Выбраныя здымкі
Фота © Кузіч Мікола | Дата: 21/09/2012
Капліца Сьв. Барбары. Драўляны алтар 17 ст. Фота © К. Шастоўскі | Дата: 21/09/2012
Фота © К. Шастоўскі | Дата: 21/09/2012
Архітэктоніка будслаўскага касцёла даволі складаная для вызначэння. У ім прысутнічаюць і знітоўваюцца ў непаўторнае мастацкае цэлае амаль усе стылявыя прыёмы і семантычныя тэндэнцыі позняга беларускага барока. Касцёл уяўляе грандыёзную 3-нававую 2-вежавую крыжова-купальную базіліку.
Дзякуючы выцягнутаму на захад прэсбітэрыю, які працягвае цэнтральная нава, нават ствараецца ўражанне, што трансепт набліжаны да галоўнага фасада. У гэтым адчуваецца асаблівая знакавая роля крыжа, яго кампраміснае становішча паміж Усходам і Захадам. Трансепт (што часта назіраецца ў святынях позняга барока) вырашаны некананічна для крыжова-купальнай базілікі. Ён больш вузкі за цэнтральную наву, у выніку чаго сяродкрыжжа мае прамавугольны план і перакрыта авальным скляпеннем, звонку схаваным у канструкцыях перакрыжаваных кроквенных дахаў. Крыж у вянчаючых масах збудавання падкрэслены «каронай» з чатырох франтонаў - «дыядэм» па баках свету.
У інтэр'еры сістэма скляпенняў усіх травей базілікі падкрэслівае арганізацыю прасторы ў выглядзе папарна роўнаканцовага крыжа. Пры гэтым рамёны трансепта маюць свабодную, адасобленую ад бакавых наваў падпружнымі аркамі канструкцыю перакрыццяў і выглядаюць як самастойныя неглыбокія капліцы. Характэрна, што прамавугольны прэсбітэрый пасярэдзіне падзелены мураванай алтарнай перагародкай, утвараючы пазаалтарнае памяшканне (складку), як і ў мінскім касцёле бернардзінцаў.
Гэтае памяшканне злучана са старажытнай капліцай св. Барбары, дзе знаходзіцца унікальны разны драўляны алтар, ўстаноўлены у 1643—1647 гг. Над капліцай дадаткова размешчаны архіў і бібліятэка.
Падпружныя аркі базілікі маюць нераўнамерны рытм, узаемазвязаны са складанай групоўкай слаістых пілястраў, што нібыта зацягвае і падштурхоўвае да руху ў зменлівай пульсуючай, як сэрца, прасторы. Вока імкнецца і не можа адразу ахапіць усю архітэктоніку збудавання, яе логіку і сімволіку, схаваныя за неўтаймаванай фантазіяй творцы. Ілюзіяністычны эфект узмацняецца фрэскавай размалёўкай інтэр'ера, выкананай мастаком Казімірам Анташэўскім.
Будаўнiчыя работы ў iнтэр'еры былi закончаны ў 1781 г., а ў 1782 г. касцёл атынкавалі, пры гэтым ужо мелася на ўвазе далейшае маляванне «аптычных» алтароў. 7 верасня 1783 г. касцёл быў урачыста асвечаны бiскупам суфраганам Троцкiм Францiшкам Алойзам Гзоўскiм. У 1782 г. заключаны i, як можна меркаваць па тэксце хронiкi, рэалiзаваны кантракт з Казiмiрам Анташэўскiм, прыдворным мастаком мсцiслаўскага кашталяна Лапацiнскага, на маляванне аптычных (iмiтуючых архiтэктуру) алтароў: галоўны алтар – (коштам 80 злотых), алтар св. Францішка (за 70 злотых), алтар Укрыжаванага Езуса (за 70 злотых), алтары св. Антонiя i св. Ганны (за 40 злотых), алтары св. Барбары, св. Юзафа i св. Тадэвуша (за 20 злотых). Алтар св. Казiмiра, свайго нябеснага апекуна, Анташэўскi паабяцаў зрабіць бясплатна. У тым жа годзе мастаку выплацілі 280 злотых, што сведчыць пра выкананне кантракту ў поўным аб'ёме. Алтары працы Анташэўскага згадваюцца ў iнвентарах 1827 г., 1837 г., 1839 г., 1851 г. i 1929 г. Згодна з iнвентаром 1837 г. усе алтарныя карцiны бакавых алтароў (апрача Укрыжаванага Езуса) былi намаляваны на палатне i змяшчалiся ў пазалочаных рамах. Вiдавочна, у гэты час абраз на палатне закрываў i фрэску ў алтары св. Францішка. Увесь комплекс «аптычных» алтароў захаваўся да нашага часу (здаецца, без пазнейшых перамалёвак).
