Выбраныя здымкі
Базыльянскія муры ў Вільні, дзядзінец Фота © К. Шастоўскі | Дата: 2012/09/22
Брама базыльянскіх муроў і вежы траецкай царквы Фота © К. Шастоўскі | Дата: 2012/09/22
Брама Базыльянскіх муроў Фота © К. Шастоўскі | Дата: 2012/09/22
Ад Вострай брамы бярэ пачатак Вострабрамская вуліца, на якой па правым баку знаходзяцца ўваход у капліцу Маці Божай Вастрабрамскай і касьцёл Св. Тэрэзы, за ім брама праваслаўнага манастыра ў імя Сьв. Духа. А трошкі ніжэй, ужо на левым баку вуліцы, стаіць, бадай найпрыгажэйшая, брама ў нашым краю. Гэта манументальная брама ў стылі позняга віленскага барока пабудавана ў другой палове XVIII ст. Янам Хрыстафорам Гляўбіцам пры ўваходзе ў "базыльянскія муры". Базыльянскія муры – гэта комплекс былога базыльянскага манастыра, які ўтвараюць царква Сьвятой Тройцы, званіца, будынкі жаночага і мужчынскага манастыроў, бурса, Паўночная і Паўдзённая брамы.
У Вільні багата розных бажніцаў, касьцёлаў і цэркваў, вялізарных альбо маленькіх, шыкоўных альбо сьціплых. Але Траецкая царква айцоў-базыльянаў вылучаецца спаміж іншых віленскіх бажніцаў. Менавіта на гэтым месцы, пад шатамі магутнага дуба амаль семь стагоддзяў таму былі пахаваныя тры віленскія сьвятыя Антоні, Іаан і Яўстафі (іх язычніцкія імёны Кумец, Круглец і Няжыла), якія прынялі пакутніцкую сьмерць за часамі вялікага князя Альгерда ў 1347-м годзе... Ад таго часу пачалі зьбірацца тут хрысьціяне. Калі ж страдаўні дуб паваліўся, зь ягонае драўніны й была пастаўленая першая царква Сьвятое Тройцы, над магіламі трох віленскіх пакутнікаў.
Трохі пазней пры царкве быў пабудаваны драўляны праваслаўны манастыр. З мніхаў гэтага віленскага Сьвята-Траецкага манастыра паходзіў мітрапаліт Кіеўскі Макарый Першы, што памёр яшчэ ў 1497-м годзе. А калі ў 1509-м годзе ў Вільні адбываўся сабор Праваслаўнай царквы Беларусі, то на ім прысутнічаў і архімандрыт віленскага манастыра Сьвятое Тройцы, Ізосім.
Гісторыя паўстаньня мураванай Траецкай царквы зьвязана з імём Канстанціна Іванавіча Астрожскага - аднаго з самым славутых герояў беларускай гісторыі. Згодна з надпісам на ягоным надмагільлі, гетман 63 разы дамагаўся перамогі ў бітвах. Асабліва слаўнай была перамога над амаль утрая большым маскоўскім войскам на рэчцы Крапіўне пад Воршай 8 верасьня 1514 года. Выпраўляючыся на тую крывавую сечу, Канстанцін Астрожскі даў зарок, што ў выпадку перамогі, ён збудуе ў Вільні царкву Сьвятое Тройцы, каб уславіць Госпада Бога трыадзінага. У сьнежні 1514 года вялікі гетман Канстанцін Астрожскі трыюмфальна ўступіў у сталіцу дзяржавы Вільню. У гонар перамогі на ягоныя сродкі тут быў збудаваны мураваны праваслаўны храм Сьвятое Тройцы. Гэткім чынам князь выканаў сваю клятву, што даўшы быў у Вільні перад усёй шляхтаю.
