Выбраныя здымкі
Эвангеліцкая царква ў Полацку Фота © Шаблыка |
Кірха лютэранская Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Галоўны фасад Фота © К. Шастоўскі |
Развіццё рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім прывяло да стварэння ў многіх гарадах i мястэчках рэфармацыйных збораў (абшчын) пад апякунствам мясцовых магнатаў i шляхты, якія прынялі Рэфармацыю. Полацкі збор з'яўляўся адным з нямногіх гарадскіх («мяшчанскіх») збораў. Дакладная дата заснавання Полацкага збора i імя яго фундатара невядомы. Магчыма ён узнік у канцы 1550-х — пачатку 1560-х гг. Быў пабудаваны з дрэва, згарэў у 1563 г. Дакладнае месцазнаходжанне невядома.
Польскі храніст А. Вянгерскі паведамляў, што ў Літву збеглі 3 праваслаўныя манахі з Маскоўскага княства: Феадосій Касы, Арцемій i Фама. У сярэдзіне 1550-х гадоў з'явіліся яны ў Віцебску. Храніст адзначаў, што Фама «быў найбольш красамоўны i дасведчаны ў Св. Пісанні». Прапаведніцкая дзейнасць беглых манахаў, якія заклікалі выкідваць з дамоў i храмаў абразы, пакланяцца адзінаму Богу (Ісусу Хрысту), выклікала бурнае непрыманне ў духавенства і значнай часткі гараджан. У хуткім часе Фама аб'явіўся ў Полацку, дзе ён, відаць, быў прапаведнікам мясцовага збора; ажаніўся (ёсць звесткі «про Фомину жену Люторова, про полочанку»). Пасля захопу Полацка ў лютым 1563 г. маскоўскімі войскамі, Фаму, як ерэтыка, па указанию Івана Жахлівага ўтапілі ў палонцы. У пісьме прыхаджан полацкага збора Віленскаму Сіноду (1634) паведамлялася, што збор разам з горадам быў разбураны маскоўскімі акупантамі і яшчэ пры жыцці полацкага кашталяна Юрыя Зяновіча (г.зн., да 1583) богаслужэнне здзяйснялася ў Дзісненскім замку.
Пасля разбурэння збора рэфармацыйны рух працягваў карыстацца пэўнай падтрымкай у Полацку. Пры падтрымцы Стафана Баторыя з 1580 г. ў горадзе пасяліліся езуіты — асноўныя апаненты пратэстантаў. Ідэолаг контррэфармацыі Пётра Скарга скардзіўся на цяжкасці ў місіянерскай дзейнасці езуітаў у Полацку, называў яго «другой Індыяй». У 1589 г. Полацк наведаў пісьменнік, гуманіст, прадстаўнік радыкальнай Рэфармацыі ў Вялікім княстве Літоўскім Сымон Будны. Разам з Фабіянам Даманеўскім ён удзельнічаў у публічным дыспуце з езуітамі.
У матэрыялах 17 ст., якія зберагаюцца ў архіве Евангеліка-рэфармацыйнага Сінода ў Вільні, сустракаюцца надзвычай каштоўныя звесткі па гісторыі Полацкага збора: пра матэрыяльнае становішча збора, апісанне яго пабудоў, імёны прыхаджан i пратэстанцкіх прапаведнікаў (казнадзееў). У апісанні збора 1636 г. называюцца вялікія вароты, новы дом з 2 пакоямі (адзін з ix сталовая), сенямі, каморай, гаспадарчымі пабудовамі. У пакоях былі лаўкі, пастаўленыя па кругу, 2 белыя печы, пакрытыя зялёнай кафляй i адна чорная, «для печения хлеба».
У Полацкага збора не было пастаяннага багатага патрона, ён існаваў за лік фундацый мясцовых «обывателей» (шляхты i гараджан) i становішча яго было бядотным. У 1622 г. ў пісьме Віленскаму Сіноду паведамляецца, што казнадзей Рыгор Страноўскі з-за голаду i пакут хоча пакінуць збор, а прыхаджане не могуць падтрымаць яго матэрыяльна. Як сцвярджаў адзін з казнадзеяў збора, «Полоцкий сбор опустел частично из-за неприятеля Москвитина, частично — из-за заброшенности панами-патронами».