Галоўны алтар будслаўскай базылікі створаны ў 1784–1790-я гг. у стылі класіцызму – 4 белыя калоны з пазалочанымі карынфскімі капітэлямі нясуць багата аздоблены ляпнінай фрыз, на якім месціцца картуш з малюнкам лодкі св.Пятра ў атачэнні пуццяў. Пад картушам надпіс: «Тваёй абароне аддаемся, Святая Маці Божая».
Галоўны алтар намаляваны на плоскай сцяне прэзбiтэрыя. Ён уяўляе з сябе iлюзiянiстычную перспектыўную выяву паўцыркульнай у плане апсiды з двух'ярусным архiтэктурным прысценным алтаром, у цэнтры якога ў нiжнiм аконным праёме (згодна з iнвентаром 1822 г.) знаходзiлася драўлянае «Укрыжаванне» (не выключана памылка вiзiтатара, таму што ў iнвентары 1837 г. - «у акне нiжнiм Езус на крыжы»). Цяпер разьбянае «Укрыжаванне» размешчана ў праёме другога яруса, а ўнiзе - паўтор на палатне фрэскавай кампазiцыi з алтара Укрыжаванага Езуса на паўночнай сцяне.
Алтар св. Казiмiра, размешчаны на паўднёвай сцяне побач з алтаром св. Ганны, паказвае аб'ёмны порцiк з тройкамi калонаў па баках, завершаны шматпрофiльным гзымсам i картушам, якi ахоплiвае аконны праём. Алтарная карцiна вылучаецца добрым малюнкам i сакавiтым каларытам.
Алтар св. Юзафа (размешчаны насупраць, на паўночнай сцяне, побач з алтаром св. Антонiя) мае такi ж выгляд.
Алтар Укрыжаванага Езуса, намаляваны на паўночнай сцяне трансепта, паказвае архiтэктурны перспектыўны алтар накшталт эдыкулы-каплiцы з парамi калонаў на флангах. У цэнтры намаляваны Укрыжаваны Езус; каля падножжа Крыжа - Марыя Магдалена; памiж калонамi - «скульптурныя» фiгуры Марыi i Марыі Егіпецкай(?). Алтар завяршаецца разарваным паўцыркульным франтонам з воблачнай глёрыяй, у прарыве якой намалявана палаючае сэрца з крыжам - адзін з сiмвалаў францішканскага (i бернардынскага) ордэна.
Насупраць алтара Езуса, на паўднёвай сцяне трансепта, - алтар св. Францішка Асiзскага. У аналагiчным архiтэктурным абрамленнi ў цэнтры паказаны св. Францішак у момант завяршэння зямнога жыцця. Ён сядзiць за сталом перад раскрытай кнігай. На руках - стыгматы, позiрк звернуты да неба, дзе анёл з музычным iнструментам пяе хвалу заснавальнiку ордэна мiнарытаў (ад якога адгалінавалiся бернардзінцы). Воддаль прысеў манах у карычневым габіце (магчыма, Антоні з Падуі). Гэтая найбольш развiтая ў кампазiцыйным сэнсе сцэна, выкананая ў тонкiм халаднаватым каларыце, сведчыць пра бясспрэчны талент мастака-манументалiста. Дасканала, праз узаемадзеянне святла і ценю, абмалявана архітэктурная структура. Паміж бакавымі калонамі роспісам імітаваны скульптуры св. Банавентуры, першага біёграфа Францішка Асізскага, і невядомага святога біскупа з посахам і кнігай.