Вялізарная спаруда царквы Сьвятое Тройцы адразу ж прывабіла да сябе багата прыхаджанаў. Сярод іх было нямала й людзей заможных. У 1536-м годзе князь Галаўчынскі адпісаў на карысьць гэтае бажніцы 2 фальваркі. Сярод фундатараў былі таксама падскарбі Вялікага Княства Сільвестар Бялькевіч, віленскі бурмістар Шумлянскі, князь Юры Ільлініч, падчашы Васіль Харэўскі... Згодна з прывілеямі караля Жыгімонта III Вазы ад 1589 і 1592 гадоў пры Траецкім манастыры праваслаўным брацтвам была заснавана друкарня, якая выдавала тэксты Сьвятога пісаньня, богаслужэбныя кнігі, школьныя падручнікі, палемічную літаратуру, у тым ліку творы Мялеція Сматрыцкага, Стафана і Лаўрэнція Зізаніяў.
Пасьля царкоўнае Вуніі, што была складзеная ў Берасьці ў 1596-м годзе, царква Сьвятое Тройцы заняла выключнае месца ў гісторыі вуніяцкай царквы. На просьбу мітрапаліта Іпація Пацея, у 1601 годзе быў скасаваны каралеўскі прывілей на патранат сьвецкіх асобаў над царквою й манастыром Сьвятое Тройцы. Ад таго моманту пачынаецца іншая гісторыя Траецкага манастыра ў Вільні. Вялізарную ролю ў станаўленьні Грэка-Каталіцкай узьяднанай царквы ў Беларусі й Літве адыгралі Вельямін Руцкі й Язахват Кунцэвіч, дзякуючы якім у 1617 годзе быў створаны ордэн Сьвятога Базыля, а першы базыльянскі манастыр паўстаў тут на пагорку Сьв. Троіцы, непадалёк ад Вострай Брамы. У 1624 годзе Л. Мамоніч перадаў базыльянам некалькі варштатаў і наборных шрыфтоў, што дазволіла ім арганізаваць сваю друкарню. У ёй выдавалася богаслужэбная й тэалягічная літаратура, панегірыкі й падручнікі. У канцы XVIІІ стагоддзя выходзілі таксама кнігі паэзіі, мастацкай прозы, драматургіі.
Першапачаткова царква Сьвятое Тройцы мела традыцыйны для Беларусі рэнэсансны кшталт храма-крэпасьці, з высокім сьпічастым франтонам і 4-ма вежамі па баках. Па версе й ў вежах былі прапрэзаныя байніцы. Тыпалягічна царква Сьвятое Тройцы ў Вільні бліжэй за ўсё да царквы-крэпасьці ў Сынкавічах, што на Зэльвэншчыне. Іх лучаць і асаблівасьці пляну трохнэфавай бажніцы з трыма апсідамі й нават памер. Параўноўваючы абедзьве царквы міжсобку, можна ўявіць, як першапачаткова, да перабудоваў, выглядала царква Сьвятой Тройцы ў Вільні.
Але пакрысе, як царква з усіх бакоў забудавалася таўшчэзнымі мурамі манастыра, як сапраўдны замак, адпала патрэба ў суворым выглядзе царквы, хоць і да сёньня вялізарныя глухія сьцены ўражваюць сваёй непадступнасьцю. На мяжы XVI і XVII стагодзьдзяў царква была падоўжаная наперад. Першапачатковы галоўны фасад зь дзьвума бакавымі вежамі быў разабраны, замест яго былі дадаткова прыбудаваны бабінец з хорамі над ім. Зьлева паўстала сакрыстыя, а справа капліца Сьвятога Лукі.
Але найбольшыя перабудовы напаткалі Царкву Сьвятое Тройцы значна пазьней. А 1760-га году й цягам ажно 25-ці гадоў бажніца й ўвесь манастыр перабудоўваліся паводле праекту Яна Хрыстафора Гляўбіца, таго самага дойліда, які перабудоўваў Полацкі сабор Сьвятое Сафіі. Але сапраўдным шэдэўрам ягоным стала брама Базыльянскіх муроў у Вільні, што вядзе да царквы Сьвятое Тройцы. Сьмела можна казаць, што й галоўны фасад царквы меў гэткае ж самае ўбраньне. На жаль, не зважаючы на тое, што захавалася багата самых разнастайных матэрыялаў пра амаль усе віленскія помнікі, нейкім фатальным чынам няма ніводнае выявы, зь вядомых на сёньня, таго, Гляўбіцавага выгляду царквы Сьвятое Тройцы.
