Дуброўна - фота і помнікі

Гісторыя Дуброўны

Горад Дуброўна, цэнтр раёна, ляжыць на самым усходзе Беларусі на р. Дняпро. За 107 км на паўднёвы ўсход ад Віцебска, 8 км ад чыгуначнай станцыі Асінаўка на лініі Орша—Смаленск, аўтамабільнымі дарогамі злучаны з Оршай, Горкамі. Размешчаны на гарыстай маляўнічай мясцовасці (перапады да 20 м), узвышшы чаргуюцца з ярамі і поймамі рэк, Дняпро падзяляе г. Дуброўна на паўднёвую і паўночную часткі, р. Свінка з прытокамі Лазарэтная і Дубровенка (Крапіўна) абмяжоўваюць гарадскую забудову на ўсходзе і з паўднёвага захаду.

У пісьмовых крыніцах пад 1393 г. згадваецца як “зямля пустая Дубровенская”. У пачатку 15 ст. Дуброўна — цэнтр буйной воласці на мяжы Віцебскага і Смаленскага ваяводстваў, якая ахоплівала амаль увесь сучасны Дубровенскі раён і прылеглую частку Смаленскай вобласці. У гэты час вялікі кннязь ВКЛ Аляксандр падараваў Дуброўну разам з воласцю смаленскаму ваяводу Юрыю Глябовічу. У 1514 пры захопу маскоўскімі войскамі Смаленска было акупавана і Дуброўна, аднак пасля славутай Аршанскай бітвы 8 верасня 1514, якая адбылася непадалёк ад Дуброўны, вызвалена. Пазней неаднаразова (1534, 1535, 1562, 1563, 1580-я, 1650-60-я.) Дуброўну захоплівалі і рабавалі маскоўскія войскі. Цэнтрам абароны горада з’яўляўся Дубровенскі замак (існаваў да 18 ст.), які размяшчаўся каля сутокаў Дубровенкі і Дняпра, на мысавай частцы левага берага Дняпра.

Пасля Юрыя Глябовіча належала яго сыну, віленскаму ваяводу Яну Глябовічу (памёр у 1549), ад якога перайшло да яго непаўналетняга сына Яна Янавіча (1544—91). Да дасягнення ім паўналецця заставалася ўладаннем яго маці Ганны (дачка князя Фёдара Іванавіча Заслаўскага). Я.Я.Глябовіч, што тытулаваўся графам на Дуброўні і Заслаўі, у 1567 выстаўляў з Дуброўна і воласці ў войска 30 коннікаў. Потым Дуброўнай валодалі яго сын Мікалай і сын апошняга Юры Кароль (памёр у 1669) — апошні прадстаўнік роду Глябовічаў. У 1630 па фундацыі Мікалая Янавіча Глябовіча ў Дуброўне заснаваны касцёл і кляштар бернардзінцаў.

У вайну Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай 1654—67 у 1654 пасля працяглай аблогі занята войскам цара Аляксея Міхайлавіча і моцна пацярпела, паводле Андросаўскага пераміря 1667 вернута у склад ВКЛ. У 1650—60-я гады маскавіты вывезлі адсюль вялікую колькасць сталяроў, разьбяроў, ганчароў і іншых рамеснікаў у Маскву, Смаленск, Калугу і Дарагабуж. У 1677 Дуброўна з воласцю (Дубровенскім графствам) былі падзелены паміж дочкамі Ежы Караля — Марцыбелай (жонка князя Марцыяна Агінскага) і Крысцінай (жонка пазнейшага віленскага ваяводы Казіміра Сапегі). Пасля смерці М. Агінскага (1690) Казімір Сапега купіў (паводле іншых звестак узяў у заклад) яго частку Дуброўна, што пазней было аспрэчана сынам сястры Агінскага Людвігам Пацеем.

У 1672 г. горад складаўся з 3 частак: Старога горада, Задубровенскага і Задняпроўскага прадмесцяў (пасадаў). У Старым горадзе, які знаходзіўся на левым беразе Дняпра і быў умацаваны валам і астрогам, меліся замак, гандлёвая плошча, 15 вуліц, 2 завулкі, 82 “дыма” і 50 пляцаў. У Задняпроўскім пасадзе (на правым беразе Дняпра) размяшчалася гандлёвая плошча, Георгіеўская царква, 3 вуліцы, 20 “дымоў” і 30 пляцаў. У Задубровенскім пасадзе, які вырас пазней іншых частак горада на супрацьлеглым беразе Дубровенкі, існавалі 3 вуліцы.

