Струнне - фота і помнікі

Гісторыя Струні

Вёска ля самае ўсходняе мяжы Полацка. У XVI-XVIII стст. знаходзілася на правым беразе рачулкі Стрункі, між Дзьвіной і гасьцінцам з Полацка да Віцебска. На 500 м на поўнач да Віцебскага тракту вёска паступова перабралася пасьля выданьня 01.07.1837 г. дзяржаўнае пастановы аб будаўніцтве ў вёсках, што стаяць ля паштовых шляхоў. Струньня згадваецца ў Полацкай рэвізіі 1552 году, аднак заснаваная безумоўна значна раней. Сьведчаньнем таму скарб з блізу пяці дзясяткаў саманідзкіх срэбных дырхэмаў, выбітых манэтнымі дварамі Самарканду і аш-Шашу (Ташкенту) у 899-973 гадах, які ў жніўні 1888 г. быў адшуканы ў Струньні. Падобны але значна буйнейшы скарб быў знойдзены ў 1973 годзе ў вёсцы Казьянкі, што стаіць на процілеглым беразе Дзьвіны. Уладальнік маёнтка Струньня М.П.Філіпчанка перадаў манэты ў Імпэратарскую Архэалягічную камісію. Тая адабрала зь іх 10 найбольш каштоўных для Эрмітажу, астатнія вярнула ўладальніку.

Пісьменьнік Ян Баршчэўскі ў сваім нарысе "Полацак" згадвае Струньню, адзначаючы, што тут над Дзьвіной войску Вялікага Княства Літоўскага зьявіўся Сьвяты Казімір і паказаў брод праз раку.

Інвентар 1614 году апісвае Струнскую сядзібу, што належала князям Радзівілам. Маёмасьць магла быць атрыманая ад караля канцлерам ВКЛ Мікалаем Радзівілам "Рудым" у часе Інфлянцкае вайны за перамогу пад Вулай 1564 году, або ягонымі сынамі Мікалаем ці Крыштапам Радзівілам "Пяруном" за полацкую кампанію 1579 году. Аднак інвэнтар ужо 1618 г. фіксуе тут маёмасьць архібіскупа полацкага Язафата Кунцэвіча і ад гэтага часу вёска Струньня з усімі, прыналежнымі да яе землямі, належыць полацкім уніяцкім біскупам. Паступова яна робіцца спачатку летняй, а затым і сталай іхнай рэзыдэнцыяй. Маёнтак забясьпечваў прадуктамі полацкія базыльянскія манастыры, а з 1811 г. і духовую сэмінарыю.

Уніяцкія архібіскупы на беразе Дзьвіны збудавалі вялікі трохпавярховы цагляны будынак рэзыдэнцыі. Пабудова скончаная ў сярэдзіне XVIII ст., бо першым дакумэнтам падпісаным у Струньні ёсьць прывілей ад 17.10.1743 г., выдадзены архібіскупам Грабніцкім сьвятару Стратановічу. Пасьля яго маецца шэраг падпісаных тут дакумэнтаў. Гэты пэрыяд дзейнасьці рэзыдэнцыі супадае зь вялікім будаўніцтвам у Полацку Сафійскага сабору і архірэйскага дому пры ім. У Струньні мітрапалітам Грабніцкім выдаваліся квіткі за атрыманьне грошай, харчоў, рахункі з выканаўцамі працаў на будаваньні Сафійскага сабору. Пракіраваўшы Полацкай эпархіяй больш за 40 гадоў (ад 1719 г.) мітрапаліт Фларыян Грабніцкі спачыў у Струньні 15.06.1762 г., і быў тут пахаваны. Цела ягонае пэўна захоўвалася ва ўнутранай палацавай царкве. 01.02.1802 г. наступнік Грабніцкага на полацкім пасадзе Геракл Лісоўскі ў суправаджэньні Самуіла Навакоўскага, протаігумена беларускай базыльянскай правінцыі сьвятога Міколы, зьдзейсьнілі перанясеньне цела мітрапаліта ў алтар Полацкага Сафійскага сабору.