Пасьля таго, як наш край быў забраны Расейскай імпэрыяй, манастыр базыльянаў перастаў існаваць. У 1807-м годзе расейцы зрабілі тут вайсковы лязарэт. У 1812-м яго ж скарысталі ўжо й французы. Крыху пазьней, ад 1822-га году расейцы пераўтварылі Базыльянскія муры на вязьніцу, спаміж вязьняў якое былі й сябры Таварыства Філяматаў - Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і інш. Адам Міцкевіч якраз тады працаваў над вядомай драмай “Дзяды”. Месца зьняволеньня (прыбудова паміж царквой і манастырскім корпусам) не захавалася. Напоўніцу гэтая вязьніца была скарыстаная ў 30-я гады ХІХ ст., тады тут былі зьняволеныя сотні ўдзельнікаў вызвольнае антырасейскае вайны... Сярод іх, бадай, самым ганаровым быў Сымон Канарскі, якога тут утрымлівалі ў 1839-м годзе, й адсюль зьвезлі на расстрэл.
У 1845-м годзе было вырашана перадаць Базыльянскія муры з царквою Сьвятое Тройцы праваслаўнай Расейскай царкве. І вось тут чарговы паварот. У гэтыя сьцены, 8 верасьня 1845-га году пераязджае праваслаўная духоўная сэмінарыя з Жыровічаў. Да таго часу й самая царква й манастыр мелі ўжо зусім занядбаны выгляд. І вось пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага, расейскі губэрнатар Мураўёў, той самы, якога зазвычай назваюць Вешальнікам, даў загад Царкву Сьвятое Тройцы ”переделать і улутшить”. На гэта было выдаткавана 60 тысячаў рублёў срэбрам. Вынікам "улутшенія” стала амаль поўная перабудова царквы ў "істінном” расейскім духу паводле праекту архітэктара Мікалая Чагіна з Пецярбургу. Адбылося гэта ў 1869-м годзе. Над царквою паўстаў вялізарны купал-барабан, і ўся яна пераапранулася ў какошнікі, цыбуліны й іншае "узорочье”.
З 1919 да 1937 года ў адным з манастырскіх будынкаў (Вострабрамская, 9) размяшчалася Віленская беларуская гімназія — адна з першых беларускіх сярэдніх навучальных устаноў у Заходняй Беларусі (працавала да 1944 года). Пры гімназіі быў створаны прытулак для дзяцей, асірочаных Першай сусьветнай вайной. Ім апекаваўся ксёндз Адам Станкевіч (1891—1949), вядомы гісторык, публіцыст, літаратуразнаўца і асьветнік. У гімназіі дзейнічалі вучнёўскія гурткі, духавы аркестр, хор, бібліятэка, выдаваліся друкаваныя і рукапісныя часопісы. У ёй вучыліся пісьменнікі з Заходняй Беларусі Валянцін Таўлай, Анатоль Іверс, Алесь Салагуб, Якуб Міско. Выкладчыкамі працавалі клясык беларускай літаратуры Максім Гарэцкі, харавы дырыжор і фальклярыст Рыгор Шырма, літаратуразнаўца, паэт і грамадзкі дзеяч Ігнат Дварчанін. У 1937 годзе гімназія пераехала ў памяшканне на Дамініканскай вуліцы.
У базыльянскіх мурах, а дакладней у сядзібе Беларускага навуковага таварыства, разьмяшчаўся і Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча (1921—1945), які ўтварыўся на аснове гістарычна-этнаграфічнай прыватнай калекцыі І. Луцкевіча з багатым архівам і бібліятэкай. У бібліятэцы былі унікальныя выданьні — частка пражскага выданьня Бібліі Скарыны, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года з друкарні Мамонічаў, Наваградзкае Эвангельле XIV стагоддзя, Аль-Кітаб, кнігі з друкарняў у Куцейне, Еўі, Вільні, Супраслі, Нясвіжы, Слуцку. Усяго бібліятэка налічвала 14 тысяч тамоў. Стварэньнем музэя кіраваў публіцыст, літаратурны крытык, брат І. Луцкевіча Антон Луцкевіч (1884—1946). Дырэктарамі ў розны час былі этнограф і асьветнік Мар’ян Пецюкевіч (1904—1983), публіцыст і культурны дзеяч Янка Шутовіч (1904—1973). Музэй быў ліквідаваны ў канцы 1944 года, а калекцыі падзелены паміж рознымі музэямі, архівамі і бібліятэкамі Літвы і Расеі. Невялікая частка была перададзена Беларусі.
