Выбраныя здымкі
Фота © Галина Рачко | Дата: 22.09.2019
Замкавая вежа Фота © Александр | Дата: 22.09.2019
Унутраны двор. Фрагмент Фота © Guilhem MESTRE | Дата: 22.09.2019
Будоўля Лідскага замку, дарэчы - аднаго з самых вялікіх на тэрыторыі сучаснай Беларусі (памеры замкавага двара прыкладна 80х80 м) прыпадае на трыццатыя гады 14 ст. (пачаліся работы ў 1323 г.). У тыя часы Вялікім князем Літоўскім быў князь Гедымін, які ўвайшоў ў гісторыю, як таленавіты ваяр з крыжакамі. Скарыстаўшы часовае перамір'е з Ордэнам, вясной 1323 г. Гедымін разаслаў лісты ў ганзейскія (паўночна-нямецкія) гарады, якія не вельмі шанавалі крыжакоў, з запрашэннем на працу розных рамеснікаў, у тым ліку і муляроў. Ёсць меркаванні, што ганзейскія майстры прынялі непасрэдны ўдзел ва ўзвядзенні Лідзкага замка. Мясцовыя будаўнікі сумесна з запрошанымі замежнымі, узяўшы за аснову рыцарскі кастэль, перапрацавалі і прыстасавалі яго да мясцовых прыродных і абарончых умоў. Павялічана плошча замкавага двара, на якім у небяспечныя гадзіны маглі размясціцца не толькі войска і гарадскія жыхары, але і сяляне з навакольных вёсак. Вучоны Міхась Ткачоў падлічыў, што для будаўніцтва Лідскіх муроў спатрэбілася каля 23 тысяч кубічных мэтраў каменю, каля 1,5 мільёна цаглін, вялікая колькасць вапны і пяску. Пісьмовыя крыніцы сведчаць, што работы вяліся 5—7 гадоў.
Рознага за 7 няпоўных вякоў пабачылі сцены Лідскага замка. Былі ў яго жыцці і ўрачыстыя хвілiны: у 1387 г. польскі кароль і Вялікі князь Літоўскі Ягайла прымаў у замку прысягу ад свайго брата Скіргайлы, полацкага князя. Былі таксама і вялікія шматтыднёвыя святы: у 1422 г. ў замку шырока і бліскуча адзначаўся шлюб прастарэлага караля Ягайлы з маладзенькаю 17-гадовай Сафіяй Гальшанскай - родапачынальніцы каралеўскай дынастыі Ягелонаў. Былi і трагічныя гадзіны: у ліпенi 1506 г. ў замку памiраў кароль польскі і Вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жмудскі Аляксандр; тут у прысутнасці ўсёй ліцвінскай знаці і жонкі Алены Іаанаўны - дачкi Вялікага князя Маскоўскага Іаана ІІІ, ён прычасціўся і падпісаў тастамент. Добры дзесятак разоў пажары і войны выпальвалi горад да тла: толькі за першую палову 20-га ст. Ліда 8 разоў пераходзiла з рук у рукі. Замак бачыў амаль усіх нашых каралёў і вялікіх князёў 14-18 стст., а таксама Карла XII, Паўла I, Аляксандра I, Мiкалая II, Адама Міцкевіча, Ігната Дамейку, Фелікса Дзяржынскага, Льва Троцкага, Юзафа Пілсудзкага...
У XIV ст. яго муры не раз вытрымлівалі націск крыжакоў. Упершыню пад замкавымі сценамі яны з'явіліся ў 1384 г. Пасля працяглай аблогі і штурму ворагі захапілі замак. Другі раз набег быў зроблены зімой 1392 г., калі балоты вакол умацавання скаваў лёд. Захопнікі спалілі навакольныя будынкі, абрабавалі горад і аблажылі замак. Кіраўнік абароны, князь Карыбут, які меў нязначную колькасць воінаў, вырашыў не чакаць штурму і ноччу праз патаемны ход разам з гарнізонам пакінуў крэпасць. Рыцары захапілі шмат вайсковага рыштунку і зброі. Праз два гады крыжацкія атрады зноў напалі на Ліду, але на гэты раз замак выстаяў. Пры падтрымцы жыхароў горада воіны гарнізона мужна адбілі ўсе атакі непрыяцеля.
Дасталося Лідскаму замку і ў час міжусобных войнаў. У пачатку XV ст. каля яго муроў апынуліся войскі смаленскага князя Юрыя, які прыйшоў вызваляць сваю сям'ю, захопленую ў палон Вітаўтам. Смаляне спалілі горад, некалькі разоў штурмавалі замак, але ўзяць яго не здолелі. Неўзабаве ў 1433 г. замак аблажылі войскі Свідрыгайлы, прэтэндэнта на велікакняжацкі прастол. Зноў горад ушчэнт спляжыў агонь, але абаронцы замка мужна адбілі ўсе прыступы захопнікаў.