У канцы 17 ст. пачаўся працяглы ўзброенны канфлікт паміж дзвюма магнацкімі групоўкамі ВКЛ, на чале адной з якіх стаяў К.Сапега. Войскі антысапегаўскай канфедэрацыі, да якой прымкнуў і Л. Пацей, у 1698 разрабавалі Дуброўна, а ў верасні 1701 разбілі ў яго ваколіцах шляхецка-сялянскі атрад, узброены Сапегамі У 1702 Л. Пацей захапіў Дуброўна. Калі К.Сапега ў ходзе Паўночнай вайны 1700—21 перайшоў на бок шведаў, Дуброўна было яшчэ раз спалена калмыкамі з расейскага атрада капітана Салаўёва.

Пасля эміграцыі Сапегі разам са шведамі Дуброўна засталося ва ўладанні Л. Пацея, які ў 1715 прадаў яго разам з воласцю за 150 тыс. бітых талераў расейскаму князю А. Меншыкаву. Аднак К. Сапега, які ўжо ў 1713 атрымаў каралеўскі дэкрэт аб амністыі і вяртанні маёнткаў, у 1719 адсудзіў Дуброўна. Праз год пасля яго смерці Дуброўна падзялілі сыны Сапегі Юры Станіслаў і Аляксандр Павал, апошні хутка аддаў Дубровенскі замак і частку мястэчка, што прыпалі на яго долю, у заклад Яну Лендорфу. Ю.С. Сапега сваю частку таксама аддаў у 1725 у заклад Юрыю Тышкевічу. У далейшым браты Сапегі з-за хранічнай нястачы грошай неаднаразова закладвалі і перазакладвалі Дуброўна. Частка Юрыя Станіслава перайшла спачатку да яго сына Антонія Казіміра, потым да дачкі Крысціны (з 1745 жонка князя Казіміра Масальскага). Доля Аляксандра Паўла, у якую ўваходзілі замак і асноўная частка мястэчка, дасталася яго сынам Казіміру Леону і Міхалу Антонію, якія ў 1733 выкупілі яе з закладу. У 1731 г. горад разам з прадмесцямі налічваў 21 вуліцу, больш за 273 двары. У 1750 у Дуброўна заснавана суконная мануфактура. Аднак унук князя Меншыкава Сяргей працягваў прэтэндаваць на тую частку Дуброўна, што некалі складала долю М. Агінскага, а потым належала Ю.С. Сапегу. У 1765 тагачасная ўладальніца гэтай долі Крысціна Масальская выплаціла яму 21,5 тысяч злотых за адмову ад яго прэтэнзій.

Пры Спаскай царкве існавала праваслаўнае брацтва. Магнаты аказвалі падтрымку праваслаўным цэрквам (прывілеі 1699, 1709, 1719, 1722, 1750, 1757 гг.).

Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Дуброўна, якім у той час валодаў сын Казіміра Леона Аляксандр Сапега, апынулася ў складзе Расейскай імперыі, у Аршанскай правінцыі, з 1777 — у Аршанскім павеце Магілёўскага намесніцтва. У той час у Дуброўне былі 4 праваслаўныя царквы, бернардзінскі кляштар з касцёлам, сінагога, паштовы дом, праводзіліся 3 кірмашы на год. Мястэчка ляжала на берагах Дняпра. У 1744 канцлер ВКЛ А. Сапега за 5,8 млн. злотых прадаў свае правы на Дуброўну фаварыту Кацярыны II князю Р.А. Пацёмкіну. У гэты час бернардзінскі кляштар быў зачынены, па запрашэнню Пацёмкіна з Віцебска сюды быў пераведзены кляштар піяраў, які дзейнічаў з 1785 па 1797 г. Піяры адчынілі тут сваю школу. У гэтай школе вучыўся вядомы філосаф, логік, псіхолаг Анёл Доўгірд (1776-1835 гг.). У 1780 Дуброўна наведала імператрыца Кацярына II. У 1783 кн. Пацёмкін аддаў Дуброўну кн. Ф.К.Любамірскаму за маёнтак Смела ў Кіеўскім ваяводстве, да 1917 Дуброўна было ўласнасцю Любамірскіх. Ф.К. Любамірскі ў 1809 пабудаваў тут новы касцёл. Ен дамогся закрыцця кляштара піяраў, якія патаемна без згоды Любамірскага абвянчалі яго дачку.

У 1784 у Дуброўна пабудавана першая ў Расейскай імперыі гадзіннікавая фабрыка (у 1794 пераведзена ў Екацярынаслаў). У канцы 18 ст. ў мястэчку 3 мануфактуры (пазументавая, суконная і гадзіннікавая) з 279 рабочымі. У вайну 1812 з ліпеня да 9.11.1812 г. Дуброўна занята войскамі Напалеона. Пасля няўдалага паходу ў глыбь Расеі ў пачатку лістапада праз мястэчка праехаў імператар Наполеон. У 1846 насельніцтва Дуброўны складала 3441, у 1867 — 4522, у 1897 — 7974 жыхары. У 1860 г. — 811 дамоў, 8 прамысловых прадпрыемстваў, 2 вучылішчы, бальніцу, аптэку. З 1861 — цэнтр воласці новаўтворанага Горацкага павета Магілёўскай губерні.