Яшчэ тут было дзьве беларускія пачатковыя школы (усяго іх у Вільні было сем), Духоўная семінарыя, Беларускае навуковае таварыства. Месца ў Базыльянскіх мурах было шмат, таму тут разьмяшчаліся яшчэ такія ўстановы, як Беларускі Нацыянальны Камітэт, Беларускія настаўніцкія курсы, якія рыхтавалі настаўнікаў для беларускіх пачатковых школ, і Беларуская школьная Рада Віленшчыны.
Пад самай брамай у Базыльянскія муры ў адной з кватэр жыў Максім Гарэцкі. У Вільні ён працаваў каморнікам, рэдактарам у газэце “Наша ніва”. Пазьней выкладаў на беларускіх настаўніцкіх курсах і ў беларускай гімназіі. З сярэдзіны 1920-х гадоў тут жыў і настаўнік сьпеваў і кіраўнік хору Віленскай беларускай гімназіі Рыгор Шырма.
Да нядаўняга часу будынкі былога манастыра выкарыстоўваліся Віленскім тэхнічным унівэрсытэтам імя Гедыміна. Цяпер прыблізна тры чвэрці комплексу Базыльянскіх муроў належыць Курыі Віленскай Арцыбіскупіі. Прыкладна чвэрць комплексу (царква і невялікае памяшканьне для манахаў) паводле Акту аб рэстытуцыі была перададзеная Базыльянскаму ордэну Сьв. Язафата. Базыльяне не аднойчы зьвярталіся з просьбай перадаць ім увесь комплекс. Уніяты заплянавалі зрабіць рэстаўрацыю, у тым ліку і арыгінальных фрэсак 15 ст., адкрыць капліцу, куды будуць перавезеныя рэліквіі Язафата Кунцэвіча з Рыму, дом для паломнікаў “У Базыльянаў”, дзе змогуць спыняцца прыежджыя вернікі, аднавіць тут колішні знакаміты сад зёлак, стварыць музэй друкарства, а на месцы колішняга зьняволеньня Адама Міцкевіча – асьветніцкі цэнтар для украінцаў, беларусаў і палякаў.
У Вільні багата розных бажніцаў, касьцёлаў і цэркваў, вялізарных альбо маленькіх, шыкоўных альбо сьціплых. Але Траецкая царква айцоў-базыльянаў вылучаецца спаміж іншых віленскіх бажніцаў. Менавіта на гэтым месцы, пад шатамі магутнага дуба амаль семь стагоддзяў таму былі пахаваныя тры віленскія сьвятыя Антоні, Іаан і Яўстафі (іх язычніцкія імёны Кумец, Круглец і Няжыла), якія прынялі пакутніцкую сьмерць за часамі вялікага князя Альгерда ў 1347-м годзе... Ад таго часу пачалі зьбірацца тут хрысьціяне. Калі ж страдаўні дуб паваліўся, зь ягонае драўніны й была пастаўленая першая царква Сьвятое Тройцы, над магіламі трох віленскіх пакутнікаў.
Трохі пазней пры царкве быў пабудаваны драўляны праваслаўны манастыр. З мніхаў гэтага віленскага Сьвята-Траецкага манастыра паходзіў мітрапаліт Кіеўскі Макарый Першы, што памёр яшчэ ў 1497-м годзе. А калі ў 1509-м годзе ў Вільні адбываўся сабор Праваслаўнай царквы Беларусі, то на ім прысутнічаў і архімандрыт віленскага манастыра Сьвятое Тройцы, Ізосім.