Хто ж уладарыў тады ў гэтых мясцінах? У 1397 г. (па некаторых звестках у 1396-ым) лідская воласць была аддадзена Вітаўтам залатаардынскаму хану Тахтамышу, які быў змешчаны супляменнікамі ў выніку перавароту. Хан пражыў у Лідзе два з паловай гады ў асобным доме, што стаяў у ваколіцах замка (там дзе зараз знаходзіцца мураваны касцёл). У 40-ых гадах XV ст. Лідскім старастам быў яшчэ адзін перабежчык з Залатой Арды - хан Даўлет Хаджы-Гірэй. Яму лёс выпаў больш шчаслівы, бо з дапамогай феадалаў Вялікага Княства Літоўскага ён стаў ханам перакопскіх татар.
У другой палове XV ст. замак часова знікае са старонак старажытных летапісаў і хронік. І гэта не дзіўна. Бо для Ліды надышлі адносна спакойныя часы. Гарадская забудова той пары была драўлянай і размяшчалася на поўнач ад замка.
У пачатку XVI ст. зноў у тутэйшых мясцінах зашугала полымя пажараў. На гэты раз да замка падышлі орды крымскіх татар. Аднак штурмаваць умацаваны замак татары баяліся. У гэты час было сабрана народнае апалчэнне колькасцю ў дзесяць тысяч чалавек, якое разбіла прышэльцаў у ваколіцах Ліды.
У часы панавання караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра ў горадзе налічвалася каля 15 тысяч насельніцтва, і Ліда атрымала магдэбургскае права. Cваіх умацаванняў горад не меў, таму ў час небяспекі жыхары шукалі паратунку ў замку. На той час замак атрымаў дадатковае ўмацаванне - штучнае возера, якое прыкрывала яго з усходу. Гэта возера ёсць на планах і малюнках XVIII - XIX стст. Замак з'яўляўся дзяржаўнай маёмасцю і ахоўваўся мясцовай шляхтай. Тут знаходзіліся склады зброі, гарнізон, у паўночна-ўсходняй вежы была турма. Да канца XVIII ст. тут адбываліся гарадскія суды.
У сярэдзіне XVII — пачатку XVIII ст. мірнае жыццё горада Ліды было перапынена войнамі. Летам 1659 г. замак з усіх бакоў аблажыла 30-тысячнае войска царскага ваяводы Мікіты Хаванскага і пасля гарматнага абстрэлу і працяглай асады ўзяло яго. Усе драўляныя будынкі былі спалены (і больш ужо не аднаўляліся), а калодзежы засыпаны. Пасля заканчэння руска-польскай вайны на тэрыторыі замка ніхто пастаянна не жыў. Моцны ўдар лідскім мурам нанеслі шведы, якія ў пачатку XVIII ст. ўзарвалі абедзве вежы, і ўмацаванне страціла сваё стратэгічнае значэнне. Муры яго паступова пачалі разбурацца. Аднак ва ўцалелых памяшканнях захоўваліся гарадскія акты і праходзілі суды. Амаль канчаткова замак парушыўся летам 1794 г.: у яго руінах вялі бой з царскім войскам паўстанцы Тадэвуша Касцюшкі, узброеныя 18 гарматамі. Гарадскі архіў з усімі старажытнымі дакументамі быў вывезены з замка ў Смаленск, дзе ў час Айчыннай вайны 1812 г. згарэў.
Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. замак яшчэ ўражваў сучаснікаў сваёй магутнасцю. Тады стаялі амаль усе замкавыя муры з байніцамі і аркатурным поясам на паўночнай і ўсходняй сценах, дзе-нідзе рэшткі вежаў захоўваліся да ўзроўню трэцяга паверха. Менавіта з гэтага часу пачалося навуковае даследаванне помніка, да нас дайшлі яго першыя замалёўкі і апісанні.
Для замкавай забудовы была абрана невялікая пясчаная выспа ў балоцістай сутоцы дзвюх рэк — Лідзеі і Каменкі. Выспу пераўтварылі ў штучную прамавугольную пляцоўку і месцамі яе дасыпалі жвірам, камянямі, буйной рачной галькай да вышыні 5—6 мэтраў. 3 поўначы, на адлегласці 7 мэтраў ад яе праходзіў шырокі (каля 20 мэтраў) роў, які злучаў дзве ракі і аддзяляў умацаванне ад горада. Лідскі замак пабудаваны з палявога каменю і цэглы. Таўшчыня сцен унізе — 2 метр, уверсе яны звужаюцца да 1,5 метр і пераходзяць у баявую галерэю. Парапет галерэі, таўшчынёй у 70 сантыметраў, складзены з цэглы, мае адзін рад байніц трох тыпаў. Насціл галерэі апіраўся на драўляныя бэлькі сячэннем 20х20 сантыметраў. На паўднёвай і ўсходняй сценах знаходзіліся два цагляныя данскеры (туалеты) на каменных фігурных кансолях.
