Люцынка – брама ў Налібоцкую Пушчу | Малая Люцінка

Больш фотаздымкаў (15) >>

Люцынка – гэта сiмвалiчная «брама» у Налiбоцкую пушчу, бачную з вакна сядзiбы Белых. Пушча - самы ўнiкальны ў гiстарычным i культурным дачыненнi рэгiён сучаснай Беларусi, дзе сплялiся славянскiя, балцкiя i габрэйскiя традыцыi. Сельская гаспадарка нiколi не адыгрывала галоунага значэння для эканомiкi края. Да сярэдзiны ХIХ ст. гэта быў наш своеасаблiвы "Урал", лясны, паляунiчы, прамысловы i рамеснiцкi край, дзе яшчэ ў XVIII cт. з’явiлася першая ў краiне доменная печ, дзе пачалi ўпершыню ў нас вырабляць фарфор, а Налiбоцкая шкляная гута ў XVIII ст. выпускала самае славутае ўва ўсёй Рэчы Паспалiтай мастацкае шкло.

У канцы ХIХ ст., на жаль, "Налiбоцкi Урал" не вытрымаў канкурэнцыi з iндустрыялiзаванй Украiнай i згубiў сваё значэнне. Асаблiва цiкавая, але i трагiчная, гiсторыя Налiбоцкага края ў 2-й сусветнай вайне, калi ў iм спаборнiчалi за ўладу нямецкiя акупацыйныя ўлады i партызаны 3-х розных арыентацый. Пра гэта распавядаюць расiйскi бестселер 2007 г. «Данiэль Штайн, переводчiк» Людмiлы Улiцкай i галiвудскi блокбастэр «Выклiк» (2008 г.), i iншыя вядомыя кнiгi i фiльмы.

Нашы Татры, наш Урал

Налібоцкая пушча – самы вялікі лясны масіў у Беларусі, і, магчыма, ў Еўропе (апроч Расіі). Афіцыйная плошча пушчы – 14,000 км2, прыкладна столькi ж, як i тэрыторыя Ізраіля (без Палестынскай аўтаноміi). Захаванне такога вялікага суцэльнага ляснога масіва побач з густанаселенымі раёнамі Беларусі тлумачыцца надзвычай неўрадлівымі глебамі, якія на працягу стагоддзяў рабілі эканамічна невыгодным земляробства ў гэтым рэгіёне: спробы раскарчоўваць лясы пад ворыва, у адрозненне, напрыклад, ад левабярэжжа Нёмна (Наваградскага ваяводства), відавочна не акупляліся. Таму рэгіён досыць рана пачаў спецыялізавацца на лясных промыслах і рамёствах, звязаных са здабычай і перапрацоўкай карысных выкапняў (балотнай жалезнай руды, гліны, кварцавага пяску і г.д.). Паступова з дробных саматужных рудняў, кузняў, будаў, гутаў, керамічных майстэрняў паўставалі буйныя прамысловыя прадпрыемствы, росквіт якіх прыпаў на другую палову 18 – першую палову 19 ст. Заснаванне многіх з іх звязанае з імём славутай прадпрымальніцы і мецэнаткі Ганны Радзівіл з Сангушкаў: Налібоцкай шклянай гуты (самай славутай у Рэчы Паспалітай), Свержанскай фарфурні, ракаўскага керамічнага промыслу і інш.

Лесанарыхтоўчая і прамысловая дзейнасць сфармавалі унікальны для Беларусі характар рэгіёну, які ў пэўнай ступені можна параўнаць з Уралам у Расіі (вядома, з папраўкай на маштаб). Напрыклад, на Налібоцкім “металургічным камбінаце” (Рудня-Кляцішча) ў 1850-х гг. працавала больш за 200 рабочых, 3 доменныя печы, 8 пудлінгавых печаў, пракатны стан, 4 ліцейні. Падобны ж маштаб меў і металургічны завод Храптовічаў у Вішневе, які таксама працаваў на балотнай жалезнай рудзе.

Эканамічнае значэнне краю заняпала ў апошняй трэці 19 ст., калі мясцовая прамысловасць прайграла ў канкурэтным змаганні з новай індустрыяй Данбаса, Урала і іншых прамысловых рэгіёнаў. Прыкра, аднак, што нават і вобразнае, культурнае асэнсаванне традыцый рэгіёна дагэтуль не стала здабыткам нацыянальнай свядомасці беларусаў, над якой цалкам пануе стэрэатып “пана сахі і касы”, прыгонна-калгаснага земляроба. Прамысловыя заняткі беларусаў звязваюцца толькі з савецкім перыядам, перш за ўсё, з фарсіраванай індустрыялізацыяй Усходняй Беларусі пасля ІІ Сусветнай вайны, а вобраз уласнага, не-рускага і не-савецкага рамесніка або прамыслоўца, адсутнічае ў мастацтве, навукова-папулярнай літаратуры і г.д. Навуковыя даследаванні асобных аспектаў гаспадарчай і культурнай дзейнасці ў Налібоцкім краі належаць пераважна польскім даследчыкам, але комплекснае ўсведамленне Пушчы як своеасаблівай маштабнай культурнай з’явы ў гісторыі Беларусі, ВКЛ і Рэчы Паспалітай адсутнічае і ў іх.

