Выбраныя здымкі
Руіны траецкай царквы у вёсцы Белая Царква Фота © С. Рамановіч |
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі | Дата: 16.11.2003
Траецкая царква ў вёсцы Белая царква. Фота К. Скарэвіча, пач. ХХ ст.
З архіву Інстытута Мастацтва Польскай Акадэміі Навук (IS PAN B0000003390R)
Фота © www.kresy.pl | Дата: < 1916
Гісторыя Чарэйскага княства звязана з гісторыяй Чарэйскага манастыра і пабудаванай побач Свята-Троіцкай царквы — мясцовая назва Белая царква. Гісторыкі мінулых часоў (А.С. Дамбавецкі, П.П. Сямёнаў-Цяншанскі, Дз.I. Даўгяла) больш пісалі пра Чарэйскі манастыр і Свята-Троіцкую царкву, чым пра Чарэйскае княства. Больш таго, імёны чарэйскіх князёў, як, напрыклад, Льва Сапегі, узгадваюцца ў сувязі з манастыром і царквой.
Падрабязна пра Чарэйскі манастыр расказана ў «Могилевской старине» гісторыкам Дз. I. Даўгялам у нарысе «Чарэйскі манастыр». Дз. I. Даўгяла зрабіў падрабязнае даследаванне гісторыі, сабраў цікавыя звесткі пра заснавальнікаў Чарэйскага манастыра і Троіцкай царквы. Вучоны шырока выкарыстаў фактычныя гістарычныя матэрыялы, архіўныя акты.
Дз. I. Даўгяла адзначаў, што 7 кастрычніка 1475 г. «Смоленский епископ Мисаил в своей записи свидетельствует, что он «уделал» в Черее «храм св. Троицы и монастырь» и дал сему монастырю «всех людей и села свои», которые достались на его (Мисаила) долю после раздела отцовского достояния между им и братьями. И не подлежит сомнению, что Черейский монастырь св. Троицы, или «Святые Живоначальныя Троицы», основал именно указанный православный владыка Смоленский Мисаил.
Более чем столетие спустя (от 12 января 1599 г.) известный в западнорусской истории канцлер Лев Сапега утвердительно заявляет: «от давних часов продок мой, блаженныя памяти Мисайло, владыка смоленский, в именни Черейском, в повете Оршанском лежачом, збудовал над озером Головлем монастырь св. Троицы и часть свою в Черейском до того монастыря надал вечно и нерушимо». Этого мало. При жизни своей епископ Мисаил получил земельные «наданья» в собственность основанного им монастыря от своей матери, братьев и других лнц. Первая по временн дарственная принадлежит родному («по плоти») брату владыки Мисаила — «Михаилу Ивановичу».
Ён у 1454 г. перадаў з сваіх валоданняў Чарэйскаму манастыру «Слъдъ Тимонятинский на Головли зъ данъю, што съ тое земли идетъ, 40 пудов мёду и зъ всъми входы, што къ тому слъду Тимонятинскому служатъ. А также отлучилъ своее дъльницы (отдълилъ отъ своей части) озера Черея луку (излучину, изгибъ, бухту), поченъ (начиная) отъ Городецкого острова ажъ до межтока». Дз.I. Даўгяла лічыць, што гэта мог быць продак князёў Валадковічаў.
У 1465 г. маці епіскапа Місаіла, якая ў гэты час прыняла манаства з імем Агафія, падаравала «святой Троиц'Ь, на Головли, общему монастырю и сыну своему Мисаилу, владыце Смоленскому... сваю бонду (крестьянский посёлок) у Витебску, сельце Улановичи съ пашною землёю, съ водами и сеножатями». З акта бачна, што яна аддала Чарэйскаму манастыру ўсё, што мела: «а сыну моему Мисаилу, епископу смоленскому, мене кормити до моего живота, а по моемъ животъ душою моею печаловатися ему».
Браты Місаіла Мікіта і Дашка асабіста не ўдзельнічалі ў надзяленні Чарэйскага манастыра. Але ўладыка Місаіл у 1454 г. набыў у дзяцей Дашка, сваіх пляменнікаў, «пашню Клубиничи со всимъ тымъ по тому, как дъдъ держалъ».
