Выбраныя здымкі
Выгляд з боку апсіды Фота © Зьмiцер Мiхневiч |
Крестовоздвиженский костел Фота © Кузіч Мікола | Дата: 21.04.2013
Гатычны касцёл Узвышэння Святога Крыжа ва Ўселюбе Фота © Зьмiцер Мiхневiч | Дата: 21.04.2013
З вядомых на сённяшні дзень помнікаў найбольш раннім узорам готыкі на Беларусі з'яўляецца ў сваёй аўтэнтычнай аснове Крыжаўзвіжанскі касцёл у в. Уселюб.
Касьцёл знаходзіцца на паўднёва-ўсходняй ускраіне вёскі, каля парку. Пабудаваны да 1433 г. па фундацыі Яна Няміры (канюшага пры вялікім князе Вітаўце) і асвячоны ў гонар св. Андрэя. Іншыя звесткі прыводзяцца ў інвентары 1849 г. [НБВУ. АР, ф. 4, спр. 2586], дзе фундаром касцёла назначаны князь Андрэй Уселюбскі. З 1576 г. аддадзены Мікалаем Радзівілам пад кальвінскі збор. У 1642 г. зноў пераасвячоны ў касцёл св. Казіміра. Касцёл і фундуш вернуты католікам паводле рашэння трыбунала Рэчы Паспалітай, перад якім хадайнічаў віленскі біскуп Давойна. Праўнук Няміры Станіслаў Давойна фундаваў для касцёла алтары св. Тройцы і св. Юрыя.
Гэты помнік у 1980-я гг. быў грунтоўна даследаваны беларускімі рэстаўратарамі: выяўлены пісьмовыя гістарычныя крыніцы па яго будаўніцтву, праведзены стратыграфічныя даследаванні, на падставе чаго выканана рэканструкцыя першапачатковага аблічча касцёла, значна змененага пазнейшымі перабудовамі. Храм, змураваны ў тэхніцы гатычнай муроўкі, з гладкай цэглы, складаўся з асноўнага амаль квадратнага ў плане аб'ёму, накрытага высокім двухсхільным (клінаватым) дахам, і больш нізкай пяціграннай алтарнай апсіды з вальмавым дахам, аддзеленым ад асноўнага мураваным франтонам. Высокі франтон на галоўным фасадзе ўпрыгожвалі тры плоскія нішы ў выглядзе стральчатых арак. Падобны абрыс мелі і аконныя праёмы. Адносна тонкія сцены збудавання ва ўсіх канструкцыйных вузлах умацоўвалі ступеньчатыя контрфорсы (на вуглах і пасярэдзіне сцен асноўнага аб'ёму, захаваліся на галоўным фасадзе). У тоўшчы сцен паўднёва-заходняга вугла, умацаванага контрфорсам, знаходзілася лесвіца, што вяла ў паддашак храма. У цэнтры кафалікона раскопкамі выяўлены падмурак апорнага слупа, які падтрымліваў яшчэ адносна недасканалае крыжова-зорчатае скляпенне (абвалілася ў пажар ў 2-й палове 16 ст.). Падобныя скляпенні перакрывалі алтарную апсіду і размешчаную з паўночнага боку ад яе сакрысцію.
Відавочна, што першапачаткова ўселюбскі касцёл меў нескладаную аднаслупавую структуру, распаўсюджаную ў тагачасным каталіцкім храмабудаўніцтве Паўночнай Еўропы. У суадносінах прасторы і масы сцен, характары пакрыцця, гранёных формах алтарнай часткі касцёла разам з рысамі «цаглянай готыкі» відавочны ўплыў традыцый мясцовага драўлянага дойлідства. Знешні выгляд помніка значна зменены шматлікімі перабудовамі ў XVI—XVIII ст.
Перад храмам стаяла 8-гранная 2-ярусная званіца (1-ы ярус мураваны, 2-і — каркасны з купальным пакрыццём). Рэстаўрыраваўся ў пачатку 20 ст. Злева стаіць званіца ў выглядзе 2-яруснай вежы-ратонды (1-ы ярус мураваны, 2-і — паўсферычны купальны навіс на 8 слупах з гранёным ліхтаром). Перад храмам у бутавай агароджы знаходзілася брама. У 1986 г. касцёл пашкоджаны пажарам. У 1988 г. адноўлены, асвячоны 14.9.1991 г.
Асноўны аб'ём (23,5х13 м) накрыты 2-схільным дахам з заломам, што ўступам пераходзіць у пластычнае пакрыццё гранёнай апсіды (надбудавана на мяжы 16—17 ст.), да якой далучаны 2 сакрысціі. У пачатку 20 ст. да галоўнага фасада прыбудавана 3-ярусная шатровая вежа-званіца (васьмярык на 2 чацверыках), вырашаная ў стылі рэтраспектыўнай готыкі. Плоскасць галоўнага фасада завершана спічастым, крапаваным нішамі шчыпцом.