Спачатку замак меў толькі адну вежу — у паўднёва - заходнім куце двара. У плане яна ўяўляла сабой квадрат (па ўнутранаму абводу амаль 9х9 метраў). Замак меў тры ўваходы. У паўднёвай сцяне на адлегласці 22 метраў ад вежы — невялікі паўцыркульны праём на вышыні 4 метраў ад першапачатковага ўзроўню двара, які, відаць, лічыўся запасным (на выпадак разведкі або ўцёкаў), і трапіць туды можна было толькі з дапамогай доўгай прыстаўной лесвіцы. Два ўваходы — ва ўсходняй сцяне: малы, зроблены на ўзроўні абрэза падмуркаў сцяны, і вялікі (відаць, крыху пазнейшы), размешчаны каля паўночна-ўсходняй вежы на вышыні 2,5 метр.
Трапіць у замак праз вялікі ўваход можна было толькі дзякуючы пад'ёмнаму мосту. Пра яго наяўнасць сведчыць вялікая разгрузачная спічастая ніша, якую праразаў уваходны праём меншых памераў. Праём малога ўваходу меў таксама паўцыркульную форму і вышыню 2,45 метр. Захаваліся астаткі ад бегункоў варот. Гэта два вялікія камяні ў аснове аркі з круглымі гнёздамі-адтулінамі. Знадворку малы ўваход бараніла падковападобнае ў плане збудаванне, ад якога засталіся нязначныя рэшткі падмуркаў.
Вонкавыя паверхні замкавых муроў зроблены з вялікіх, часткова абчасаных валуноў, што пакладзены гарызантальнымі, дакладна вызначанымі радамі. Камяні добра падабраныя адзін да аднаго. Прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі аскалёпкамі на вапнавай рошчыне (цагляныя кліны сустракаюцца вельмі рэдка). Забутоўка паміж ''шчокамі'' сцен — з дробных камянёў. Цэгла ўжывалася толькі для асноўных канструктыўных элементаў і архітэктурных дэталяў. З яе выкладзены вуглы замкавых муроў і вежаў, дэкаратыўныя паясы на фасадах усходняй і паўночнай сцен, аркі, скляпенні, байніцы і вонкавыя паверхні парапета баявой галерэі (крэнеляжа). Цагляныя паясы знадворку замкавых сцен выкананы ў тэхніцы балтыйскай, або вендскай, муроўкі. Гэта чаргаванне двух доўгіх бакоў цагліны (лажкоў) і кароткага (тычка).
Асноўны цяжар абароны прыходзіўся на муры з баявой галерэяй, што яшчэ не былі разлічаны на ўжыванне агнястрэльнай зброі. У час ваеннай небяспекі каля байніц стаялі воіны, узброеныя лукамі і арбалетамі (самастрэламі).
У канцы XIV — пачатку XV ст. ўнук Гедыміна, вялікі князь Вітаўт, перабудоўвае замак і робіць яго адным з самых магутных у Вялікім княстве Літоўскім. У сувязі з развіццём ваеннай справы для ўмацавання замка ўзводзіцца другая, паўночна-ўсходняя, вежа з разлікам на вядзенне гарматнага бою. Кладзецца яна з цэглы лепшай якасці і іншых памераў — 29-30х14х7,5-8 сантыметраў. Вежа прыбудавана да муроў упрытык. Таўшчыня сцен, якія выходзілі на двор, — 3 метры, а дакладкі да двухметровых муроў замка (зроблены з мэтай узмацніць сцены) — 83 сантыметры. Падмуркі яе ляжаць на 70-80 сантыметраў глыбей замкавых. Некалі вежа мела арачны дзвярны праём з двара (ён выкладзены са спецыяльнай фігурнай цэглы) і лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны шырынёй 1 метр з драўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове.
Паўночная і ўсходняя сцены знутры аздоблены дзвюма нішамі, а ў паўднёвай першага паверха захаваліся дзве глыбокія нішы-печы, што некалі ацяплялі верхнія памяшканні. Першы паверх меў крыжовае скляпенне, рэбры якога выкананы са стрэлападобнай цэглы. Абедзве вежы былі накрыты паўцыркульнай дахоўкай.
Падчас раскопак двара высветлілася, што з трох бакоў (акрамя паўднёвага) да замкавых муроў туліліся драўляныя аднапавярховыя будынкі-казармы (захаваліся астаткі падмуркаў, печаў і абгарэлых бярвенняў). Непадалёку ад заходняй сцяны стаяў асобны будынак, дзе, напэўна, жыў са сваёй сям'ёй камендант замка (кашталян). Гэта было збудаванне прамавугольнае ў плане (6х4 метр), з каменным падмуркам, пакладзеным на гліне. Яго памяшканні абаграваліся кафлянай печкай. Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся два калодзежы. Адзін, меншых памераў, — непадалёку ад паўночна-ўсходняй вежы. Другі, вялікі, відаць, прызначаўся для таго, каб паіць жывёлу, бо да вады вяла брукаваная сцежка. Пры раскопках прасочаны рэшткі драўляных калодзежных зрубаў. Сярэдзіна замкавага двара была таксама забрукавана. Каля паўднёва-ўсходняй вежы мясціліся кузня і салдацкая кухня.