Асаблівую ўвагу на патрэбы манастыра звярнулі чатыры браты суседніх князёў Друцкіх-Бабічаў і князі Лукомскія.
Так, сыны князя Фёдара Іванавіча Друцкага-Бабіча Сямён, Фёдар Канопля, Васіль Шчарбаты і Іван пакінулі акты сваіх падараванняў манастыру: 26 ліпеня 1466 г. князь Сямён Фёдаравіч аддаў манастыру «человъка Савку съ его семьёю, сь его пашною землёю, съножатями и бортною землёю»; 26 жніўня 1466 г. князь Фёдар Фёдаравіч адпісаў з маёнтка Рыдомль «сельцо Нестерково» з ворнай, лугавой і бортнай зямлёй; 11 кастрычніка 1466 г. князь Васіль Фёдаравіч падараваў манастыру з маёнтка Рыдомль пасёлак селяніна Давыдка ў наступных межах: «ручьёмъ изъ Берёзова болота, а отъ того ручья до Олександрова угла»; князь Іван Фёдаравіч запісаў чалавека свайго Сяргейку з яго ворнай зямлёй, сенажацямі і бортнай зямлёй.
Самі браты Бабічы Сакалінскія былі сваякамі епіскапа Місаіла па іх маці Марыі Сенкаўне.
Князі Лукомскія (верагодна, Васіль і Іван) перадалі на карысць Чарэйскага манастыра «села Кореевичь и озера Золотина» (цяпер в. Коравічы на р. Усвейцы). Невядома, ці былі адпаведныя дакументы пры дараванні гэтага сяла, але гэта адбылося ў перыяд з 1454 па 1469 г.
Кароль Казімір, да якога звярнуўся ўладыка Місаіл, граматай ад 22 студзеня 1469 г. зацвердзіў падараванні Чарэйскаму манастыру. Вечным уладальнікам манастырскіх вотчын прызначаўся «владыка смоленский Мисаиль, а по его животъ игуменъ съ братню, который коли будетъ у святой Тройцы монастыря Черейского».
Такім чынам, з дакументальных крыніц вядома, што:
1. Чарэйскі манастыр заснаваны епіскапам смаленскім Місаілам да 1454 г.;
2. З 1454 да 1469 г. павялічваліся маёмасныя багацці манастыра ў выніку ахвяраванняў на яго карысць;
3. Нерухомую ўласнасць Чарэйскага манастыра складалі: вёска пры манастыры Обчына-Манастыр, якая ў 1599 г. мела 11 валок зямлі, в. Будзілава з 8 валокамі зямлі, вёскі Плескачы і Клубінічы, маёнтак Рыдомль і азёры Галаўль і Залаціна.
Акрамя зямлі, лугоў, бабровых гонаў Чарэйскі манастыр валодаў сялянамі, мядовай данінай ад іх і інш. Трэба адзначыць, што з пачатку існавання Чарэйскі манастыр быў адносна нядрэнна забяспечаны пастаяннымі даходамі са сваіх вотчын.
Калі ў 1495 г. Багдан Сапега стаў уладальнікам Чарэйскага княства, сам уладыка Місаіл перадаў яму правы патранату над Чарэйскім манастыром св. Тройцы з перадачай гэтага права ў род князёў Сапегаў.
Чарэйскі манастыр пры сваім заснаванні з'яўляўся «общимъ», што сведчыць з актаў падараванняў яму маёмасці ад родных епіскапа Місаіла і князёў Друцкіх-Бабічаў. Чарэйскі манастыр быў мужчынска-жаночым, што характэрна для глыбокай даўніны хрысціянства на Русі. У дароўнай Чарэйскаму манастыру інакіня Агафія адзначала, што пры напісанні яе прысутнічалі «Игумення Ефросинья и старцы, и старицы». Пазней Чарэйскі манастыр стаў мужчынскім, але калі гэта адбылося, невядома.
