Смілавічы - фота і помнікі

Гісторыя Смілавічаў

Былое мястэчка Смілавічы, цяпер гарадскі пасёлак у Чэрвеньскім р-не, на р. Воўма. За 30 км на захад ад г. Чэрвень, каля аўтадарогі Мінск—Магілёў. 5625 жыхароў (2000).

У другой палове ХІV стагоддзя гэтая тэрыторыя адносілася да вялікай воласці Бакшты, вылучанай са складу ранейшага Менскага княства. Месцазнаходжанне яе цэнтра невядомае. Абшар гэтай воласці ахопліваў, апрача захаду Чэрвеньскага, значную частку суседняга Пухавіцкага раёна.

Недзе паміж 1440 і 1450 пан Кезгайла Валімунтавіч, кашталян віленскі атрымаў два буйныя пажалаванні людзей у воласці Бакшты. Уладанні Кезгайлы цягнуліся шырокім пасам даўжынёй у 60 - 65 і шырынёй у 10 - 15 км — ад узбярэжжа Пцічы на поўдні Пухавіцкага раёна да сучасных Дукор і Смілавіч, ахопліваючы і ўвесь захад Чэрвеншчыны. У далейшым гэты абшар заставаўся ў руках роду Кезгайлаў на працягу прыкладна стагоддзя – да яго згасання ў 1554 г.

У 15-16 стст. ў воласці Бакшты на ўскрайку сённяшніх Смілавіч пасяліліся татары. Тут яшчэ ў ХІХ стагоддзі захоўвалася паселішча Татарская Слабада.

У 1554 г. памерлі апошнія мужчынскія прадстаўнікі роду Кезгайлаў — падчашы ВКЛ пан Станіслаў Мікалаевіч Кезгайла і яго маленькі сын Ян. Вялізныя ўладанні Кезгайлаў, сярод якіх маёнтак Бакшты ствараў толькі нязначную частку, адышлі ў спадчыну да стрыечных братоў Станіслава па жаночай лініі — Яна і Мельхіёра Андрэявічаў Завішаў (сыноў яго цёткі Барбары Кезгайлаўны) і Мікалая і Станіслава Станіслававічаў Шэметаў (сыноў другой цёткі Ганны).

У 1556 г. долю маёнтка Бакшты атрымаў Ян Завіша і падараваў у пажыццёвае карыстанне жонцы. Ян Завіша памёр маладым амаль адразу пасля гэтага, у 1557 годзе. Яго ўдава паўторна выйшла праз некалькі год за князя Андрэя Іванавіча Вішнявецкага. У 1562 г. яна запісала другому мужу сваё закладнае права на Бакшты ў памеры 5800 коп грошаў, а таксама сваё права пажыццёва карыстацца маёнткам паводле запісу першага мужа. Такім чынам, фактычным уладальнікам Бакшт часова стаў князь Вішнявецкі, хаця Шэметы захоўвалі права выкупіць сваю долю, а дзеці Яўхіміі ад першага шлюбу — права атрымаць сваю долю ў спадчыну пасля смерці маці.

Так і адбылося ў 1589 г., калі Яўхімія Вяржбіцкая памёрла, на 5 гадоў перажыўшы свайго другога мужа. У тым жа годзе браты Вацлаў і Ян Шэметы выкупілі ў Яна і Андрэя Завішаў сваю палову маёнтка Бакшты, які апынуўся, такім чынам, у руках чатырох уладальнікаў. Падзел паміж імі адбыўся такім чынам, што па некалькі двароў у кожнай вёсцы належала розным панам. У такім сумесным уладанні было і сяло Смілавічы, якое ўпершыню ўпамінаецца ў 1582 годзе.

У маёнтку Бакшты ў першай чвэрці XVII стагоддзя засталіся два ўласніка: сын памёршага ў 1604 г. Андрэя Янавіча Завішы Крыштаф, і князь Багдан Мацвеявіч Агінскі. Пасля яго смерці ў 1625 г. засталіся сыны Аляксандр, Ян і Самуэль. Суўладальнікі Бакшт парадніліся паміж сабой: князёўна Аляксандра, дачка Аляксандра Агінскага, каля 1645 г. выйшла за сына Крыштафа Завішы Андрэя Казіміра. Пасля смерці Аляксандра Агінскага ў 1667 г. яго долю Бакшт унаследаваў сын Марцыян (1632 - 1690).

У час вайны Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай 1654—67 абрабаваны і спустошаны маскоўскімі войскамі.

Паводле падымнага тарыфу Менскага павета за 1667 г., Крыштафу Завішы ў маёнтку Смілавічы-Бакшты належала 346 дымоў, а Марцыяну Агінскаму - 117.