3нікала з аблічча зямлі мноства гарадскіх пабудоў: ратуша, кармеліцкі кляштар, сінагогі, цэрквы Святога Спаса, Прачысценская, вадзяны млын, Гранд-гатэль Дагмара, крама сясцёр Бердаўскіх, цукерня "Амерыканка", кiнатэатр "Эдысон"... Замак устаяў. Ён быў, ён есць, ён будзе... Руіны яго захаваліся такім жа незразумелым чынам, як захаваліся "тутэйшыя" і іх мова: забаранялі, вымалi з карыстання, пракатвалі нашэсцямі i міжусобіцамi, дзялілі рэлігіямі і межамі, расстрэльвалі, вешалі і палілі, высялялі і ссялялі. Так жа павольна, як мова і народ, з прыпынкамі і адступленнямі аднаўляецца замак: няякасна, тапорна і безгустоўна, з розных па колеру цаглін, з недастасаванымі па памеру валунамi... Але адраджаецца.
У 1909 г. для частковай кансервацыі старажытнага ўмацавання былі адпушчаны невялікія сродкі — 943 рублі. Будаўнікі раскідалі ненадзейныя месцы муроў, а паверхні сцен абмазалі цэментнай рошчынай. На дрэнную якасць кансервацыйных работ скардзіліся сучаснікі. У 1911 г. беларускі археолаг Вандалін Шукевіч пісаў, што будаўнікі замуравалі байніцы на паўночнай сцяне, а цэментная нашлёпка на сценах стала прыцягваць вільгаць, што разбурала вонкавыя паверхні муроў.
У 20-ыя гады, калі па Рыжскаму пагадненню Заходняя Беларусь увайшла ў склад Польшчы, лідскія муры крыху паднавілі польскія рэстаўратары. Яны злучылі каменнай агароджай заходнюю і паўднёвую сцены, часткова залажылі разбураны паўднёва-ўсходні кут і замуравалі бакавыя ўваходы. На месцы парушанага паўночна-заходняга вугла з'явіліся драўляныя вароты, праз якія можна была трапіць на замкавы падворак. Улетку тут часта спыняўся вандроўны цырк альбо звярынец, а зімой пасярэдзіне двара ставілі ёлку і залівалі каток.
22 студзеня 1940 г. ўрад БССР прыняў пастанову аб ахове ў заходніх абласцях рэспублікі помнікаў рэвалюцыі, мастацтва, старажытнасці і захаванні архіваў. Лідскі замак атрымаў статус помніка архітэктуры.
У чэрвені 1941 г. на Ліду пасыпаліся нямецкія бомбы. Горад зноў быў спалены. Замак жа быў непашкоджаны. Пасля таго, як у горад увайшлі гітлераўскія войскі, у замку знаходзіўся шпіталь, а пасля замкавы двор выкарыстоўваўся як пляц для супрацьпаветранай абароны. Акрамя таго - на тэрыторыі замка размяшчаліся вялікія запасы амуніцыі. У 1944 г., калі Чырвоная Армія падыходзіла да горада, ваенныя склады ў замку былі ўзарваныя, але сцены засталiся некранутымi. Пры раскопках у 1978 г. археолагі адкапалі 150 артылерыйскіх снарадаў і мінаў. Яшчэ вялікая колькасць выбухованебяспечных прадметаў адкапана ў 1986 г.
Упершыню археалагічныя доследы на замкавым падворку пачаліся ў 1970 г. пад кіраўніцтвам Міхася Ткачова. У 1977-1978, а таксама ў 1980 і 1985 гг. раскопкі ў замку праводзіў А.А. Трусаў.
У выніку раскопак знойдзена шмат каштоўных матэрыялаў, якія ляглі ў аснову праекта аднаўлення Лідскага замка. Летам 1978 г. для вядзення рэстаўрацыі быў створаны вытворчы ўчастак. Адзін за другім аднаўляліся колішнія муры. Не абышлося і без памылак. Вясной 1986 г. раптоўна абваліўся кавалак адноўленай заходняй сцяны. Як высветлілася, работы па яе рэстаўрацыі вяліся ў марозы, і рошчына не змацавала каменні належным чынам. Каб захаваць паступовы пераход ад сучаснай высотнай забудовы да помніка XIV ст. перад ім пакінулі тры старадаўнія мураваныя невялікія двухпавярховыя дамы.