Узнаўленне Чарэйскага манастыра звязана з імем вялікага канцлера ВКЛ Л.I. Сапегі. У канцы XVI ст., як сведчыць запіс Л.I. Сапегі ад 20 студзеня 1566 г., Чарэйскі манастыр «спустълъ». Драўляны будынак манастыра тады мясціўся на беразе воз. Галаўль каля царквы ў імя св. Тройцы. Побач на возеры быў востраў, на якім бацька Льва Сапегі меў дом і службы пры ім.
Атрымаўшы Чарэю, Леў Сапега «для большой хвалы (прославления) Божье, къ душевному своему збавенью (во спасение своей души), на память собе (для поминовения себя), продкомъ и родичомъ» пабудаваў на востраве другі манастыр з каменю і царкву пры ім. Магчыма, па знешняму выгляду мураванай царквы, пафарбаванай белаю вапнаю, гэты манастыр і атрымаў назву «Белацаркоўскі». Манастыр, верагодна, быў закладзены ў 1597 ці ў 1598 г.
У манастырскім запісе ад 20 студзеня 1599 г. Леў Сапега абавязваўся закончыць пачатыя будынкі царквы і манастырскага корпуса, пакінуць за сабой і нашчадкамі права патранату над абодвума манастырамі і не ўводзіць там «кроме греческой» ніякай іншай веры, а насельнікам манастыра даў права выбіраць са свайго асяроддзя толькі такога ігумена, які будзе «закону греческаго». Гэты абавязак адносна веравызнання ён ускладаў не толькі на сябе, але і на сваіх нашчадкаў пад пагрозай пракляцця і душэўнай пагібелі.
У 1599 г. Чарэйскі манастыр быў праваслаўным, а ігуменам — інак Ісаія. Але ўжо ў 1601 г. ігумен Ісаія прыняў унію і перавёў Чарэйскі манастыр ва уніяцкую веру. У 1838 г., як і ўсе грэка-каталіцкія манастыры ён быў скасаваны.
Помнікам архітэктуры позняга барока з'яўляецца Троіцкая царква, пабудаваная Львом Сапегам у 1599 г. Кандыдат тэхнічных навук Роальд Раманаў у артыкуле «Церковь над озером» (газ. «Рэспубліка» ад 11 ліпеня 1996 г.) выказаў думку, што, магчыма, Троіцкая царква была ўзведзена італьянскім архітэктарам Арыстоцелем Фіораванці, які пабудаваў Успенскі сабор у Маскве.
Храм аднавежавы, зальнага тыпу, спачатку меў вялікую паўкруглую апсіду, якая не збераглася. Высокая трох'ярусная квадратная ў плане вежа-званіца дамінуе над астатнімі аб'ёмамі храма, расчлянёна карнізнымі паясамі і пілястрамі на 3 ярусы (пояс 1-га яруса праходзіць цэласнай цягай па ўсім перыметры царквы). Званіца прызначалася для абарончых мэт. Таўшчыня яе сцен 1,75 м., а паўночнай, унутры якой каменная лесвіца, 2 м. Асноўны прамавугольны ў плане аб'ём храма большы за аб'ём званіцы. Бакавыя сцены расчлянёны масіўнымі пілястрамі, 2 сярэднія звязаны перспектыўнай аркай і ўтвараюць шырокі партал. Сцены вежы і асноўнага аб'ёму прарэзаны вузкімі высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. Асноўны аб'ём перакрыты цыліндрычным скляпепнем з распалубкамі.
Вежа царквы і руіны зальнага памяшкання захаваліся да нашага часу. Захавалася легенда, якая апавядае пра падзямелле, патайны ход ад якога вёў аж да Чарэйскага замка, быў пракладзены пад воз. Чарэйскім, а таксама аб велізарных багаццях, што захаваны ў падзямеллі. У наш час прайшлі чуткі аб рабаванні гэтых багаццяў. Наколькі ўсё адпавядае рэчаіснасці — дакладна невядома.
Ад Льва Сапегі засталося некалькі адметных царкоўных прадметаў Белацаркоўскага манастыра — абразы, царкоўнае начынне. Усё пазней трапіла ў рукі маскоўскіх захопнікаў у якасці ваеннай здабычы. Многае зрабіў сваімі рукамі Леў Сапега, як, напрыклад, напрастольны крыж (1596 г.) і плашчаніцу. Ксёндз Сцябельскі ўпамінаў пра старадаўні цудатворны абраз Чарэйскай Боскай Маці.