Гісторыя паўстаньня мураванай Траецкай царквы зьвязана з імём Канстанціна Іванавіча Астрожскага - аднаго з самым славутых герояў беларускай гісторыі. Згодна з надпісам на ягоным надмагільлі, гетман 63 разы дамагаўся перамогі ў бітвах. Асабліва слаўнай была перамога над амаль утрая большым маскоўскім войскам на рэчцы Крапіўне пад Воршай 8 верасьня 1514 года. Выпраўляючыся на тую крывавую сечу, Канстанцін Астрожскі даў зарок, што ў выпадку перамогі, ён збудуе ў Вільні царкву Сьвятое Тройцы, каб уславіць Госпада Бога трыадзінага. У сьнежні 1514 года вялікі гетман Канстанцін Астрожскі трыюмфальна ўступіў у сталіцу дзяржавы Вільню. У гонар перамогі на ягоныя сродкі тут быў збудаваны мураваны праваслаўны храм Сьвятое Тройцы. Гэткім чынам князь выканаў сваю клятву, што даўшы быў у Вільні перад усёй шляхтаю.
Вялізарная спаруда царквы Сьвятое Тройцы адразу ж прывабіла да сябе багата прыхаджанаў. Сярод іх было нямала й людзей заможных. У 1536-м годзе князь Галаўчынскі адпісаў на карысьць гэтае бажніцы 2 фальваркі. Сярод фундатараў былі таксама падскарбі Вялікага Княства Сільвестар Бялькевіч, віленскі бурмістар Шумлянскі, князь Юры Ільлініч, падчашы Васіль Харэўскі... Згодна з прывілеямі караля Жыгімонта III Вазы ад 1589 і 1592 гадоў пры Траецкім манастыры праваслаўным брацтвам была заснавана друкарня, якая выдавала тэксты Сьвятога пісаньня, богаслужэбныя кнігі, школьныя падручнікі, палемічную літаратуру, у тым ліку творы Мялеція Сматрыцкага, Стафана і Лаўрэнція Зізаніяў.
Пасьля царкоўнае Вуніі, што была складзеная ў Берасьці ў 1596-м годзе, царква Сьвятое Тройцы заняла выключнае месца ў гісторыі вуніяцкай царквы. На просьбу мітрапаліта Іпація Пацея, у 1601 годзе быў скасаваны каралеўскі прывілей на патранат сьвецкіх асобаў над царквою й манастыром Сьвятое Тройцы. Ад таго моманту пачынаецца іншая гісторыя Траецкага манастыра ў Вільні. Вялізарную ролю ў станаўленьні Грэка-Каталіцкай узьяднанай царквы ў Беларусі й Літве адыгралі Вельямін Руцкі й Язахват Кунцэвіч, дзякуючы якім у 1617 годзе быў створаны ордэн Сьвятога Базыля, а першы базыльянскі манастыр паўстаў тут на пагорку Сьв. Троіцы, непадалёк ад Вострай Брамы. У 1624 годзе Л. Мамоніч перадаў базыльянам некалькі варштатаў і наборных шрыфтоў, што дазволіла ім арганізаваць сваю друкарню. У ёй выдавалася богаслужэбная й тэалягічная літаратура, панегірыкі й падручнікі. У канцы XVIІІ стагоддзя выходзілі таксама кнігі паэзіі, мастацкай прозы, драматургіі.
Першапачаткова царква Сьвятое Тройцы мела традыцыйны для Беларусі рэнэсансны кшталт храма-крэпасьці, з высокім сьпічастым франтонам і 4-ма вежамі па баках. Па версе й ў вежах былі прапрэзаныя байніцы. Тыпалягічна царква Сьвятое Тройцы ў Вільні бліжэй за ўсё да царквы-крэпасьці ў Сынкавічах, што на Зэльвэншчыне. Іх лучаць і асаблівасьці пляну трохнэфавай бажніцы з трыма апсідамі й нават памер. Параўноўваючы абедзьве царквы міжсобку, можна ўявіць, як першапачаткова, да перабудоваў, выглядала царква Сьвятой Тройцы ў Вільні.
Але пакрысе, як царква з усіх бакоў забудавалася таўшчэзнымі мурамі манастыра, як сапраўдны замак, адпала патрэба ў суворым выглядзе царквы, хоць і да сёньня вялізарныя глухія сьцены ўражваюць сваёй непадступнасьцю. На мяжы XVI і XVII стагодзьдзяў царква была падоўжаная наперад. Першапачатковы галоўны фасад зь дзьвума бакавымі вежамі быў разабраны, замест яго былі дадаткова прыбудаваны бабінец з хорамі над ім. Зьлева паўстала сакрыстыя, а справа капліца Сьвятога Лукі.