Якім жа будзе Лідскі замак пасля рэстаўрацыі? Ацалелыя асноўныя часткі помніка і сабраныя гістарычныя і археалагічныя матэрыялы дазволяць аднавіць сцены разам з баявой галерэяй, знешнія абрысы вежаў і інтэр'ер першага паверха паўночна-ўсходняй вежы. Астатнія памяшканні для адраджэння якіх не стае гістарычных крыніц абсталёўваюцца для размяшчэння музейнай экспазіцыі прысвечанай гісторыі горада і замка. Тэрыторыя замкавага двара будзе прыстасавана пад гісторыка - археалагічны музей з паказам на мясцовасці плана былой драўлянай забудовы. А ў цэнтральнай частцы падворка размесціцца адкрыты гарадскі тэатр, дзе летам будуць гучаць народныя песні, праходзіць фестывалі і гарадскія святы.
Рознага за 7 няпоўных вякоў пабачылі сцены Лідскага замка. Былі ў яго жыцці і ўрачыстыя хвілiны: у 1387 г. польскі кароль і Вялікі князь Літоўскі Ягайла прымаў у замку прысягу ад свайго брата Скіргайлы, полацкага князя. Былі таксама і вялікія шматтыднёвыя святы: у 1422 г. ў замку шырока і бліскуча адзначаўся шлюб прастарэлага караля Ягайлы з маладзенькаю 17-гадовай Сафіяй Гальшанскай - родапачынальніцы каралеўскай дынастыі Ягелонаў. Былi і трагічныя гадзіны: у ліпенi 1506 г. ў замку памiраў кароль польскі і Вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жмудскі Аляксандр; тут у прысутнасці ўсёй ліцвінскай знаці і жонкі Алены Іаанаўны - дачкi Вялікага князя Маскоўскага Іаана ІІІ, ён прычасціўся і падпісаў тастамент. Добры дзесятак разоў пажары і войны выпальвалi горад да тла: толькі за першую палову 20-га ст. Ліда 8 разоў пераходзiла з рук у рукі. Замак бачыў амаль усіх нашых каралёў і вялікіх князёў 14-18 стст., а таксама Карла XII, Паўла I, Аляксандра I, Мiкалая II, Адама Міцкевіча, Ігната Дамейку, Фелікса Дзяржынскага, Льва Троцкага, Юзафа Пілсудзкага...
У XIV ст. яго муры не раз вытрымлівалі націск крыжакоў. Упершыню пад замкавымі сценамі яны з'явіліся ў 1384 г. Пасля працяглай аблогі і штурму ворагі захапілі замак. Другі раз набег быў зроблены зімой 1392 г., калі балоты вакол умацавання скаваў лёд. Захопнікі спалілі навакольныя будынкі, абрабавалі горад і аблажылі замак. Кіраўнік абароны, князь Карыбут, які меў нязначную колькасць воінаў, вырашыў не чакаць штурму і ноччу праз патаемны ход разам з гарнізонам пакінуў крэпасць. Рыцары захапілі шмат вайсковага рыштунку і зброі. Праз два гады крыжацкія атрады зноў напалі на Ліду, але на гэты раз замак выстаяў. Пры падтрымцы жыхароў горада воіны гарнізона мужна адбілі ўсе атакі непрыяцеля.
Дасталося Лідскаму замку і ў час міжусобных войнаў. У пачатку XV ст. каля яго муроў апынуліся войскі смаленскага князя Юрыя, які прыйшоў вызваляць сваю сям'ю, захопленую ў палон Вітаўтам. Смаляне спалілі горад, некалькі разоў штурмавалі замак, але ўзяць яго не здолелі. Неўзабаве ў 1433 г. замак аблажылі войскі Свідрыгайлы, прэтэндэнта на велікакняжацкі прастол. Зноў горад ушчэнт спляжыў агонь, але абаронцы замка мужна адбілі ўсе прыступы захопнікаў.
Хто ж уладарыў тады ў гэтых мясцінах? У 1397 г. (па некаторых звестках у 1396-ым) лідская воласць была аддадзена Вітаўтам залатаардынскаму хану Тахтамышу, які быў змешчаны супляменнікамі ў выніку перавароту. Хан пражыў у Лідзе два з паловай гады ў асобным доме, што стаяў у ваколіцах замка (там дзе зараз знаходзіцца мураваны касцёл). У 40-ых гадах XV ст. Лідскім старастам быў яшчэ адзін перабежчык з Залатой Арды - хан Даўлет Хаджы-Гірэй. Яму лёс выпаў больш шчаслівы, бо з дапамогай феадалаў Вялікага Княства Літоўскага ён стаў ханам перакопскіх татар.
У другой палове XV ст. замак часова знікае са старонак старажытных летапісаў і хронік. І гэта не дзіўна. Бо для Ліды надышлі адносна спакойныя часы. Гарадская забудова той пары была драўлянай і размяшчалася на поўнач ад замка.
