Wybrane zdjęcia
Pałacyk Radziszewskich wg K. Tyszkiewicza, 1857 |
Bujwidze
Król Jan Kazimierz nadal Bujwidze rodzinie Brzostowskich h. Strzemię. W 1653 r. Cyprian Brzostowski z żoną Rachelą z Rajeckich zrzekli się jednak tych dóbr na korzyść księży augustianów (kanoników regularnych) z Michaliszek. Po długich sporach, z nieznanych bliżej powodów, na podstawie bulli papieskiej z 1782 r. Michał Brzostowski odebrał Bujwidze księżom i przekazał je swemu krewnemu Michałowi Radziszewskiemu, żonatemu z Ludwiką z Brzostowskich [1].Michał Radziszewski h. Radwan, syn Gabriela, chorąży starodubowski, generał major wojsk polskich, działacz Sejmu Czteroletniego i więzień Targowicy, osiadł w Bujwidzach na stałe, wybudował tam pałacyk i założył park. Po śmierci Michała Bujwidze odziedziczył jego syn Stanisław Radziszewski, pułkownik wojsk napoleońskich. W czasie bitwy pod Lipskiem dostał się on do niewoli. Wróciwszy do kraju mieszkał jakiś czas w Bujwidzach, ale po ożenku z Klarą Abramówiczówną oddał ten majątek w dzierżawę i przeniósł się do innych swych dóbr, do Ilii. Przez szereg lat sprawował urząd marszałka szlachty najpierw powiatu wileńskiego, a później wilejskiego. Po wybuchu Powstania Listopadowego wziął w nim czynny udział, dowodząc 26 pułkiem liniowym w korpusie Giełguda. Gdy losy Powstania zostały przesądzone, wyemigrował do Francji. Umarł dnia 23 lipca 1844 r. w Mayence. Ilia uległa konfiskacie [2].
Przed konfiskatą Ilię opanowali kozacy, którzy zniszczyli całe gospodarstwo. Kronikarz Powstania opowiada, jak w czasie najścia na siedzibę Radziszewskiego „naczynia, sprzęty, meble kosztowne, obrazy poszły w drzazgi, dwór murowany stał się kupą gruzów" [3]. Podobny los spotkał Bujwidze, które również przeszły na skarb państwa.
Wzniesiony przez Michała Radziszewskiego w Bujwidzach pałac wybudowany został ponoć według projektu znanego wileńskiego architekta Wawrzyńca Gucewicza. Konstanty Tyszkiewicz, który dobrze znał tę miejscowość, określa ów budynek jako „wspaniały" [4]. Wrażenia takiego nie potwierdza jednak zamieszczony przy jego opisie Bujwidz drzeworyt. Według tej jedynej znanej ryciny pałacyk Radziszewskiego miał bowiem raczej charakter willi, niż polskiej wielkopańskiej siedziby wiejskiej. Najprawdopodobniej rysunek ten wykonany został w skali pomniejszającej mocno obiekt. Na rycinie widzimy więc pałac jako budowlę w zasadzie parterową, zaledwie siedmioosiową o planie szerokiego prostokąta, stojącą na wysokich suterenach. Od strony elewacji głównej dom akcentował w centrum trójosiowy, dwukondygnacyjny ryzalit oraz poprzedzony schodami portyk o czterech filarach, dźwigających balkon. Ryzalit wieńczył trójkątny fronton z kwadratowym oknem. Dwa okna owalne znajdowały się po obu stronach ryzalitu, w trójkątnych wycinkach elewacji. Strona tylna nie jest znana. Natomiast obie boczne, jeśli wierzyć rysunkowi, były zupełnie gładkie. Naroża pałacyku ujmowały bonie. Budynek nakrywał wysoki, gładki, stromy dach dwuspadowy. W bardzo wielkim pod każdym względem pomniejszeniu, pałacyk w Bujwidzach przypominał swą bryłą środkowy korpus pałacu Radziwiłłowskiego w Białej Podlaskiej.
Zupełnie nie jest znany układ wnętrz. Dzięki Tyszkiewiczowi posiadamy tylko garść informacji na temat wyposażenia ruchomego pałacyku. Autor relacji pisze bowiem, że Bujwidze były „składem rzadkich i bogatych sprzętów" oraz „skarbnicą dla przedmiotów sztuki i nauki". Pokoje pałacu mieściły „ogromne i kosztowne gobeliny", „prześliczne stare saskie porcelany", „obrazy wielkiej wartości", zbiór minerałów etc. Wszystkie te przedmioty zabrał najprawdopodobniej płk Radziszewski do Ilii i tam zostały one zniszczone. W 1857 r., gdy Tyszkiewicz zapewne po raz ostatni odwiedził Bujwidze, zastał pałac „niegdyś ludny, wielkim pocztem dworzan napełniony i wystawnym życiem ich przeszłych dziedziców napełniony", jako „odarty ze swych ozdób, bez okien, drzwi i dachu". W drugiej połowie XIX w. zniknęly nawet ruiny.
Znacznie dłużej przetrwały w Bujwidzach zabudowania gospodarcze, „drewniane, lecz porządnie w murowane słupy zarzucone" oraz park ze „strumieniem biegnącym po starannie ułożonych z kamienia kaskadach". Rezydencja stała na wzgórzu, nad piękną i malowniczą Wilią, przy ujściu do niej niewielkiej, lecz „wesoło płynącej" i tworzącej owe kaskady rzeczki. W pięćdziesiątych latach XIX w. ośrodek majątku oddany był w dzierżawę jakiemuś wieśniakowi, który „na pola i ogrody obrócił dworne dziedzińce, zaorał piękne pałacowe trawniki" oraz powycinał stare drzewa ogrodu, w tym szczególnie piękne topole.
1 Jedyny opis Bujwidz z ryciną zamieścił Konstanty Tyszkiewicz, Wilia i jej brzegi, Drezno 1871, s. 132 i 149 i n. 2 A. Krosnowski, Almanach historiąue ou souvenir de 1'emigration polonaise, Paris 1847, s. 670; C. Jankowski, Powiat oszmiański, t. 2, Petersburg 1897, s. 42 i t. 3, Petersburg 1898, s. 188. 3 F. Wrotnowski, Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831, Paryż 1835, s. 285, 289. 4 K. Tyszkiewicz, op.cit.
Roman Aftanazy
Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 3
Wydawnictwo Ossolineum. Wrocław. 1993