Надзейны рубеж Лiтвы

Не меншую ролю, таксама дагэтуль належным чынам не асэнсаваную, адыграў Налібоцкі край і ў вайсковай і палітычнай гісторыі Беларусі. Па ўсходнім краі Пушчы з даўніх часоў праходзіла мяжа Літвы і Русі; такія памежныя крэпасці як Менск і Заслаўе, фактычна ўзніклі на краю гэтага вялікага леса, заселенага паганцамі-літоўцамі, поўнага небяспекаў для больш цывілізаваных, на тыя часы, усходніх славянаў. У сярэдзіне 13 ст. няўдачай скончыліся некалькі спробаў Залатой Арды і яе васала – Галіцка-Валынскай дзяржавы, - пераадолець пушчу з паўднёвага боку і падпарадкаваць сабе ВКЛ. Бязмежны лясны прастор выявіўся для агрэсараў непераадольнай перашкодай. Мяжа Літвы і Русі, усталяваная ў выніку гэтага сутыкнення, якое пакінула шмат слядоў у вусным фальклоры (бітвы пад Койданавым, Магільнам і г.д.), у далейшым многія стагоддзі вызначала падзел ВКЛ на культурна-прававыя рэгіёны.

У скажоным выглядзе усведамленне важнасці Пушчы прысутнічае ў М.Ермаловіча, які памылкова менавіта тут лакалізаваў гістарычную Літву (аднак Пушча сапраўды была важнай часткай Літвы). Тапаніміка і антрапаніміка краю носяць выразна балцкі характар. Напрыклад, назва Івянец паходзіць ад літ. gyventi – “жыць”, а Пяршаі – ад piršlys – “сват”. Літоўскамоўныя паселішчы трапляліся ў Пушчы яшчэ на пачатку 19 ст., аднак ужо ў сярэдзіне 19 ст. увесь край быў ужо суцэльна беларускамоўным. Старэйшае пакаленне дагэтуль размаўляе на досыць чыстай беларускай мове, блізкай да літаратурнага стандарту, невыпадкова пачатак новабеларускай літаратурнай традыцыі звязаны з дзейнасцю Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, які правёў большую частку жыцця (1840-1884) ў в. Люцынка.

Пекла i “Ерусалiм” у Пушчы

Трагічная старонка гісторыі краю – ІІ Сусветная вайна. Тады Пушча дала прытулак не менш чым 20,000 партызанаў рознай палітычнай прыналежнасці, пераважна пра-савецкіх, кіраваных БШПД, з развітай “інфраструктурай”, уключаючы стала дзеючыя аэрадромы, але таксама і Арміі Краёвай (стаўпецка-налібоцкае згуртаванне), і габрэйскіх партызанскіх аддзелаў Бельскіх, Зорына і інш., якія падпарадкоўваліся савецкаму камандаванню, захоўваючы пэўную аўтаномію, і сталіся паратункам для тысячаў уцекачоў з гета Баранавічаў, Навагрудка, Менска, Мiра і іншых гарадоў i мястэчак у пушчы i яе блiжэйшых ваколiцах.

Гісторыя братоў Бельскіх і іх “Ерусаліма ў лесе” стала легендай ў заходнім свеце дзякуючы дакументальным кнігам Нехамы Тэк, Пітэра Даффі, некалькім дакументальным фільмам, а ў дадзены момант закончыліся здымкі будучага галівудскага “блокбастэра” Defiance (“Выклік”) з Д.Крэйгам у галоўнай ролі, які абяцае стаць адной з прыкметных з’яў у кінематаграфічным сезоне-2008. Зрэшты, ўсе гэтыя творы абыходзяць маўчаннем ролю аддзелу Бельскіх у савецкай карнай аперацыі над мястэчкам Налібокі 08.05.1943, у адказ на супраціў жыхароў мястэчка рэквізіцыям савецкіх партызанаў, і пра якую стала спрачаюцца польскія і габрэйскія гісторыкі. Дарэчы, Пушча і яе ваколіцы адыграла вялікую ролю ў гісторыі габрэйскага народу яшчэ і тым, што адсюль паходзяць шмат дзеячоў славутай валожынскай ешывы, уключаючы заснавальніка сусветнага фундаменталісцкага руху Agudath Israel, Іцхака ХаЛеві Рабіновіча (нар. у Івенцы у 1847 г.) і дзеючага прэзідэнта Ізраіля (нар. у Вішневе ў 1923 г.). З пушчай звязаная і дзейнасць вядомага габрэйскага каталіцкага дзеяча Даніэля Штайна (сапр. Освальда Руфайзэна), які атрымаў шырокую вядомасць у рускамоўным свеце дзякуючы “культаваму” раману Людмілы Уліцкай “Даніэль Штайн, перакладчык” (2006), які навярнуўся ў каталіцызм менавіта пад уплывам ваенных падзей у пушчы.

Пушча ж з’яўляецца і месцам дзеяння славутага рамана Уладзіміра Багамолава “У жніўні 1944-га” (“Момант ісціны”), які перакладзены на дзясяткі моў, вытрымаў больш за 100 выданняў, агульным накладам больш за 1 мільён асобнікаў. Аднак у беларускай культуры, калі не лічыць знятага паводле гэтага раману фільма М.Пташука, у якім пушча не апазнаецца, не існуе нічога падобнага на згаданыя вышэй мастацкія і дакументальныя творы, якія б усведамлялі Пушчу як маштабную і шматбаковую культурную з’яву. Таксама і заходнія і савецкія творы пра Пушчу слаба ўсведамляюць Пушчу як комплексную з’яву, выхопліваючы з яе доўгай і складанай гісторыі толькі нейкі асобны храналагічны і фактычны аспект. Асэнсаванне легендарнай гісторыі пушчанскага краю мусіла б стаць справай таго народу, які яе насяляе...

А.Б.