У пачатку XVI ст. зноў у тутэйшых мясцінах зашугала полымя пажараў. На гэты раз да замка падышлі орды крымскіх татар. Аднак штурмаваць умацаваны замак татары баяліся. У гэты час было сабрана народнае апалчэнне колькасцю ў дзесяць тысяч чалавек, якое разбіла прышэльцаў у ваколіцах Ліды.
У часы панавання караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра ў горадзе налічвалася каля 15 тысяч насельніцтва, і Ліда атрымала магдэбургскае права. Cваіх умацаванняў горад не меў, таму ў час небяспекі жыхары шукалі паратунку ў замку. На той час замак атрымаў дадатковае ўмацаванне - штучнае возера, якое прыкрывала яго з усходу. Гэта возера ёсць на планах і малюнках XVIII - XIX стст. Замак з'яўляўся дзяржаўнай маёмасцю і ахоўваўся мясцовай шляхтай. Тут знаходзіліся склады зброі, гарнізон, у паўночна-ўсходняй вежы была турма. Да канца XVIII ст. тут адбываліся гарадскія суды.
У сярэдзіне XVII — пачатку XVIII ст. мірнае жыццё горада Ліды было перапынена войнамі. Летам 1659 г. замак з усіх бакоў аблажыла 30-тысячнае войска царскага ваяводы Мікіты Хаванскага і пасля гарматнага абстрэлу і працяглай асады ўзяло яго. Усе драўляныя будынкі былі спалены (і больш ужо не аднаўляліся), а калодзежы засыпаны. Пасля заканчэння руска-польскай вайны на тэрыторыі замка ніхто пастаянна не жыў. Моцны ўдар лідскім мурам нанеслі шведы, якія ў пачатку XVIII ст. ўзарвалі абедзве вежы, і ўмацаванне страціла сваё стратэгічнае значэнне. Муры яго паступова пачалі разбурацца. Аднак ва ўцалелых памяшканнях захоўваліся гарадскія акты і праходзілі суды. Амаль канчаткова замак парушыўся летам 1794 г.: у яго руінах вялі бой з царскім войскам паўстанцы Тадэвуша Касцюшкі, узброеныя 18 гарматамі. Гарадскі архіў з усімі старажытнымі дакументамі быў вывезены з замка ў Смаленск, дзе ў час Айчыннай вайны 1812 г. згарэў.
Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. замак яшчэ ўражваў сучаснікаў сваёй магутнасцю. Тады стаялі амаль усе замкавыя муры з байніцамі і аркатурным поясам на паўночнай і ўсходняй сценах, дзе-нідзе рэшткі вежаў захоўваліся да ўзроўню трэцяга паверха. Менавіта з гэтага часу пачалося навуковае даследаванне помніка, да нас дайшлі яго першыя замалёўкі і апісанні.
Для замкавай забудовы была абрана невялікая пясчаная выспа ў балоцістай сутоцы дзвюх рэк — Лідзеі і Каменкі. Выспу пераўтварылі ў штучную прамавугольную пляцоўку і месцамі яе дасыпалі жвірам, камянямі, буйной рачной галькай да вышыні 5—6 мэтраў. 3 поўначы, на адлегласці 7 мэтраў ад яе праходзіў шырокі (каля 20 мэтраў) роў, які злучаў дзве ракі і аддзяляў умацаванне ад горада. Лідскі замак пабудаваны з палявога каменю і цэглы. Таўшчыня сцен унізе — 2 метр, уверсе яны звужаюцца да 1,5 метр і пераходзяць у баявую галерэю. Парапет галерэі, таўшчынёй у 70 сантыметраў, складзены з цэглы, мае адзін рад байніц трох тыпаў. Насціл галерэі апіраўся на драўляныя бэлькі сячэннем 20х20 сантыметраў. На паўднёвай і ўсходняй сценах знаходзіліся два цагляныя данскеры (туалеты) на каменных фігурных кансолях.
Спачатку замак меў толькі адну вежу — у паўднёва - заходнім куце двара. У плане яна ўяўляла сабой квадрат (па ўнутранаму абводу амаль 9х9 метраў). Замак меў тры ўваходы. У паўднёвай сцяне на адлегласці 22 метраў ад вежы — невялікі паўцыркульны праём на вышыні 4 метраў ад першапачатковага ўзроўню двара, які, відаць, лічыўся запасным (на выпадак разведкі або ўцёкаў), і трапіць туды можна было толькі з дапамогай доўгай прыстаўной лесвіцы. Два ўваходы — ва ўсходняй сцяне: малы, зроблены на ўзроўні абрэза падмуркаў сцяны, і вялікі (відаць, крыху пазнейшы), размешчаны каля паўночна-ўсходняй вежы на вышыні 2,5 метр.