Паводле дакументальных крыніц, у часы Льва Сапегі манастыру належала 16 «дымовъ» сялян і 5 агароднікаў. З цягам часу Чарэйскі манастыр прыйшоў у заняпад. У 1804 г., напрыклад, у Чарэйскім манастыры былі толькі 4 манахі і 1 клірык.
Падрабязна пра Чарэйскі манастыр расказана ў «Могилевской старине» гісторыкам Дз. I. Даўгялам у нарысе «Чарэйскі манастыр». Дз. I. Даўгяла зрабіў падрабязнае даследаванне гісторыі, сабраў цікавыя звесткі пра заснавальнікаў Чарэйскага манастыра і Троіцкай царквы. Вучоны шырока выкарыстаў фактычныя гістарычныя матэрыялы, архіўныя акты.
Дз. I. Даўгяла адзначаў, што 7 кастрычніка 1475 г. «Смоленский епископ Мисаил в своей записи свидетельствует, что он «уделал» в Черее «храм св. Троицы и монастырь» и дал сему монастырю «всех людей и села свои», которые достались на его (Мисаила) долю после раздела отцовского достояния между им и братьями. И не подлежит сомнению, что Черейский монастырь св. Троицы, или «Святые Живоначальныя Троицы», основал именно указанный православный владыка Смоленский Мисаил.
Более чем столетие спустя (от 12 января 1599 г.) известный в западнорусской истории канцлер Лев Сапега утвердительно заявляет: «от давних часов продок мой, блаженныя памяти Мисайло, владыка смоленский, в именни Черейском, в повете Оршанском лежачом, збудовал над озером Головлем монастырь св. Троицы и часть свою в Черейском до того монастыря надал вечно и нерушимо». Этого мало. При жизни своей епископ Мисаил получил земельные «наданья» в собственность основанного им монастыря от своей матери, братьев и других лнц. Первая по временн дарственная принадлежит родному («по плоти») брату владыки Мисаила — «Михаилу Ивановичу».
Ён у 1454 г. перадаў з сваіх валоданняў Чарэйскаму манастыру «Слъдъ Тимонятинский на Головли зъ данъю, што съ тое земли идетъ, 40 пудов мёду и зъ всъми входы, што къ тому слъду Тимонятинскому служатъ. А также отлучилъ своее дъльницы (отдълилъ отъ своей части) озера Черея луку (излучину, изгибъ, бухту), поченъ (начиная) отъ Городецкого острова ажъ до межтока». Дз.I. Даўгяла лічыць, што гэта мог быць продак князёў Валадковічаў.
У 1465 г. маці епіскапа Місаіла, якая ў гэты час прыняла манаства з імем Агафія, падаравала «святой Троиц'Ь, на Головли, общему монастырю и сыну своему Мисаилу, владыце Смоленскому... сваю бонду (крестьянский посёлок) у Витебску, сельце Улановичи съ пашною землёю, съ водами и сеножатями». З акта бачна, што яна аддала Чарэйскаму манастыру ўсё, што мела: «а сыну моему Мисаилу, епископу смоленскому, мене кормити до моего живота, а по моемъ животъ душою моею печаловатися ему».
Браты Місаіла Мікіта і Дашка асабіста не ўдзельнічалі ў надзяленні Чарэйскага манастыра. Але ўладыка Місаіл у 1454 г. набыў у дзяцей Дашка, сваіх пляменнікаў, «пашню Клубиничи со всимъ тымъ по тому, как дъдъ держалъ».
Асаблівую ўвагу на патрэбы манастыра звярнулі чатыры браты суседніх князёў Друцкіх-Бабічаў і князі Лукомскія.