Але найбольшыя перабудовы напаткалі Царкву Сьвятое Тройцы значна пазьней. А 1760-га году й цягам ажно 25-ці гадоў бажніца й ўвесь манастыр перабудоўваліся паводле праекту Яна Хрыстафора Гляўбіца, таго самага дойліда, які перабудоўваў Полацкі сабор Сьвятое Сафіі. Але сапраўдным шэдэўрам ягоным стала брама Базыльянскіх муроў у Вільні, што вядзе да царквы Сьвятое Тройцы. Сьмела можна казаць, што й галоўны фасад царквы меў гэткае ж самае ўбраньне. На жаль, не зважаючы на тое, што захавалася багата самых разнастайных матэрыялаў пра амаль усе віленскія помнікі, нейкім фатальным чынам няма ніводнае выявы, зь вядомых на сёньня, таго, Гляўбіцавага выгляду царквы Сьвятое Тройцы.
Пасьля таго, як наш край быў забраны Расейскай імпэрыяй, манастыр базыльянаў перастаў існаваць. У 1807-м годзе расейцы зрабілі тут вайсковы лязарэт. У 1812-м яго ж скарысталі ўжо й французы. Крыху пазьней, ад 1822-га году расейцы пераўтварылі Базыльянскія муры на вязьніцу, спаміж вязьняў якое былі й сябры Таварыства Філяматаў - Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і інш. Адам Міцкевіч якраз тады працаваў над вядомай драмай “Дзяды”. Месца зьняволеньня (прыбудова паміж царквой і манастырскім корпусам) не захавалася. Напоўніцу гэтая вязьніца была скарыстаная ў 30-я гады ХІХ ст., тады тут былі зьняволеныя сотні ўдзельнікаў вызвольнае антырасейскае вайны... Сярод іх, бадай, самым ганаровым быў Сымон Канарскі, якога тут утрымлівалі ў 1839-м годзе, й адсюль зьвезлі на расстрэл.
У 1845-м годзе было вырашана перадаць Базыльянскія муры з царквою Сьвятое Тройцы праваслаўнай Расейскай царкве. І вось тут чарговы паварот. У гэтыя сьцены, 8 верасьня 1845-га году пераязджае праваслаўная духоўная сэмінарыя з Жыровічаў. Да таго часу й самая царква й манастыр мелі ўжо зусім занядбаны выгляд. І вось пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага, расейскі губэрнатар Мураўёў, той самы, якога зазвычай назваюць Вешальнікам, даў загад Царкву Сьвятое Тройцы ”переделать і улутшить”. На гэта было выдаткавана 60 тысячаў рублёў срэбрам. Вынікам "улутшенія” стала амаль поўная перабудова царквы ў "істінном” расейскім духу паводле праекту архітэктара Мікалая Чагіна з Пецярбургу. Адбылося гэта ў 1869-м годзе. Над царквою паўстаў вялізарны купал-барабан, і ўся яна пераапранулася ў какошнікі, цыбуліны й іншае "узорочье”.
З 1919 да 1937 года ў адным з манастырскіх будынкаў (Вострабрамская, 9) размяшчалася Віленская беларуская гімназія — адна з першых беларускіх сярэдніх навучальных устаноў у Заходняй Беларусі (працавала да 1944 года). Пры гімназіі быў створаны прытулак для дзяцей, асірочаных Першай сусьветнай вайной. Ім апекаваўся ксёндз Адам Станкевіч (1891—1949), вядомы гісторык, публіцыст, літаратуразнаўца і асьветнік. У гімназіі дзейнічалі вучнёўскія гурткі, духавы аркестр, хор, бібліятэка, выдаваліся друкаваныя і рукапісныя часопісы. У ёй вучыліся пісьменнікі з Заходняй Беларусі Валянцін Таўлай, Анатоль Іверс, Алесь Салагуб, Якуб Міско. Выкладчыкамі працавалі клясык беларускай літаратуры Максім Гарэцкі, харавы дырыжор і фальклярыст Рыгор Шырма, літаратуразнаўца, паэт і грамадзкі дзеяч Ігнат Дварчанін. У 1937 годзе гімназія пераехала ў памяшканне на Дамініканскай вуліцы.