Алтары св. Юды Тадэвуша i св. Барбары намаляваныя адпаведна на паўночнай i паўднёвай сценах каля арганных хораў (палатно, алей, 210 x 115 cм).
Неабходна адзначыць дасканалае майстэрства ілюзіяністычнага жывапісу: малюнкі ствараюць уражанне мармуровых альбо ляпных барэльефаў. Будслаўскія роспісы з'яўляюцца адзіным комплексам беларускага манументальнага жывапісу такога зместу, цікавым y гістарычных i мастацкіх адносінах як помнік ранняга класіцызму.
Інвентар 1822 г. сведчыць, што быў размаляваны i купал на скрыжаваннi галоўнай навы i трансепта, схаваны пад дахам: «пасярод касцёла купал, пад дах вынесены, увесь у шэры колер з выявай Унебаўзяцця Мацi Божай у акружэннi анёлаў.
Над міжнававымі аркамі захаваліся размалёўкі на тэмы цудаў абраза Маці Божай Будслаўскай (на Беларусі існуе толькі яшчэ адзін прыклад роспісаў такога зместу — гісторыя цудаў абраза Маці Божай Кангрэгацкай на філёнках столі ў гродзенскай катэдры). У хроніцы кляштара пра гэтыя роспісы нічога не сказана, a ў інвентары 1822 г. касцёла ў Будславе маецца толькі звестка пра ix, як пра ўжо існуючыя. Сюжэты роспісаў напэўна, запазычаны з кніжкі Э. Зеляевіча, a таксама з запісаў сведчанняў пра больш познія цуды. Канкрэтызаваць падзеі досыць цяжка, таму што амаль усе сцэны апавядаюць пра ацаленне ад той ці іншай хваробы дзякуючы малітоўнаму звароту да абраза i не вылучаюцца кампазіцыйнай разнастайнасцю. Абмежаваныя зверху i з бакоў прамымі рамамі, унізе роспісы маюць паўцыркульную форму, па шырыні кампазіцыя падзелена папалам на два самастойныя сюжэты кругам з разеткай. Такім чынам праілюстраваны 16 гісторый пра цуды абраза. Кампазіцыі сцэн аднатыпныя: уверсе, на воблачку, паказаны цудатворны будслаўскі абраз, перад якім y малітоўным пакланенні застылі людзі рознага стану i ўзросту. 3 гэтых аднастайных па змесце роспісаў выдзяляецца сцэна, на якой паказана атрыманне абраза мінскім ваяводам Янам Пацам ад Папы Клімента VIII y Рыме.
У хроніцы кляштара не падаюцца звестакі пра час i выканаўцу гэтых роспісаў. Магчыма, што гэта той самы Анташэўскі, які намаляваў y 1782 г. «аптычныя алтары» касцёла. Гісторык Ул. Дзянісаў выявіў нядаўна ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі (НГАБ) дакументальны запіс пра хрышчэнне ў 1825 r. y менскай катэдры мастаком Казімірам Анташэўскім сына. Гэты запіс здаецца важным, бо пацвярджае імя Казімір, вядомае з хронікі кляштара. Для ідэнтыфікацыі асобы Анташэўскага ўяўляецца каштоўнай інфармацыя з кляштарнай хронікі пра тое, што ён быў мастаком пры двары пана Лапацінскага, мсціслаўскага «капітана» (найчасцей так называлі на лаціне кашталянаў). Магчыма, Казімір Анташэўскі ў час малявання будслаўскіх роспісаў жыў якраз непадалёку ад Будслава ў Шаркоўшчыне, якая належала пану Лапацінскаму. Падобна да таго, што пазней ён перабраўся ў Менск — магчыма, пасля смерці свайго апекуна Яна Нікадзіма Лапацінскага (1810 г.).