У наступным 1668 г. князь Марцыян Агінскі, крайчы ВКЛ, у сваёй частцы Смілавіч, якія тады былі ўжо мястэчкам, ахвяраваў валоку зямлі (крыху больш 21 га) на карысць праваслаўнай царквы. У створаным з гэтай нагоды дакуменце ўпамінаецца, што мястэчка і ўся воласць належаць яму і пану Завішу сумесна, прычым падданыя розных паноў расселены ўперамешку - «хлоп праз хлопа сядзяць». Тая частка мястэчка, дзе пераважалі ўладанні Агінскага, называлася Шахоўнічы.

Крыштаф Завіша памёр у 1670 г. Яго частка маёнтка перайшла да сыноў Андрэя Казіміра (1618 - 1678) і Яна Юрыя (каля 1620 - 1671). Што да Марцыяна Агінскага, які ў канцы жыцця даслужыўся да высокіх пасад троцкага ваяводы і канцлера ВКЛ, то ў яго прамых нашчадкаў не засталося, і яго доля Бакшт пасля смерці ў 1690 г. адышла да пляменніка Крыштафа Станіслава Завішы - сына яго сястры і Андрэя Казіміра Завішы. Такім чынам дзве часткі Смілавіч сканцантраваліся, нарэшце, у адных руках.

Пад час Паўночнай вайны ў 1710 г. два палкі арміі ВКЛ былі расквартыраваны ў Смілавіцкім маёнтку і пры гэтым прычынілі вялікія шкоды ўладанням Крыштафа Станіслава Завішы, старасты менскага і чачэрскага.

Крыштаф Станіслаў (1666 - 1721) быў бадай што найбольш выдатным прадстаўніком роду Завішаў. Ён даслужыўся да пасады менскага ваяводы і пакінуў цікавыя мемуары, у якіх яскрава апісвае жыццё Рэчы Паспалітай у канцы ХVII - пачатку XVIII стагоддзя. Захаваўся яго прывілей смілавіцкім яўрэям, у якім ён дазволіў ім адкрыць школу (малітоўны дом), прадаставіў права апеліраваць да яго на рашэнні ўрадніка, а таксама будаваць крамы і гандляваць спіртнымі напоямі. У прывілеі таксама агаворвалася права яўрэяў разглядаць у сваёй абшчыне судовыя справы, якія тычыліся толькі яўрэяў і не закраналі інтарэсаў хрысціян. У астатнім яўрэі павінны былі выконваць тыя ж павіннасці і карыстацца тымі ж правамі, што і іншыя мяшчане.

Яго сын Ігнацы атрымаў графскі тытул - ён тытулаваўся графам на Бакштах, Бярдзічаве і Завішыне. З гэтай нагоды маёнтак Бакшты-Смілавічы часам называўся ў гэты час Бакштанскім графствам. Ігнацы, як і яго дзед, у 1727 г. ажаніўся з прадстаўніцай роду Агінскіх - князёўнай Марцыбелай, дачкой віленскага ваяводы Казіміра Дамініка Агінскага (унука Самуэля). Ігнацы Завіша ў 1738 г. памёр без нашчадкаў, а яго маёнткі засталіся ў руках яго ўдавы. У 1747 г. Марцыбела Агінская заснавала ў Смілавічах кляштар каталіцкага ордэну місіянераў і пабудавала для яго мураваны касцёл. На забеспячэнне кляштару яна вылучыла фальварак і сяло Волма, а таксама сяло Клінок. З гэтага часу азначаныя паселішчы перасталі адносіцца да маёнтка Смілавічы-Бакшты, утвараючы ўласнасць манахаў-місіянераў.

Асноўная ж частка маёнтка Смілавічы пасля смерці Марцыбелы ў 1760 г. адышла да князя Міхала Казіміра Агінскага (1728 - 1800), які быў сынам яе брата Юзафа, троцкага ваяводы. Міхал Казімір быў адным з найбольш прыкметных дзеячоў другой паловы XVIII стагоддзя. З 1764 па 1768 г. ён займаў пасаду віленскага ваяводы, потым да 1793 г. быў канцлерам ВКЛ і адначасова гетманам. Гэта быў час, калі Рэч Паспалітая няўмольна хілілася да заняпаду. На тэрыторыі дзяржавы амаль увесь час знаходзіліся замежныя войскі — расейскія, прускія, аўстрыйскія. У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. ад яе былі адарваны вялікія тэрыторыі, у тым ліку Віцебшчына і Магілёўшчына, дзе знаходзілася значная частка маёнткаў Міхала Агінскага. Яго маёмасныя справы, і без таго заблытаныя, ускладніліся яшчэ больш. У 1791 г. князь Агінскі прадаў маёнтак Смілавічы шляхцічу Станіславу Манюшку, які папярэдне працаваў у яго аканомам гэтага маёнтка.