У 19 — 1-й пал. 20 ст. найбольшае развіццё ў Дуброўне атрымала вытворчасць ганчарных вырабаў, вядомая са старажытнасці. У 1890 г. заснавана ткацкая фабрыка — “Дняпроўская мануфактура”(ці “Дубровенская мануфактура”), якая выпрацоўвала баваўняныя, шаўковыя, джутавыя тканіны, пражу (у 1910 г. — 488 рабочых). У 1897 г. у Дуброўне 1247 дамоў, 8053 жыхары, 6 цэркваў (у тым ліку 3 мураваныя), касцёл (пабудаваны ў 1809 г.), 2 капліцы, сінагога, 17 габрэйскіх малітоўных дамоў, паштовая станцыя, аптэка, прыёмны пакой, 2 вучылішчы, царкоўнапрыходская школа і 3 школы граматнасці, 3 млыны, 6 гарбарняў, 2 цагельні, мылаварня, 2 гаршэчных прадпрыемства, 41 кузня, паром праз Дняпро.

У перыяд рэвалюцыі 1905—07 дзейнічала група РСДРП, адбыліся выступленні працоўных. На 1.1.1909 было 9469 жыхароў, 869 жылых дамоў (у т.л. 10 мураваных), 5 млыноў. Напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі 5294 жыхары. Бальшавіская ўлада ўстаноўлена ў лістападзе 1917 г. Дуброўна ўваходзіла ў склад абвешчанай 25 сакавіка 1918 г. Беларускай Народнай Рэспублікі. З 1924 г. раённы цэнтр БССР, з 3.7.1925 горад. У 1926 г. было 7920 жыхароў, у 1939 г. — 9,9 тыс. жыхароў. 16.7.1941 горад акупаваны ням.-фаш. захопнікамі, якія ў Дуброўне і раёне знішчылі 14 110 чалавек, у т.л. ў горадзе каля 3 тыс. чалавек. 26.6.1944 Дуброўна вызвалена. У 1959 у Дуброўне 4,9 тыс. жыхароў. У 1962—65 у складзе Аршанскага раёна. 6,4 тыс. жыхароў (1971). Працуюць маслазавод, ільнозавод, камбінат прамысловых тавараў, завод жалезабетонных вырабаў, раённае аграпрамысловае аб'яднанне, камбінат бытавога абслугоўвання. У горадзе СПТВ № 171 механізацыі сельскай гаспадаркі, 2 сярэднія, вочна-завочная, дзіцяча-юнацкая спартовая і музычная школы, дапаможная школа-інтэрнат, 5 дашкольных устаноў, Дом піянераў і школьнікаў, 2 бібліятэкі, бальніца. У 2004 г. налічвалася 9 тыс. жыхароў.

Першаасновай сучаснага горада з'явілася гарадзішча, якое знаходзілася каля ўпадзення Дубровенкі ў Дняпро, на ўзвышшы, на якім былі пабудаваны ў 16 ст. замак Глябовічаў, а побач з ім у 1630 г. кляштар бернардзінцаў. Планіровачная структура горада сфармавалася ў 16—17 стагоддзях. Да цэнтральнай, квадратнай у плане гандлёвай плошчы сыходзіліся ўсе асноўныя вуліцы і транспартныя магістралі, у т. л. тракт Орша—Смаленск, ствараючы радыяльна-кальцавую планіроўку. Больш свабодная планіроўка вуліц з некалькімі кварталамі рэгулярнага тыпу ў Задняпроўскім раёне склалася пазней — у 17 — пачатку 18 ст. Ад мураваных будынкаў канца 18 ст. захаваліся рэшткі палаца князёў Любамірскіх і кляштар бернардзінцаў, ад забудовы 19 ст. — Пакроўская царква. У 2-ую сусветную вайну горад быў моцна разбураны. Новы адміністрацыйны, грамадскі і гандлёвы цэнтр сфармаваўся на месцы старога цэнтра (раён былой гандлёвай плошчы і часткі вул. Камсамольскай). Зона адпачынку — ва ўрочышчы Лугаўцы.

У цэнтры Дуброўны за 100 м на Усход ад упадзення р. Дубровенка ў Дняпро захаваліся 2 археалагічных помнікі — гарадзішчы.

Крыніца:
Вячаслаў Насевіч
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996

Г.I. Барышаў, А.П. Грыцкевіч
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1987

Вольга Князева
Падарожжа па Беларусі. Гарады і гарадскія пасёлкі
Мінск, "Беларусь", 2005