Трапіць у замак праз вялікі ўваход можна было толькі дзякуючы пад'ёмнаму мосту. Пра яго наяўнасць сведчыць вялікая разгрузачная спічастая ніша, якую праразаў уваходны праём меншых памераў. Праём малога ўваходу меў таксама паўцыркульную форму і вышыню 2,45 метр. Захаваліся астаткі ад бегункоў варот. Гэта два вялікія камяні ў аснове аркі з круглымі гнёздамі-адтулінамі. Знадворку малы ўваход бараніла падковападобнае ў плане збудаванне, ад якога засталіся нязначныя рэшткі падмуркаў.
Вонкавыя паверхні замкавых муроў зроблены з вялікіх, часткова абчасаных валуноў, што пакладзены гарызантальнымі, дакладна вызначанымі радамі. Камяні добра падабраныя адзін да аднаго. Прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі аскалёпкамі на вапнавай рошчыне (цагляныя кліны сустракаюцца вельмі рэдка). Забутоўка паміж ''шчокамі'' сцен — з дробных камянёў. Цэгла ўжывалася толькі для асноўных канструктыўных элементаў і архітэктурных дэталяў. З яе выкладзены вуглы замкавых муроў і вежаў, дэкаратыўныя паясы на фасадах усходняй і паўночнай сцен, аркі, скляпенні, байніцы і вонкавыя паверхні парапета баявой галерэі (крэнеляжа). Цагляныя паясы знадворку замкавых сцен выкананы ў тэхніцы балтыйскай, або вендскай, муроўкі. Гэта чаргаванне двух доўгіх бакоў цагліны (лажкоў) і кароткага (тычка).
Асноўны цяжар абароны прыходзіўся на муры з баявой галерэяй, што яшчэ не былі разлічаны на ўжыванне агнястрэльнай зброі. У час ваеннай небяспекі каля байніц стаялі воіны, узброеныя лукамі і арбалетамі (самастрэламі).
У канцы XIV — пачатку XV ст. ўнук Гедыміна, вялікі князь Вітаўт, перабудоўвае замак і робіць яго адным з самых магутных у Вялікім княстве Літоўскім. У сувязі з развіццём ваеннай справы для ўмацавання замка ўзводзіцца другая, паўночна-ўсходняя, вежа з разлікам на вядзенне гарматнага бою. Кладзецца яна з цэглы лепшай якасці і іншых памераў — 29-30х14х7,5-8 сантыметраў. Вежа прыбудавана да муроў упрытык. Таўшчыня сцен, якія выходзілі на двор, — 3 метры, а дакладкі да двухметровых муроў замка (зроблены з мэтай узмацніць сцены) — 83 сантыметры. Падмуркі яе ляжаць на 70-80 сантыметраў глыбей замкавых. Некалі вежа мела арачны дзвярны праём з двара (ён выкладзены са спецыяльнай фігурнай цэглы) і лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны шырынёй 1 метр з драўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове.
Паўночная і ўсходняя сцены знутры аздоблены дзвюма нішамі, а ў паўднёвай першага паверха захаваліся дзве глыбокія нішы-печы, што некалі ацяплялі верхнія памяшканні. Першы паверх меў крыжовае скляпенне, рэбры якога выкананы са стрэлападобнай цэглы. Абедзве вежы былі накрыты паўцыркульнай дахоўкай.
Падчас раскопак двара высветлілася, што з трох бакоў (акрамя паўднёвага) да замкавых муроў туліліся драўляныя аднапавярховыя будынкі-казармы (захаваліся астаткі падмуркаў, печаў і абгарэлых бярвенняў). Непадалёку ад заходняй сцяны стаяў асобны будынак, дзе, напэўна, жыў са сваёй сям'ёй камендант замка (кашталян). Гэта было збудаванне прамавугольнае ў плане (6х4 метр), з каменным падмуркам, пакладзеным на гліне. Яго памяшканні абаграваліся кафлянай печкай. Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся два калодзежы. Адзін, меншых памераў, — непадалёку ад паўночна-ўсходняй вежы. Другі, вялікі, відаць, прызначаўся для таго, каб паіць жывёлу, бо да вады вяла брукаваная сцежка. Пры раскопках прасочаны рэшткі драўляных калодзежных зрубаў. Сярэдзіна замкавага двара была таксама забрукавана. Каля паўднёва-ўсходняй вежы мясціліся кузня і салдацкая кухня.
3нікала з аблічча зямлі мноства гарадскіх пабудоў: ратуша, кармеліцкі кляштар, сінагогі, цэрквы Святога Спаса, Прачысценская, вадзяны млын, Гранд-гатэль Дагмара, крама сясцёр Бердаўскіх, цукерня "Амерыканка", кiнатэатр "Эдысон"... Замак устаяў. Ён быў, ён есць, ён будзе... Руіны яго захаваліся такім жа незразумелым чынам, як захаваліся "тутэйшыя" і іх мова: забаранялі, вымалi з карыстання, пракатвалі нашэсцямі i міжусобіцамi, дзялілі рэлігіямі і межамі, расстрэльвалі, вешалі і палілі, высялялі і ссялялі. Так жа павольна, як мова і народ, з прыпынкамі і адступленнямі аднаўляецца замак: няякасна, тапорна і безгустоўна, з розных па колеру цаглін, з недастасаванымі па памеру валунамi... Але адраджаецца.