У 1653 г. збор аддалі пад спецыяльную апеку гетману Вялікага княства Літоўскага Янушу Радзівілу. У час войнаў сярэдзіны 17 ст. збор быў канчаткова разбураны.
Паводле матэрыялаў візітацыі збораў 1669 г. відаць, што рэфармацыйнае рэлігійнае таварыства ў Полацку працягвала існаваць, нягледзячы на тое, што зямельны ўчастак (пляц) збора быў прысвоены полацкімі езуітамі, якія пабудавалі там касцёл.
У 19 ст. у Полацкім павеце вядучай пратэстанскай плынёй было лютэранства, якое спавядала ў асноўным нямецкае і латышскае насельніцтва. У 1815 г. полацкі лютэранскі пастар Венцэль скардзіўся у Пецярбург (Расея) на ўніяцкіх святароў, якія самавольна ўмешваліся ў справы лютэранскіх прыхаджан і займаліся іх хрышчэннем, вянчаннем, пахаваннем. Справу па скарзе пастара разглядалі ў 2-м дэпартаменце рымска-каталіцкай духоўнай калегіі, адкуль пісалі 11.10.1815 г. полацкаму ўніяцкаму архіепіскапу І. Красоўскаму, каб "белае і манаскае ўніяцкае духавенства не ўмешвалася ў справы іншых веравызнанняў". На працягу 2-й паловы 19 ст. лютэран у Полацкім павеце было 1623 чалавек (1,1%). У 1848 г. ў Полацку існавала лютэранская кірха.
Імператарскі ўказ 17.04.1905 г. аб верацярпімасці выклікаў ажыўленне канфесіянальнага жыцця. Пачаўся актыўны пераход вернікаў з праваслаўнай царквы ў каталіцкую і лютэранскую. Паводле звестак за 1912 г., у Полацку існаваў евангеліка-лютэранскі прыход (раней кірха была прыпісана да Віцебскага прыхода). Службы вяліся на нямецкай і латышскай мовах. Кірха, якая збераглася да нашага часу, была змуравана пасля 1905 г. (да 1912 г.) у стылі несапраўднай готыкі. Цяпер тут размяшчаецца краязнаўчы музей.
Польскі храніст А. Вянгерскі паведамляў, што ў Літву збеглі 3 праваслаўныя манахі з Маскоўскага княства: Феадосій Касы, Арцемій i Фама. У сярэдзіне 1550-х гадоў з'явіліся яны ў Віцебску. Храніст адзначаў, што Фама «быў найбольш красамоўны i дасведчаны ў Св. Пісанні». Прапаведніцкая дзейнасць беглых манахаў, якія заклікалі выкідваць з дамоў i храмаў абразы, пакланяцца адзінаму Богу (Ісусу Хрысту), выклікала бурнае непрыманне ў духавенства і значнай часткі гараджан. У хуткім часе Фама аб'явіўся ў Полацку, дзе ён, відаць, быў прапаведнікам мясцовага збора; ажаніўся (ёсць звесткі «про Фомину жену Люторова, про полочанку»). Пасля захопу Полацка ў лютым 1563 г. маскоўскімі войскамі, Фаму, як ерэтыка, па указанию Івана Жахлівага ўтапілі ў палонцы. У пісьме прыхаджан полацкага збора Віленскаму Сіноду (1634) паведамлялася, што збор разам з горадам быў разбураны маскоўскімі акупантамі і яшчэ пры жыцці полацкага кашталяна Юрыя Зяновіча (г.зн., да 1583) богаслужэнне здзяйснялася ў Дзісненскім замку.
Пасля разбурэння збора рэфармацыйны рух працягваў карыстацца пэўнай падтрымкай у Полацку. Пры падтрымцы Стафана Баторыя з 1580 г. ў горадзе пасяліліся езуіты — асноўныя апаненты пратэстантаў. Ідэолаг контррэфармацыі Пётра Скарга скардзіўся на цяжкасці ў місіянерскай дзейнасці езуітаў у Полацку, называў яго «другой Індыяй». У 1589 г. Полацк наведаў пісьменнік, гуманіст, прадстаўнік радыкальнай Рэфармацыі ў Вялікім княстве Літоўскім Сымон Будны. Разам з Фабіянам Даманеўскім ён удзельнічаў у публічным дыспуце з езуітамі.
