасадаў з вытанчана прафіляваным антаблементам.

Унутры нефы перакрыты цыліндрычнымі з распалубкамі скляпеннямі на адзінкавых падпружных арках. Па баках прэсбітэрыя размешчаны вялікія невысокія сакрыстыі, перакрытыя люстэркавымі скляпеннямі. Пры вонкавым прамавугольным абрысе прэсбітэрыя ўнутры ён ступеньчата звужаецца, ствараючы маляўнічую мураваную алтарную кампазіцыю з калонамі вялікага карынфскага ордэра і хвалістым энергічна раскрапаваным антаблементам. Інтэр'ер упрыгожвае фрэскавая размалёўка скляпенняў, сцен, аконных адхілаў, скульптура і арнаментальная лепка ў стылі ракако.

У касцёле 3 стукавыя алтары. Цэнтральны вырашаны ўзнятай на высокі пастамент карынфскай каланадай з хвалістым антамблементам, над якім лунаюць анёлы; размаляваны пад шэра-блакітны мармур; фланкіраваны ў аснове скульптурамі святых Пятра і Паўла. Алтарная скульптура «Укрыжаванне» размешчана на маляваным фоне з выявай Галгофы, акаймавана ракайльнай рамай. Над ёй у барочным картушы размешчаны абраз «Тайная вячэра». У завяршэнні алтара — ляпныя воблакі вакол круглай люкарны. Аналагічна вырашаны і 2 бакавыя алтары. Яны ўтвараюць 2-ярусную насценную кампазіцыю на філёнгавым п'едэстале, на якім узняты 2 карынфскія калоны, што нясуць фігурны шчыт з пуцці і дэкаратыўнымі вазамі. Алтары выкананы ў тэхніцы штучнага мармуру.

На скляпеннях у ракайльным арнаментальным абрамленні размешчаны фрэскавыя пано «Узвіжанне Святога Крыжа», «Маці Божая», «Дабравешчанне», «Бязгрэшнае зачацце», «Уручэнне ключоў св. Пятру», 4 картушы з выявамі евангельскай сімволікі. Гісторыка-мастацкая значнасць надаецца абразу «Маці Божая з дзіцем», прывезенаму быццам з Візны (Беластоцкае ваяводства) у 1376 г. першымі місіянерамі - францысканцамі. Фрэскавы жывапіс выкананы ў вохрыста-умбрыстай каляровай гаме з перавагай блакітна-зялёных таноў. У стылі ракако вырашаны каваны амбон у выглядзе трыльяжнай чашы з накладнымі картушамі. Над уваходам на вялікай арцы ўзняты хвалістыя хоры. На міжнефавым слупе справа ў 1933 г. ўмуравана мемарыяльная пліта.

Крыніцы:
o. Jan Fibek

А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000

Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001