Касьцёл знаходзіцца на паўднёва-ўсходняй ускраіне вёскі, каля парку. Пабудаваны да 1433 г. па фундацыі Яна Няміры (канюшага пры вялікім князе Вітаўце) і асвячоны ў гонар св. Андрэя. Іншыя звесткі прыводзяцца ў інвентары 1849 г. [НБВУ. АР, ф. 4, спр. 2586], дзе фундаром касцёла назначаны князь Андрэй Уселюбскі. З 1576 г. аддадзены Мікалаем Радзівілам пад кальвінскі збор. У 1642 г. зноў пераасвячоны ў касцёл св. Казіміра. Касцёл і фундуш вернуты католікам паводле рашэння трыбунала Рэчы Паспалітай, перад якім хадайнічаў віленскі біскуп Давойна. Праўнук Няміры Станіслаў Давойна фундаваў для касцёла алтары св. Тройцы і св. Юрыя.
Гэты помнік у 1980-я гг. быў грунтоўна даследаваны беларускімі рэстаўратарамі: выяўлены пісьмовыя гістарычныя крыніцы па яго будаўніцтву, праведзены стратыграфічныя даследаванні, на падставе чаго выканана рэканструкцыя першапачатковага аблічча касцёла, значна змененага пазнейшымі перабудовамі. Храм, змураваны ў тэхніцы гатычнай муроўкі, з гладкай цэглы, складаўся з асноўнага амаль квадратнага ў плане аб'ёму, накрытага высокім двухсхільным (клінаватым) дахам, і больш нізкай пяціграннай алтарнай апсіды з вальмавым дахам, аддзеленым ад асноўнага мураваным франтонам. Высокі франтон на галоўным фасадзе ўпрыгожвалі тры плоскія нішы ў выглядзе стральчатых арак. Падобны абрыс мелі і аконныя праёмы. Адносна тонкія сцены збудавання ва ўсіх канструкцыйных вузлах умацоўвалі ступеньчатыя контрфорсы (на вуглах і пасярэдзіне сцен асноўнага аб'ёму, захаваліся на галоўным фасадзе). У тоўшчы сцен паўднёва-заходняга вугла, умацаванага контрфорсам, знаходзілася лесвіца, што вяла ў паддашак храма. У цэнтры кафалікона раскопкамі выяўлены падмурак апорнага слупа, які падтрымліваў яшчэ адносна недасканалае крыжова-зорчатае скляпенне (абвалілася ў пажар ў 2-й палове 16 ст.). Падобныя скляпенні перакрывалі алтарную апсіду і размешчаную з паўночнага боку ад яе сакрысцію.
Відавочна, што першапачаткова ўселюбскі касцёл меў нескладаную аднаслупавую структуру, распаўсюджаную ў тагачасным каталіцкім храмабудаўніцтве Паўночнай Еўропы. У суадносінах прасторы і масы сцен, характары пакрыцця, гранёных формах алтарнай часткі касцёла разам з рысамі «цаглянай готыкі» відавочны ўплыў традыцый мясцовага драўлянага дойлідства. Знешні выгляд помніка значна зменены шматлікімі перабудовамі ў XVI—XVIII ст.
Перад храмам стаяла 8-гранная 2-ярусная званіца (1-ы ярус мураваны, 2-і — каркасны з купальным пакрыццём). Рэстаўрыраваўся ў пачатку 20 ст. Злева стаіць званіца ў выглядзе 2-яруснай вежы-ратонды (1-ы ярус мураваны, 2-і — паўсферычны купальны навіс на 8 слупах з гранёным ліхтаром). Перад храмам у бутавай агароджы знаходзілася брама. У 1986 г. касцёл пашкоджаны пажарам. У 1988 г. адноўлены, асвячоны 14.9.1991 г.
Асноўны аб'ём (23,5х13 м) накрыты 2-схільным дахам з заломам, што ўступам пераходзіць у пластычнае пакрыццё гранёнай апсіды (надбудавана на мяжы 16—17 ст.), да якой далучаны 2 сакрысціі. У пачатку 20 ст. да галоўнага фасада прыбудавана 3-ярусная шатровая вежа-званіца (васьмярык на 2 чацверыках), вырашаная ў стылі рэтраспектыўнай готыкі. Плоскасць галоўнага фасада завершана спічастым, крапаваным нішамі шчыпцом.
Літ.:
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000