Kościół ŚŚ. App. Piotra i Pawła | Berezwecz

Kościół i klasztor bazylianów w Berezweczu

Berezwecz - obecnie dzielnica miasta Głębokie. W XVI i XVII wieku wieś w województwie połockim, położona przy granicy z województwem wileńskim. Granica między tymi województwami biegła wtedy przez rzekę Berezwecz przecinającą Głębokie i trzy pobliskie jeziora: Głębokie, Wielkie i Podłużne.

Na północnym brzegu jeziora Wielkiego w roku 1637 wojewoda mścisławski Józef Korsak ufundował kościół i klasztor bazylianów. W latach 1756-1767 drewniany kościół i klasztor zostały zastąpione nowymi obiektami, według projektu słynnego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza (1700-1767). W tej formie kompleks kościoła i klasztoru znany był jako „perła baroku wileńskiego”.

Piękno świątyni trudno wyrazić; oto cytaty znawców przedmiotu - architektury i sztuki: „…Architektura kresów północno-wschodnich kształtowała się pod wpływem sztuki wileńskiej. Kościoły Wilna stanowiły osobny rozdział sztuki środkowej Europy. Reprezentowały sobą własny niemal styl: odrębną fazę rokoka … Jasne, wysmukłe świątynie o niebywale wyciągniętych proporcjach oraz postrzępionych sylwetkach szczytów i wież, pnących się ku górze w lekkich, zwielokrotnionych kondygnacjach, pełne są osobliwego wdzięku i niespotykanej gdzie indziej malowniczości.

… Zespoły kolumnowych ołtarzy, ustawionych pod różnymi kątami, stanowią tu autonomiczną architekturę. Rozsadza ona sztywne, konwencjonalne ramy ścian, odrywając jakby od nich przestrzeń, która uzyskuje w ten sposób inne ujęcie, pełne swobody i dynamizmu. Elewacjom też nie brak rozmachu w dynamicznym łamaniu płaszczyzn i operowaniu krzywiznami. Ściana pozostaje w zasadzie płaska, niemal jednoplanowa, a mimo to faluje. Wrażenie falowania jest osiągnięte częściej wygięciami gzymsów niż zaokrągleniami powierzchni, które (jeśli istnieją) zamykają się raczej w polach poszczególnych przęseł. … Do najwspanialszych świątyń tego kręgu należą w Wilnie kościół św. Katarzyny i św. Jana oraz w Berezweczu kościół bazylianów (1750-1767)”

„…Oryginalną odmianę baroku reprezentowała architektura wileńska – swobodniejsza, bardziej dynamiczna, lekka. … Jako przykład możemy wymienić … znakomity kościół bazylianów w Berezweczu (1756-1763) o wyjątkowo dynamicznym, światłocieniowym uformowaniu fasady.

… Architektura kresów Rzeczypospolitej stanowiła realizację najśmielszych, najbardziej krańcowych pomysłów architektów doby rokoka. … Można tu żywić przekonanie o nastawieniu fundatorów i użytkowników - oczekujących dzieł które zachwycały nie tyle niezwykłością rozwiązań, co wspaniałością bezpośredniego wyrazu, bogactwem plastycznego ujęcia. Aby to sobie uzmysłowić, należy wziąć pod uwagę otoczenie tych dzieł: pejzaż parterowej, drewnianej zabudowy, na której tle owe wspaniałe świątynie stanowiły kreacje dorównujące niezwykłością gotyckim katedrom, wznoszonym w dwunastowiecznych miastach francuskich”.

W tych wspaniałych budowlach, zgodnie z wolą fundatora, mieścił się zakon bazylianów. Założony w IV wieku w obrządku bizantyńskim, oparty na regule Bazylego Wielkiego, jednego z ojców kościoła i świętego; po unii brzeskiej (1596), unicki. W XVII wieku przekształcony w centralnie kierowaną kongregację. Bazylianie, których celem zakonnym jest działalność wychowawcza i oświatowa, prowadzili rozbudowany system szkolnictwa, wzorowany na szkołach jezuickich. Byli zwolennikami modernizacji i zbliżenia do kościoła łacińskiego; otwartości na nowoczesne prądy europejskie. Po Powstaniu Listopadowym, na soborze w Połocku w roku 1839, rozporządzeniem carskim zniesiono unię; klasztory bazyliańskie zlikwidowano lub przekształcono w monastery prawosławne. Klasztor w Berezweczu został zamieniony na monaster, a kościół na cerkiew prawosławną. W latach dwudziestolecia międzywojennego kościół zamieniono na katolicki, a w klasztorze stacjonował Korpus Ochrony Pogranicza.

Po 17 września 1939, gdy tereny wschodnie Rzeczypospolitej zostały zajęte przez Armię Czerwoną, władze radzieckie w berezweckim klasztorze zorganizowały więzienie NKWD, jedno z największych na ziemiach zajętych przez ZSRR. Więziono tu kilka tysięcy Polaków, głównie z północnej części dawnego województwa wileńskiego, a także obywateli państw nadbałtyckich. W trakcie likwidacji więzienia w czerwcu 1941, zamordowano tu około 800 Polaków. W czasie ewakuacji do Taklinowa koło Ułły wymordowano kilka tysięcy osób. Ewakuacja znana jest jako „droga śmierci”. Więzienie w Berezweczu i „drogę śmierci” we wspomnieniach nielicznych świadków i uczestników tych wydarzeń opisuje Sławomir Kowalczyk w artykule „Berezwecz” (opublikowanym w piśmie „Karta” 3/1991).

W czasie okupacji niemieckiej (1941-1944) w klasztorze dalej mieściło się więzienie i obóz dla jeńców radzieckich. Zginęło w nim około 27 000 ludzi: ludność miejscowa, Żydzi, jeńcy. Pomordowanych grzebano w lasku Borek, po drugiej stronie jeziora Wielkiego i rzeki Berezwecz. W dwukondygnacyjnym budynku klasztornym do dziś mieści się więzienie. Budynek jest okolony przybudówkami, otoczony murem i zasiekami z drutu kolczastego. Ślady wielkiej urody nie są widoczne. Wspaniały zabytek wielkiej kultury, „perłę baroku wileńskiego”, - kościół – władze radzieckie zburzyły w roku 1970.

Po kościele zostały nieliczne fotografie, ciągle zachwycające wspaniałością i urokiem budowli. A po tragicznych wydarzeniach które tu się rozegrały – piętno miejsca kaźni w nazwie „Głębokie - Berezwecz”.

A.O.

Cytaty:
- Adam Miłobędzki – Zarys dziejów architektury w Polsce, Wiedza Powszechna, Warszawa 1998. Strony 216-217; zdjęcie fasady kościoła A. Wisłockiego
- Janusz Kębłowski – Dzieje sztuki polskiej, Arkady, Warszawa 1987. Strony 146 i 152-153; zdjęcie fasady kościoła ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN w Warszawie
Wykorzystano materiały:
- Grzegorz Rąkowski, Wśród jezior i mszarów Wileńszczyzny, Rewasz, Warszawa 2000
- Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Archiwum, Historia
- Encyklopedie