Так, сыны князя Фёдара Іванавіча Друцкага-Бабіча Сямён, Фёдар Канопля, Васіль Шчарбаты і Іван пакінулі акты сваіх падараванняў манастыру: 26 ліпеня 1466 г. князь Сямён Фёдаравіч аддаў манастыру «человъка Савку съ его семьёю, сь его пашною землёю, съножатями и бортною землёю»; 26 жніўня 1466 г. князь Фёдар Фёдаравіч адпісаў з маёнтка Рыдомль «сельцо Нестерково» з ворнай, лугавой і бортнай зямлёй; 11 кастрычніка 1466 г. князь Васіль Фёдаравіч падараваў манастыру з маёнтка Рыдомль пасёлак селяніна Давыдка ў наступных межах: «ручьёмъ изъ Берёзова болота, а отъ того ручья до Олександрова угла»; князь Іван Фёдаравіч запісаў чалавека свайго Сяргейку з яго ворнай зямлёй, сенажацямі і бортнай зямлёй.
Самі браты Бабічы Сакалінскія былі сваякамі епіскапа Місаіла па іх маці Марыі Сенкаўне.
Князі Лукомскія (верагодна, Васіль і Іван) перадалі на карысць Чарэйскага манастыра «села Кореевичь и озера Золотина» (цяпер в. Коравічы на р. Усвейцы). Невядома, ці былі адпаведныя дакументы пры дараванні гэтага сяла, але гэта адбылося ў перыяд з 1454 па 1469 г.
Кароль Казімір, да якога звярнуўся ўладыка Місаіл, граматай ад 22 студзеня 1469 г. зацвердзіў падараванні Чарэйскаму манастыру. Вечным уладальнікам манастырскіх вотчын прызначаўся «владыка смоленский Мисаиль, а по его животъ игуменъ съ братню, который коли будетъ у святой Тройцы монастыря Черейского».
Такім чынам, з дакументальных крыніц вядома, што:
1. Чарэйскі манастыр заснаваны епіскапам смаленскім Місаілам да 1454 г.;
2. З 1454 да 1469 г. павялічваліся маёмасныя багацці манастыра ў выніку ахвяраванняў на яго карысць;
3. Нерухомую ўласнасць Чарэйскага манастыра складалі: вёска пры манастыры Обчына-Манастыр, якая ў 1599 г. мела 11 валок зямлі, в. Будзілава з 8 валокамі зямлі, вёскі Плескачы і Клубінічы, маёнтак Рыдомль і азёры Галаўль і Залаціна.
Акрамя зямлі, лугоў, бабровых гонаў Чарэйскі манастыр валодаў сялянамі, мядовай данінай ад іх і інш. Трэба адзначыць, што з пачатку існавання Чарэйскі манастыр быў адносна нядрэнна забяспечаны пастаяннымі даходамі са сваіх вотчын.
Калі ў 1495 г. Багдан Сапега стаў уладальнікам Чарэйскага княства, сам уладыка Місаіл перадаў яму правы патранату над Чарэйскім манастыром св. Тройцы з перадачай гэтага права ў род князёў Сапегаў.
Чарэйскі манастыр пры сваім заснаванні з'яўляўся «общимъ», што сведчыць з актаў падараванняў яму маёмасці ад родных епіскапа Місаіла і князёў Друцкіх-Бабічаў. Чарэйскі манастыр быў мужчынска-жаночым, што характэрна для глыбокай даўніны хрысціянства на Русі. У дароўнай Чарэйскаму манастыру інакіня Агафія адзначала, што пры напісанні яе прысутнічалі «Игумення Ефросинья и старцы, и старицы». Пазней Чарэйскі манастыр стаў мужчынскім, але калі гэта адбылося, невядома.
Узнаўленне Чарэйскага манастыра звязана з імем вялікага канцлера ВКЛ Л.I. Сапегі. У канцы XVI ст., як сведчыць запіс Л.I. Сапегі ад 20 студзеня 1566 г., Чарэйскі манастыр «спустълъ». Драўляны будынак манастыра тады мясціўся на беразе воз. Галаўль каля царквы ў імя св. Тройцы. Побач на возеры быў востраў, на якім бацька Льва Сапегі меў дом і службы пры ім.
Атрымаўшы Чарэю, Леў Сапега «для большой хвалы (прославления) Божье, къ душевному своему збавенью (во спасение своей души), на память собе (для поминовения себя), продкомъ и родичомъ» пабудаваў на востраве другі манастыр з каменю і царкву пры ім. Магчыма, па знешняму выгляду мураванай царквы, пафарбаванай белаю вапнаю, гэты манастыр і атрымаў назву «Белацаркоўскі». Манастыр, верагодна, быў закладзены ў 1597 ці ў 1598 г.