У канцы 18 ст. у мястэчку Смілавічы было 85 двароў (43 хрысціянскіх, 31 яўрэйскі і 13 татарскіх), 564 жыхары (257 мужчын і 307 жанчын). Мястэчка мела два вадзяных млына, адзін з якіх выкарыстоўваўся як лесапільня. Меўся кляштар з мураваным касцёлам св. Вінцэнта, а таксама дзве праваслаўныя царквы - у гонар св. Георгія і Ўспення Багародзіцы. Да 1831 г. пры кляштары працавала школа.

У Станіслава Манюшкі, які набыў Смілавічы ў князя Агінскага, засталося 6 сыноў: Ігнацы, Дамінік, Юзаф, Чэслаў, Казімір і Аляксандр. Пры падзеле бацькоўскіх уладанняў Смілавічы дасталіся Казіміру, які значна пераўсталяваў панскую сядзібу і нават заснаваў у Смілавічах батанічны сад і школу для мясцовых дзяцей. Пасля яго смерці маёнтак адышоў да яго малодшага брата Аляксандра, які пачаў будаваць у мястэчку раскошны палац. Яго адзіная дачка Паўліна выйшла за Лявона Ваньковіча, да якога перайшоў у выніку гэтага шлюбу і маёнтак Смілавічы.

Апошнім уладальнікам Смілавіч быў сын Лявона Ваньковіча, таксама Лявон (1874-1949), жанаты ў 1897 г. на Сцефаніі Броэль-Плятэр.

У Смлавічах здаўна бытавалі гарбарныя, кавальскія, бандарныя, ганчарныя, кравецкія, шавецкія, ткацкія, шорныя рамёствы і промыслы. У сярэдзіне 19 ст. працавала суконная фабрыка, у 1863 адкрыта народнае вучылішча.

У 1897 у Смілавічах 3498 жыхароў, 498 двароў, валасная ўправа, 2 земскія народныя вучылішчы, 2 царкоўна-прыходскія школы, паштовая станцыя, 2 царквы, капліца, мячэць, 5 яўрэйскіх малітоўных дамоў, паштовая станцыя, хлебазапасны магазін, суконная фабрыка, 2 млыны, некалькі гарбарняў, 58 дробных крам, 2 карчмы, 9 піцейных дамоў, штотыднёвыя таргі, у маёнтку Смілавічы 83 жыхароў, бровар. У 1917 у мястэчку 2766 жыхароў, 633 двары.

З сакавіка 1918 г. у складзе абвешчанай БНР. З 18.9.1923 у Чэрвеньскім павеце. З 17.7.1924 да 18.7.1931 і з 6.7.1935 да 11.2.1938 цэнтр Смілавіцкага раёна, у 1931—35 у Пухавіцкім раёне. З 20.8.1924 да 24.9.1926 і з 27.9.1938 вёска, цэнтр сельсавета, з 1938 у Рудзенскім раёне. З канца чэрвеня 1941 да 3.7.1944 акупаваны ням. фашыстамі, якія загубілі тут больш за 2 тыс. жыхароў (ўсё габрэйскае насельніцтва). З 20.1.1960 Смілавічы ў Чэрвеньскім раёне. З 2.11.1963 гарадскі пасёлак.

У Смілавічах працуюць валюшна-лямцавая фабрыка, гарбарны завод, цэх апрацоўкі футра, механічныя майстэрні, хлебапякарня, камбінат бытпаслуг; тэхнікумы, ПТВ, школа-інтэрнат, 2 сярэднія, музычная школы, 2 дашкольныя ўстановы, Дом культуры, Дом дзіцячай творчасці, кінатэатр, 2 бібліятэкі, бальніца; дзейнічаюць царква, мячэць, пратэстанцкі малітоўны дом. Брацкая магіла савецкіх вайскоўцаў і партызан, магілы ахвяр фашызму; помнік настаўнікам і вучням, якія загінулі ў Другую сусветную вайну.

Помнік архітэктуры: палацавы комплекс 19 — пач. 20 ст.

Крыніца:
Тэрыторыя Чэрвеньскага раёна ў перыяд феадалізмуhttp://vn.belinter.net/index.htm
Персональный сайт белорусского историка Вячеслава Носевича
Ганна Дулеба
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. т. 5
Беларуская Энцыклапедыя, Мінск, 2002