Маюцца зьвесткі пра Струньню часоў архібіскупства Ясона Юнаша-Смагаржэўскага (1762-1780). Гэтак у 1767 годзе езуіты падалі скаргу ў суд на сялянаў архібіскупскага Струнскага маёнтку за напад на землі, што належалі ім. 23.06.1774 г. у Струньні праходзіў кангрэс вышэйшага ўніяцкага духавенства, на якім адным з галоўных пытаньняў быў разгляд праекту стварэньня ў Полацку эпархіяльнае ўніяцкае сэмінарыі. Апісаньне саду, гароду і кветніка ў Струнскім маёнтку, зробленае ў 1779 годзе, засьведчыла наяўнасьць тут дзівоснага сонечнага гадзіньніка з кветак. Паводле базыльянскага гісторыка Ігната Стэбельскага ў гэты час у Струньні была збудаваная ў стылі клясыцызму арыгінальная Крыжаўзьвіжанская царква, каля якой імпэратрыцу Кацярыну ІІ сустракаў у 1780 г. архібіскуп Ясон. Аднак пазьнейшы полацкі біскуп (1838-1866) Васіль Лужынскі ў лісьце ад 24.11.1836 г. да мітрапаліта Булгака адносна рамонту гэтае царквы памылкова напісаў: "царква каменная, збудаваная архібіскупам Гэраклам Лісоўскім". Лісоўскі ж быў архібіскупам полацкім у 1784-1809 гг. Прастаяла Крыжаўзьвіжанская царква ля Віцебскага шляху да 1936 году, калі была разбураная. Струнская рэзідэнцыя ўніяцкіх полацкіх архібіскупаў функцыянавала да скону ў 1833 г. біскупа Якуба Мартусевіча.

Увосень таго самага 1833 году адказны за царкоўную маёмасьць у Полацкай уніяцкай эпархіі Васіль Лужынскі паведамляў мітрапаліту пра захворваньне скаціны ў Струньні, ад чаго памерла 119 кароў.

Пасьля далучэньня Беларусі і Ўкраіны да Расеі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітае, з прычыны актыўных дзеяньняў расейскае адміністрацыі на канфэсійным фронце пачынаецца пераход уніятаў у праваслаўе. Вырашыла прыняць праваслаўе і частка струнскіх сялянаў. Царскія ўлады "дапамаглі" ім у гэтай справе. Была створаная праваслаўная парафія, якой улады прымусілі перадаць струнскую царкву, сюды быў прызначаны сьвятар з двума ніжэйшымі царкоўнымі служкамі.

12.06.1833 г. утвараецца полацкая праваслаўная эпархія на чале зь біскупам Смарагдам Крыжаноўскім. Дзеля разьмяшчэньня праваслаўнага біскупа і ягонае канцылярыі царскія ўлады ў асобе міністра ўнутраных справаў Блудава зьвярнуліся да ўніяцкага мітрапаліта Язафата Булгака, каб ён перадаў на правах арэнды струнскую рэзыдэнцыю, бо тая пуставала, а ў Полацку "не было адпаведнага памяшканьня". Мітрапаліт з прапановаю ўладаў пагадзіўся. У ліпені 1834 г. узьнікла справа аб уціску далучаных да праваслаўнай царквы сялянаў з боку кіраўніцтва маёнтку. Справа набыла палітычнае адценьне, у яе сталіся ўблытанымі мясцовы праваслаўны сьвятар Сьцяпан Дуброўскі, біскуп Смарагд, павятовы вайсковы начальнік палкоўнік Агатонаў і нават генэрал-губэрнатар кн. Хаванскі. Вынікам канфлікту стала адмова арандатараў браць маёнтак у арэнду. Гэтак арандатар Махцынскі з прычыны "разбэшчанасьці сялянаў", якіх падтрымліваў біскуп Смарагд, і вялікіх выдаткаў на дзяржаўныя камісіі па разборы справы (было іх аж 20) адмовіўся ў 1835 годзе працягнуць арэнду. Праваслаўныя царкоўныя ўлады палічылі за лепшае перавесьці Дуброўскага ў іншы прыход. Урэшце Лужынскаму пашчасьціла адшукаць на тры гады арандатара ў асобе штабс-капітана І.Я.Чэркаса з платай 7000 рублёў асыгнацыямі штогод, але і ён па сканчэньні арэнды ня здолеў сплаціць усёй сумы.

