Kościół Św. Kazimierza i klasztor Jezuitów | Wilno

Więcej zdjęć (51) >>

Kościół Świętego Kazimierza i klasztor jezuitów w Wilnie

Wznoszenie kościoła rozpoczął zakon jezuitów wkrótce po kanonizacji św. Kazimierza, w roku 1604. Budowa postępowała szybko dzięki znacznemu wsparciu finansowemu króla Zygmunta III i możnowładców, a szczególnie hetmana Lwa Sapiehy. Prawdopodobnie kościół ukończony został w 1618 roku.

Jak większość świątyń Wilna, przechodził burzliwe i tragiczne dzieje – już w 1610 został częściowo zniszczony przez pożar; następnie padł pastwą płomieni w 1655 i 1794 roku. W 1812 armia francuska zniszczyła wnętrze i urządziła w kościele magazyn zboża. W 1840 roku kościół został zamieniony na sobór prawosławny; w latach 70-tych XIX wieku radykalnie przebudowany przez Mikołaja Czagina. W 1915 roku urządzono tu protestancki kościół garnizonowy; w 1917 zwrócony katolikom. W latach II wojny światowej znacznie ucierpiał. Po wojnie przerobiony na muzeum ateizmu. Zwrócony wiernym w roku 1989 i ponownie konsekrowany w 1991.

Budowa kościoła przypadła na ukształtowany już okres kontrreformacji - reformy religijnej. Zwierzchność zakonna zalecała budowę kościołów w formie, która wzmacniałaby oddziaływanie ceremonii religijnych na wiernych. A więc budowli dominujących nad otoczeniem, przestrzennych, jasnych, z wyeksponowanym ołtarzem. Zakon jezuitów bardzo ściśle stosował się do tych zaleceń, stąd powstał typ kościołów zwany „jezuickim”. Pierwowzorem tego rodzaju budowli był kościół Il Gesu` w Rzymie. Kościoły jezuickie były wyrazem nowoczesności swojego czasu.

Kościół Św. Kazimierza jest najwcześniejszym w Wilnie kościołem barokowym. Jego forma architektoniczna stała się wzorcem budowy innych świątyń wileńskich, a także poza obszarem Wilna. Autorstwo projektu jest sporne; lecz charakter budowli wskazuje na wpływy włoskie.

W XVIII wieku odnowiony pod kierunkiem Tomasza Żebrowskiego; wtedy też została wzniesiona monumentalna, kilkustopniowa kopuła z wysoką latarnią, zwieńczona koroną wielkoksiążęcą. Fasada kościoła była ozdobiona parzystymi pilastrami i dekoracyjnymi gzymsami; nad nią wznosiły się dwie wieże z zegarami.

Wygląd zewnętrzny kościoła znacznie ucierpiał na skutek przebudowy na cerkiew, potem na muzeum ateizmu. Fasada utraciła swoją „falistość”, tak wyrazistą i piękną w wileńskim baroku; wieże znacznie obniżono i zmieniono kształt hełmów. Jeszcze na fotografii z lat 30-tych XX wieku widać ślady dawnej urody fasady; parzyste pilastry są bardziej wysunięte, co powoduje większą plastyczność płaszczyzny; podobne są do piętrowej kolumnady. Gzymsy są faliste, a istniejąca wtedy wieżyczka środkowa i hełmy mają bardziej fantazyjną linię. Także kształt portyku jest inny. W czasie II wojny lub po wojnie zmniejszono grubość pilastrów, falujące gzymsy wyprostowano; znikła też gdzieś środkowa wieżyczka z początku XX wieku. Jej miejsce zajęła dziwna platforma zlokalizowana centralnie na szczycie. Mimo to ogromna, wysoka bryła kościoła zwieńczonego kopułą z koroną wielkoksiążęcą nie pozostawia nikogo obojętnym.

Kościół ma kształt krzyża łacińskiego. Wnętrze trzynawowe; olbrzymiej szerokości nawa główna i dopełniające do rzutu prostokątnego nawy boczne skrzyżowane są z nawą poprzeczną (transeptem); nad skrzyżowaniem naw kopuła przeszklona licznymi oknami. W nawach bocznych znajdują się kaplice. Sklepienie beczkowe, zdobione ornamentami. We wnętrzu trzy późnobarokowe ołtarze, wykonane przez Tomasza Żebrowskiego i prawdopodobnie przez rzeźbiarza Jana Nieziemkowskiego.

Klasztor wybudowano równocześnie z kościołem, w latach 1604-1615. Zabudowania rozszerzano w różnych okresach. Była tu urządzona biblioteka i szpital, po zaborach – koszary; a w latach 1915-19 działało litewskie gimnazjum. Obecnie klasztor jest wykorzystany zgodnie z przeznaczeniem. Pobliski dom profesyjny (siedziba prowincjała zakonu), jest częściowo zajęty przez Wileńskie Gimnazjum Jezuitów.

A.O.
Na podstawie:
Juliusz Kłos, „Wilno, Przewodnik Krajoznawczy”,
Wyd. Oddziału Wileńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Wilno 1923

Tomas Venclova, „Wilno”,
R. Paknio Leidykla, Wilno 2001, 2002

Adam Miłobędzki, „Zarys dziejów architektury w Polsce”,
Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988

Jerzy Remer, „Cuda Polski – Wilno”, Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań, ok. 1935 (Reprint Gdańska Oficyna Wydawnicza, 1990)