У матэрыялах 17 ст., якія зберагаюцца ў архіве Евангеліка-рэфармацыйнага Сінода ў Вільні, сустракаюцца надзвычай каштоўныя звесткі па гісторыі Полацкага збора: пра матэрыяльнае становішча збора, апісанне яго пабудоў, імёны прыхаджан i пратэстанцкіх прапаведнікаў (казнадзееў). У апісанні збора 1636 г. называюцца вялікія вароты, новы дом з 2 пакоямі (адзін з ix сталовая), сенямі, каморай, гаспадарчымі пабудовамі. У пакоях былі лаўкі, пастаўленыя па кругу, 2 белыя печы, пакрытыя зялёнай кафляй i адна чорная, «для печения хлеба».
У Полацкага збора не было пастаяннага багатага патрона, ён існаваў за лік фундацый мясцовых «обывателей» (шляхты i гараджан) i становішча яго было бядотным. У 1622 г. ў пісьме Віленскаму Сіноду паведамляецца, што казнадзей Рыгор Страноўскі з-за голаду i пакут хоча пакінуць збор, а прыхаджане не могуць падтрымаць яго матэрыяльна. Як сцвярджаў адзін з казнадзеяў збора, «Полоцкий сбор опустел частично из-за неприятеля Москвитина, частично — из-за заброшенности панами-патронами».
У 1653 г. збор аддалі пад спецыяльную апеку гетману Вялікага княства Літоўскага Янушу Радзівілу. У час войнаў сярэдзіны 17 ст. збор быў канчаткова разбураны.
Паводле матэрыялаў візітацыі збораў 1669 г. відаць, што рэфармацыйнае рэлігійнае таварыства ў Полацку працягвала існаваць, нягледзячы на тое, што зямельны ўчастак (пляц) збора быў прысвоены полацкімі езуітамі, якія пабудавалі там касцёл.
У 19 ст. у Полацкім павеце вядучай пратэстанскай плынёй было лютэранства, якое спавядала ў асноўным нямецкае і латышскае насельніцтва. У 1815 г. полацкі лютэранскі пастар Венцэль скардзіўся у Пецярбург (Расея) на ўніяцкіх святароў, якія самавольна ўмешваліся ў справы лютэранскіх прыхаджан і займаліся іх хрышчэннем, вянчаннем, пахаваннем. Справу па скарзе пастара разглядалі ў 2-м дэпартаменце рымска-каталіцкай духоўнай калегіі, адкуль пісалі 11.10.1815 г. полацкаму ўніяцкаму архіепіскапу І. Красоўскаму, каб "белае і манаскае ўніяцкае духавенства не ўмешвалася ў справы іншых веравызнанняў". На працягу 2-й паловы 19 ст. лютэран у Полацкім павеце было 1623 чалавек (1,1%). У 1848 г. ў Полацку існавала лютэранская кірха.
Імператарскі ўказ 17.04.1905 г. аб верацярпімасці выклікаў ажыўленне канфесіянальнага жыцця. Пачаўся актыўны пераход вернікаў з праваслаўнай царквы ў каталіцкую і лютэранскую. Паводле звестак за 1912 г., у Полацку існаваў евангеліка-лютэранскі прыход (раней кірха была прыпісана да Віцебскага прыхода). Службы вяліся на нямецкай і латышскай мовах. Кірха, якая збераглася да нашага часу, была змуравана пасля 1905 г. (да 1912 г.) у стылі несапраўднай готыкі. Цяпер тут размяшчаецца краязнаўчы музей.
Крыніца:
Л.С. Іванова
З гісторыі рэфармацыйнай царквы ў Полацку
В.В. Яноўская, А.М. Філатава
Канфесійнае жыццё Полацка
Полацк. Памяць
Мінск. Беларуская Энцыклапедыя. 2002