У базыльянскіх мурах, а дакладней у сядзібе Беларускага навуковага таварыства, разьмяшчаўся і Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча (1921—1945), які ўтварыўся на аснове гістарычна-этнаграфічнай прыватнай калекцыі І. Луцкевіча з багатым архівам і бібліятэкай. У бібліятэцы былі унікальныя выданьні — частка пражскага выданьня Бібліі Скарыны, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года з друкарні Мамонічаў, Наваградзкае Эвангельле XIV стагоддзя, Аль-Кітаб, кнігі з друкарняў у Куцейне, Еўі, Вільні, Супраслі, Нясвіжы, Слуцку. Усяго бібліятэка налічвала 14 тысяч тамоў. Стварэньнем музэя кіраваў публіцыст, літаратурны крытык, брат І. Луцкевіча Антон Луцкевіч (1884—1946). Дырэктарамі ў розны час былі этнограф і асьветнік Мар’ян Пецюкевіч (1904—1983), публіцыст і культурны дзеяч Янка Шутовіч (1904—1973). Музэй быў ліквідаваны ў канцы 1944 года, а калекцыі падзелены паміж рознымі музэямі, архівамі і бібліятэкамі Літвы і Расеі. Невялікая частка была перададзена Беларусі.
Яшчэ тут было дзьве беларускія пачатковыя школы (усяго іх у Вільні было сем), Духоўная семінарыя, Беларускае навуковае таварыства. Месца ў Базыльянскіх мурах было шмат, таму тут разьмяшчаліся яшчэ такія ўстановы, як Беларускі Нацыянальны Камітэт, Беларускія настаўніцкія курсы, якія рыхтавалі настаўнікаў для беларускіх пачатковых школ, і Беларуская школьная Рада Віленшчыны.
Пад самай брамай у Базыльянскія муры ў адной з кватэр жыў Максім Гарэцкі. У Вільні ён працаваў каморнікам, рэдактарам у газэце “Наша ніва”. Пазьней выкладаў на беларускіх настаўніцкіх курсах і ў беларускай гімназіі. З сярэдзіны 1920-х гадоў тут жыў і настаўнік сьпеваў і кіраўнік хору Віленскай беларускай гімназіі Рыгор Шырма.
Да нядаўняга часу будынкі былога манастыра выкарыстоўваліся Віленскім тэхнічным унівэрсытэтам імя Гедыміна. Цяпер прыблізна тры чвэрці комплексу Базыльянскіх муроў належыць Курыі Віленскай Арцыбіскупіі. Прыкладна чвэрць комплексу (царква і невялікае памяшканьне для манахаў) паводле Акту аб рэстытуцыі была перададзеная Базыльянскаму ордэну Сьв. Язафата. Базыльяне не аднойчы зьвярталіся з просьбай перадаць ім увесь комплекс. Уніяты заплянавалі зрабіць рэстаўрацыю, у тым ліку і арыгінальных фрэсак 15 ст., адкрыць капліцу, куды будуць перавезеныя рэліквіі Язафата Кунцэвіча з Рыму, дом для паломнікаў “У Базыльянаў”, дзе змогуць спыняцца прыежджыя вернікі, аднавіць тут колішні знакаміты сад зёлак, стварыць музэй друкарства, а на месцы колішняга зьняволеньня Адама Міцкевіча – асьветніцкі цэнтар для украінцаў, беларусаў і палякаў.
Крыніца:
Сяргей Харэўскі. Царква Сьвятое Тройцы.
БЕЛАРУСКI IНФАРМАЦЫЙНЫ ЦЭНТАР
http://www.vilnia.com/museum/default.asp?newsId=14
Падарожжа па беларускіх мясцінах Вільнюса і Вільнюскага краю
ГОЛАС РАДЗIМЫ
http://belarus21.by/gazeta/article_browse.php?id=1884
Сэрца беларускай Вільні: да 80-х угодкаў заснавання
Беларускага Музея імя Івана Луцкевіча
http://tbm.org.by/ns/no517/museum.html