Дзякуючы выцягнутаму на захад прэсбітэрыю, які працягвае цэнтральная нава, нават ствараецца ўражанне, што трансепт набліжаны да галоўнага фасада. У гэтым адчуваецца асаблівая знакавая роля крыжа, яго кампраміснае становішча паміж Усходам і Захадам. Трансепт (што часта назіраецца ў святынях позняга барока) вырашаны некананічна для крыжова-купальнай базілікі. Ён больш вузкі за цэнтральную наву, у выніку чаго сяродкрыжжа мае прамавугольны план і перакрыта авальным скляпеннем, звонку схаваным у канструкцыях перакрыжаваных кроквенных дахаў. Крыж у вянчаючых масах збудавання падкрэслены «каронай» з чатырох франтонаў - «дыядэм» па баках свету.
У інтэр'еры сістэма скляпенняў усіх травей базілікі падкрэслівае арганізацыю прасторы ў выглядзе папарна роўнаканцовага крыжа. Пры гэтым рамёны трансепта маюць свабодную, адасобленую ад бакавых наваў падпружнымі аркамі канструкцыю перакрыццяў і выглядаюць як самастойныя неглыбокія капліцы. Характэрна, што прамавугольны прэсбітэрый пасярэдзіне падзелены мураванай алтарнай перагародкай, утвараючы пазаалтарнае памяшканне (складку), як і ў мінскім касцёле бернардзінцаў.
Гэтае памяшканне злучана са старажытнай капліцай св. Барбары, дзе знаходзіцца унікальны разны драўляны алтар, ўстаноўлены у 1643—1647 гг. Над капліцай дадаткова размешчаны архіў і бібліятэка.
Падпружныя аркі базілікі маюць нераўнамерны рытм, узаемазвязаны са складанай групоўкай слаістых пілястраў, што нібыта зацягвае і падштурхоўвае да руху ў зменлівай пульсуючай, як сэрца, прасторы. Вока імкнецца і не можа адразу ахапіць усю архітэктоніку збудавання, яе логіку і сімволіку, схаваныя за неўтаймаванай фантазіяй творцы. Ілюзіяністычны эфект узмацняецца фрэскавай размалёўкай інтэр'ера, выкананай мастаком Казімірам Анташэўскім.
Будаўнiчыя работы ў iнтэр'еры былi закончаны ў 1781 г., а ў 1782 г. касцёл атынкавалі, пры гэтым ужо мелася на ўвазе далейшае маляванне «аптычных» алтароў. 7 верасня 1783 г. касцёл быў урачыста асвечаны бiскупам суфраганам Троцкiм Францiшкам Алойзам Гзоўскiм. У 1782 г. заключаны i, як можна меркаваць па тэксце хронiкi, рэалiзаваны кантракт з Казiмiрам Анташэўскiм, прыдворным мастаком мсцiслаўскага кашталяна Лапацiнскага, на маляванне аптычных (iмiтуючых архiтэктуру) алтароў: галоўны алтар – (коштам 80 злотых), алтар св. Францішка (за 70 злотых), алтар Укрыжаванага Езуса (за 70 злотых), алтары св. Антонiя i св. Ганны (за 40 злотых), алтары св. Барбары, св. Юзафа i св. Тадэвуша (за 20 злотых). Алтар св. Казiмiра, свайго нябеснага апекуна, Анташэўскi паабяцаў зрабіць бясплатна. У тым жа годзе мастаку выплацілі 280 злотых, што сведчыць пра выкананне кантракту ў поўным аб'ёме. Алтары працы Анташэўскага згадваюцца ў iнвентарах 1827 г., 1837 г., 1839 г., 1851 г. i 1929 г. Згодна з iнвентаром 1837 г. усе алтарныя карцiны бакавых алтароў (апрача Укрыжаванага Езуса) былi намаляваны на палатне i змяшчалiся ў пазалочаных рамах. Вiдавочна, у гэты час абраз на палатне закрываў i фрэску ў алтары св. Францішка. Увесь комплекс «аптычных» алтароў захаваўся да нашага часу (здаецца, без пазнейшых перамалёвак).