У манастырскім запісе ад 20 студзеня 1599 г. Леў Сапега абавязваўся закончыць пачатыя будынкі царквы і манастырскага корпуса, пакінуць за сабой і нашчадкамі права патранату над абодвума манастырамі і не ўводзіць там «кроме греческой» ніякай іншай веры, а насельнікам манастыра даў права выбіраць са свайго асяроддзя толькі такога ігумена, які будзе «закону греческаго». Гэты абавязак адносна веравызнання ён ускладаў не толькі на сябе, але і на сваіх нашчадкаў пад пагрозай пракляцця і душэўнай пагібелі.
У 1599 г. Чарэйскі манастыр быў праваслаўным, а ігуменам — інак Ісаія. Але ўжо ў 1601 г. ігумен Ісаія прыняў унію і перавёў Чарэйскі манастыр ва уніяцкую веру. У 1838 г., як і ўсе грэка-каталіцкія манастыры ён быў скасаваны.
Помнікам архітэктуры позняга барока з'яўляецца Троіцкая царква, пабудаваная Львом Сапегам у 1599 г. Кандыдат тэхнічных навук Роальд Раманаў у артыкуле «Церковь над озером» (газ. «Рэспубліка» ад 11 ліпеня 1996 г.) выказаў думку, што, магчыма, Троіцкая царква была ўзведзена італьянскім архітэктарам Арыстоцелем Фіораванці, які пабудаваў Успенскі сабор у Маскве.
Храм аднавежавы, зальнага тыпу, спачатку меў вялікую паўкруглую апсіду, якая не збераглася. Высокая трох'ярусная квадратная ў плане вежа-званіца дамінуе над астатнімі аб'ёмамі храма, расчлянёна карнізнымі паясамі і пілястрамі на 3 ярусы (пояс 1-га яруса праходзіць цэласнай цягай па ўсім перыметры царквы). Званіца прызначалася для абарончых мэт. Таўшчыня яе сцен 1,75 м., а паўночнай, унутры якой каменная лесвіца, 2 м. Асноўны прамавугольны ў плане аб'ём храма большы за аб'ём званіцы. Бакавыя сцены расчлянёны масіўнымі пілястрамі, 2 сярэднія звязаны перспектыўнай аркай і ўтвараюць шырокі партал. Сцены вежы і асноўнага аб'ёму прарэзаны вузкімі высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. Асноўны аб'ём перакрыты цыліндрычным скляпепнем з распалубкамі.
Вежа царквы і руіны зальнага памяшкання захаваліся да нашага часу. Захавалася легенда, якая апавядае пра падзямелле, патайны ход ад якога вёў аж да Чарэйскага замка, быў пракладзены пад воз. Чарэйскім, а таксама аб велізарных багаццях, што захаваны ў падзямеллі. У наш час прайшлі чуткі аб рабаванні гэтых багаццяў. Наколькі ўсё адпавядае рэчаіснасці — дакладна невядома.
Ад Льва Сапегі засталося некалькі адметных царкоўных прадметаў Белацаркоўскага манастыра — абразы, царкоўнае начынне. Усё пазней трапіла ў рукі маскоўскіх захопнікаў у якасці ваеннай здабычы. Многае зрабіў сваімі рукамі Леў Сапега, як, напрыклад, напрастольны крыж (1596 г.) і плашчаніцу. Ксёндз Сцябельскі ўпамінаў пра старадаўні цудатворны абраз Чарэйскай Боскай Маці.
Паводле дакументальных крыніц, у часы Льва Сапегі манастыру належала 16 «дымовъ» сялян і 5 агароднікаў. З цягам часу Чарэйскі манастыр прыйшоў у заняпад. У 1804 г., напрыклад, у Чарэйскім манастыры былі толькі 4 манахі і 1 клірык.
Крыніца:
Н. Кіндзяева
Памяць. Чашніці раён
Мінск. Беларуская навука. 1997