У студзені 1836 г. Струньня была ахопленая эпідэміяй чорнай воспы, пра што біскуп Лужынскі паведаміў мітрапаліту. Булгак параіў дамовіцца з полацкім павятовым або зь нейкім іншым лекарам, каб той наведваў у патрэбны час хворых у струнскай лякарні, якую неабходна арганізаваць. 19.03.1836 г. Лужынскі паведаміў мітрапаліту, што падпісаў дамову з вольнапрактыкуючым лекарам Зойбэрлінгам, які абслугоўвае полацкую ўніяцкую сэмінарыю. Паводле дамовы лекару прызначылі плату 50 руб. у год срэбрам, 4 чвэрці аўсу ды 20 пудоў сена. Лужынскі дадаваў, што будынак лякарні яшчэ не ўладкаваны з-за перашкодаў, якія чыніць мясцовы праваслаўны сьвятар Сьмірноў, і што праз колькі дзён ён сам зь лекарам выедзе ў Струньню дзеля стварэньня лякарні. Калі ж Сьмірноў будзе перашкаджаць і далей, дык ён паведаміць мітрапаліту. Пэўна пасьля згасаньня эпідэміі гэтую часовую лякарню зачынілі.

Пасьля ліквідацыі ў 1839 г. у межах Расейскае імпэрыі ўніяцкае царквы была ліквідаваная, а сядзіба ўніяцкіх архібіскупаў ды ўся маёмасьць у Струньні забраныя дзяржавай. У сярэдзіне ХІХ ст. будынак былое рэзыдэнцыі перарабляецца на турму, якая месьцілася тут да 1918 г.

Трохі пазьней, у другой палове ХІХ ст., ля будынку вязьніцы ствараецца лягер полацкага кадэцкага корпусу, які існаваў да 1914 г. Сёньня пра месца нагадваюць рэшткі прысадаў, што вядуць ад віцебскае шашы ў бок Дзьвіны. Пасьля эвакуацыі ў 1914 г. перад нямецкім наступам кадэцкага корпусу ў Сумы (цяпер Украіна) зьліквідаваны быў і струнскі лягер. У лютым 1914 г. у будынках былога кадэцкага лягеру Полацкім аддзяленьнем таварыства Чырвонага Крыжа быў адчынены Струнскі дзіцячы прытулак. Уласных сродкаў ён ня меў. У 1919 г. у ім даглядаліся 27 дзетак ва ўзросьце ад аднаго да трынаццаці гадоў. Загадчыцай прытулку была Лідыя Бародзіч, супрацоўніцамі Марыя Бедрыт, Крыстына Майсеенка і Натальля Шаўчэнка. Праіснаваў да пачатку 1920-х гадоў.

Ад 20.11.1920 г. да 22.10.1922 г. у Полацку працавалі 43-я аб’яднаныя камандныя курсы. Адбылося тры выпускі маладых камандзіраў. Курсанты пяхотнага аддзяленьня ўлетку мелі зборы ў Струньні ў былых лягерных будынках. Далейшы лёс пабудоваў невядомы. Пры ўезьдзе ў вёску з боку Полацка перад ручаём 100 м у бок Дзьвіны стаіць непадобны да вясковых маленькі пабелены цагляны дамок, пэўна гэта ўсё, што захавалася ад былых пабудоваў.

У 1906 годзе вёска зьяўлялася цэнтрам Струнскае воласьці. Струнь-1 належала жонцы статскага дарадцы А.І.Філіпчанка. У другой палове ХІХ ст. у Струньні была пачатковая школа, пры Савецкай уладе яе рэарганізавалі ў сямігодку. Цяпер школы ўжо няма, вёска ж належыць да Саланікоўскага сельсавету. Маецца крама, што стаіць на месцы, якое раней было ўнутраным дваром Крыжаўзьвіжанскае царквы.

Міхась Баўтовіч