Галоўны алтар будслаўскай базылікі створаны ў 1784–1790-я гг. у стылі класіцызму – 4 белыя калоны з пазалочанымі карынфскімі капітэлямі нясуць багата аздоблены ляпнінай фрыз, на якім месціцца картуш з малюнкам лодкі св.Пятра ў атачэнні пуццяў. Пад картушам надпіс: «Тваёй абароне аддаемся, Святая Маці Божая».
Галоўны алтар намаляваны на плоскай сцяне прэзбiтэрыя. Ён уяўляе з сябе iлюзiянiстычную перспектыўную выяву паўцыркульнай у плане апсiды з двух'ярусным архiтэктурным прысценным алтаром, у цэнтры якога ў нiжнiм аконным праёме (згодна з iнвентаром 1822 г.) знаходзiлася драўлянае «Укрыжаванне» (не выключана памылка вiзiтатара, таму што ў iнвентары 1837 г. - «у акне нiжнiм Езус на крыжы»). Цяпер разьбянае «Укрыжаванне» размешчана ў праёме другога яруса, а ўнiзе - паўтор на палатне фрэскавай кампазiцыi з алтара Укрыжаванага Езуса на паўночнай сцяне.
Алтар св. Казiмiра, размешчаны на паўднёвай сцяне побач з алтаром св. Ганны, паказвае аб'ёмны порцiк з тройкамi калонаў па баках, завершаны шматпрофiльным гзымсам i картушам, якi ахоплiвае аконны праём. Алтарная карцiна вылучаецца добрым малюнкам i сакавiтым каларытам.
Алтар св. Юзафа (размешчаны насупраць, на паўночнай сцяне, побач з алтаром св. Антонiя) мае такi ж выгляд.
Алтар Укрыжаванага Езуса, намаляваны на паўночнай сцяне трансепта, паказвае архiтэктурны перспектыўны алтар накшталт эдыкулы-каплiцы з парамi калонаў на флангах. У цэнтры намаляваны Укрыжаваны Езус; каля падножжа Крыжа - Марыя Магдалена; памiж калонамi - «скульптурныя» фiгуры Марыi i Марыі Егіпецкай(?). Алтар завяршаецца разарваным паўцыркульным франтонам з воблачнай глёрыяй, у прарыве якой намалявана палаючае сэрца з крыжам - адзін з сiмвалаў францішканскага (i бернардынскага) ордэна.
Насупраць алтара Езуса, на паўднёвай сцяне трансепта, - алтар св. Францішка Асiзскага. У аналагiчным архiтэктурным абрамленнi ў цэнтры паказаны св. Францішак у момант завяршэння зямнога жыцця. Ён сядзiць за сталом перад раскрытай кнігай. На руках - стыгматы, позiрк звернуты да неба, дзе анёл з музычным iнструментам пяе хвалу заснавальнiку ордэна мiнарытаў (ад якога адгалінавалiся бернардзінцы). Воддаль прысеў манах у карычневым габіце (магчыма, Антоні з Падуі). Гэтая найбольш развiтая ў кампазiцыйным сэнсе сцэна, выкананая ў тонкiм халаднаватым каларыце, сведчыць пра бясспрэчны талент мастака-манументалiста. Дасканала, праз узаемадзеянне святла і ценю, абмалявана архітэктурная структура. Паміж бакавымі калонамі роспісам імітаваны скульптуры св. Банавентуры, першага біёграфа Францішка Асізскага, і невядомага святога біскупа з посахам і кнігай.
Алтары св. Юды Тадэвуша i св. Барбары намаляваныя адпаведна на паўночнай i паўднёвай сценах каля арганных хораў (палатно, алей, 210 x 115 cм).