У 1909 г. для частковай кансервацыі старажытнага ўмацавання былі адпушчаны невялікія сродкі — 943 рублі. Будаўнікі раскідалі ненадзейныя месцы муроў, а паверхні сцен абмазалі цэментнай рошчынай. На дрэнную якасць кансервацыйных работ скардзіліся сучаснікі. У 1911 г. беларускі археолаг Вандалін Шукевіч пісаў, што будаўнікі замуравалі байніцы на паўночнай сцяне, а цэментная нашлёпка на сценах стала прыцягваць вільгаць, што разбурала вонкавыя паверхні муроў.
У 20-ыя гады, калі па Рыжскаму пагадненню Заходняя Беларусь увайшла ў склад Польшчы, лідскія муры крыху паднавілі польскія рэстаўратары. Яны злучылі каменнай агароджай заходнюю і паўднёвую сцены, часткова залажылі разбураны паўднёва-ўсходні кут і замуравалі бакавыя ўваходы. На месцы парушанага паўночна-заходняга вугла з'явіліся драўляныя вароты, праз якія можна была трапіць на замкавы падворак. Улетку тут часта спыняўся вандроўны цырк альбо звярынец, а зімой пасярэдзіне двара ставілі ёлку і залівалі каток.
22 студзеня 1940 г. ўрад БССР прыняў пастанову аб ахове ў заходніх абласцях рэспублікі помнікаў рэвалюцыі, мастацтва, старажытнасці і захаванні архіваў. Лідскі замак атрымаў статус помніка архітэктуры.
У чэрвені 1941 г. на Ліду пасыпаліся нямецкія бомбы. Горад зноў быў спалены. Замак жа быў непашкоджаны. Пасля таго, як у горад увайшлі гітлераўскія войскі, у замку знаходзіўся шпіталь, а пасля замкавы двор выкарыстоўваўся як пляц для супрацьпаветранай абароны. Акрамя таго - на тэрыторыі замка размяшчаліся вялікія запасы амуніцыі. У 1944 г., калі Чырвоная Армія падыходзіла да горада, ваенныя склады ў замку былі ўзарваныя, але сцены засталiся некранутымi. Пры раскопках у 1978 г. археолагі адкапалі 150 артылерыйскіх снарадаў і мінаў. Яшчэ вялікая колькасць выбухованебяспечных прадметаў адкапана ў 1986 г.
Упершыню археалагічныя доследы на замкавым падворку пачаліся ў 1970 г. пад кіраўніцтвам Міхася Ткачова. У 1977-1978, а таксама ў 1980 і 1985 гг. раскопкі ў замку праводзіў А.А. Трусаў.
У выніку раскопак знойдзена шмат каштоўных матэрыялаў, якія ляглі ў аснову праекта аднаўлення Лідскага замка. Летам 1978 г. для вядзення рэстаўрацыі быў створаны вытворчы ўчастак. Адзін за другім аднаўляліся колішнія муры. Не абышлося і без памылак. Вясной 1986 г. раптоўна абваліўся кавалак адноўленай заходняй сцяны. Як высветлілася, работы па яе рэстаўрацыі вяліся ў марозы, і рошчына не змацавала каменні належным чынам. Каб захаваць паступовы пераход ад сучаснай высотнай забудовы да помніка XIV ст. перад ім пакінулі тры старадаўнія мураваныя невялікія двухпавярховыя дамы.
Якім жа будзе Лідскі замак пасля рэстаўрацыі? Ацалелыя асноўныя часткі помніка і сабраныя гістарычныя і археалагічныя матэрыялы дазволяць аднавіць сцены разам з баявой галерэяй, знешнія абрысы вежаў і інтэр'ер першага паверха паўночна-ўсходняй вежы. Астатнія памяшканні для адраджэння якіх не стае гістарычных крыніц абсталёўваюцца для размяшчэння музейнай экспазіцыі прысвечанай гісторыі горада і замка. Тэрыторыя замкавага двара будзе прыстасавана пад гісторыка - археалагічны музей з паказам на мясцовасці плана былой драўлянай забудовы. А ў цэнтральнай частцы падворка размесціцца адкрыты гарадскі тэатр, дзе летам будуць гучаць народныя песні, праходзіць фестывалі і гарадскія святы.
Літ.:
А.А. Трусаў
Старадаўніх муроў адраджэнне: мінулае і сучаснасць лідскага замка
Мінск, "Полымя", 1990
Лідскі замак
http://svyatavit.iatp.by/Zamki/Lida/Lida.html