Неабходна адзначыць дасканалае майстэрства ілюзіяністычнага жывапісу: малюнкі ствараюць уражанне мармуровых альбо ляпных барэльефаў. Будслаўскія роспісы з'яўляюцца адзіным комплексам беларускага манументальнага жывапісу такога зместу, цікавым y гістарычных i мастацкіх адносінах як помнік ранняга класіцызму.
Інвентар 1822 г. сведчыць, што быў размаляваны i купал на скрыжаваннi галоўнай навы i трансепта, схаваны пад дахам: «пасярод касцёла купал, пад дах вынесены, увесь у шэры колер з выявай Унебаўзяцця Мацi Божай у акружэннi анёлаў.
Над міжнававымі аркамі захаваліся размалёўкі на тэмы цудаў абраза Маці Божай Будслаўскай (на Беларусі існуе толькі яшчэ адзін прыклад роспісаў такога зместу — гісторыя цудаў абраза Маці Божай Кангрэгацкай на філёнках столі ў гродзенскай катэдры). У хроніцы кляштара пра гэтыя роспісы нічога не сказана, a ў інвентары 1822 г. касцёла ў Будславе маецца толькі звестка пра ix, як пра ўжо існуючыя. Сюжэты роспісаў напэўна, запазычаны з кніжкі Э. Зеляевіча, a таксама з запісаў сведчанняў пра больш познія цуды. Канкрэтызаваць падзеі досыць цяжка, таму што амаль усе сцэны апавядаюць пра ацаленне ад той ці іншай хваробы дзякуючы малітоўнаму звароту да абраза i не вылучаюцца кампазіцыйнай разнастайнасцю. Абмежаваныя зверху i з бакоў прамымі рамамі, унізе роспісы маюць паўцыркульную форму, па шырыні кампазіцыя падзелена папалам на два самастойныя сюжэты кругам з разеткай. Такім чынам праілюстраваны 16 гісторый пра цуды абраза. Кампазіцыі сцэн аднатыпныя: уверсе, на воблачку, паказаны цудатворны будслаўскі абраз, перад якім y малітоўным пакланенні застылі людзі рознага стану i ўзросту. 3 гэтых аднастайных па змесце роспісаў выдзяляецца сцэна, на якой паказана атрыманне абраза мінскім ваяводам Янам Пацам ад Папы Клімента VIII y Рыме.
У хроніцы кляштара не падаюцца звестакі пра час i выканаўцу гэтых роспісаў. Магчыма, што гэта той самы Анташэўскі, які намаляваў y 1782 г. «аптычныя алтары» касцёла. Гісторык Ул. Дзянісаў выявіў нядаўна ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі (НГАБ) дакументальны запіс пра хрышчэнне ў 1825 r. y менскай катэдры мастаком Казімірам Анташэўскім сына. Гэты запіс здаецца важным, бо пацвярджае імя Казімір, вядомае з хронікі кляштара. Для ідэнтыфікацыі асобы Анташэўскага ўяўляецца каштоўнай інфармацыя з кляштарнай хронікі пра тое, што ён быў мастаком пры двары пана Лапацінскага, мсціслаўскага «капітана» (найчасцей так называлі на лаціне кашталянаў). Магчыма, Казімір Анташэўскі ў час малявання будслаўскіх роспісаў жыў якраз непадалёку ад Будслава ў Шаркоўшчыне, якая належала пану Лапацінскаму. Падобна да таго, што пазней ён перабраўся ў Менск — магчыма, пасля смерці свайго апекуна Яна Нікадзіма Лапацінскага (1810 г.).
Крыніцы:
Аляксандр ЯРАШЭВІЧ
Роспісы Будслаўскага касцёла
Часопіс "НАША ВЕРА" :: 2/2001
http://media.catholic.by/nv/n16/art18.htm
Каталіцкія святыні
Мінск, Про хрысто, 2003