Касцёл Езуса і Святога Казіміра і калегіюм езуітаў | Брэст

Касцёл і калегіум езуітаў існавалі з сярэдзіны 17 ст. да сярэдзіны 19 ст. у цэнтры акольнага горада. Тэрыторыя, на якой быў пабудаваны касцёл з калегіумам, пазней стала насіць назву «езуіцкая горка» (сучасная пляцоўка галоўнага мемарыяла крэпасці).

У 1616 г. луцкі епіскап Павел Валуцкі запрасіў у Бярэсце езуітаў. Праз кароткі час была заснавана рэзідэнцыя ў фальварку Адамкова, якую падараваў езуітам Яўстафій Валовіч. Першыя свае крокі ў Бярэсці езуіты зрабілі ў фарным касцёле. У 1621 г. набылі камяніцу на рагу вуліцы Кавальскай і рынку і адбудавалі касцёл. Леў Сапега 17 чэрвеня 1623 г. падараваў езуітам фальварак Дзераўная з вёскамі Мальткі і Менявеж, а 17 чэрвеня 1650 г. набыў для калегіума фальварак Паніквы і вёску той жа назвы.

18 кастрычніка 1669 г. кароль Міхал Вішнявецкі дае берасцейскім езуітам вёску Плоска с участкамі зямлі ў Прылуках. Грунты вызваляліся ад усіх падаткаў за выключэннем агульных для Рэчы Паспалітай.

Касцёл першапачаткова быў чатырохкутным у плане з васьміграннай сігнатуркай-вежачкай над двухскатным дахам з мансардай. Шчыт складанай формы аздабляў галоўны фасад пабудовы. Бакавыя сцены мелі па шэсць стральчатых вокнаў. Гэты выгляд касцёла зафіксаваны на гравюры ў 1657 г. Чарцяжы 19 ст. зафіксавалі іншы выгляд касцёла і калегіума. Умовы пабудовы ансамбля езуіцкага комплексу ў Бярэсці былі даволі складаныя: з 1655 да 1666 г. на тэрыторыі ВКЛ вялася чарговая вайна з Масоўшчынай. Паступовасць рэалізацыі забудовы відавочна з плана будынка калегіума. Заснавальнікамі калегіума выступілі Сапегі. Рост зямельнай маёмасці калегіума адбываўся за кошт выдачы грошай пад пазыку маёнткаў. У 1627 г. Рыгор Грыгаровіч з сынам і нявесткай адмовіліся ад сваіх уладальніцкіх правоў на спадчынны маёнтак — фальварак Пельчыцы ў сувязі з нявыплатай запазычанасці езуітам 5000 польскіх злотых. У 1671 г. за 45 000 польскіх злотых Фёдар Елец залажыў вёскі Стаўкі, Судзіловічы, Лясковічы і частку фальварка Маціевічы. Інвентарны вопіс калегіума 1774 г. адзначае, што Маціевічы ад 1671 да 1710 г. часткамі закладаліся манахам ордэну і да 1773 г. з'яўляліся маёмасцю Мацвея Грэчыны (езуіта). 269 сялянскіх маёнткаў перайшлі ў маёмасць калегіума. У маёнтках езуітаў было 9 корчмаў. У фальварку Паніквы карчма мела бровар. Арэндная плата з гэтай карчмы — 1000 злотых. Бровары былі і ў вёсках Блоты, Стрыхава, Слаўкі. Езуіты трымалі ў руках рамонт суднаў, што праходзілі праз Буг і Мухавец, здавалі ў арэнду млыны, гандлявалі і перапрацоўвалі драўніну. У 1749 г. гадавы прыбытак калегіума склаў 43 943 злотых і 214 грошаў.

Зямельныя ўладанні калегіума складаліся з каралеўскіх, магнацкіх і шляхецкіх ахвяраванняў, земляў, што ішлі пад залог, набыцця грунтоў. На працягу 17—18 ст. калегіум стаў найбуйнейшым ліхвяром. У распараджэнні езуітаў быў цагельны завод. Усё гэта давала магчымасць хутка пашыраць будаўніцтва касцёла і калегіума.

Берасцейскі езуіцкі касцёл пабудаваны пазней за касцёлы ў Вільні (15 — першая палова 16 ст.) і Гародні (1595—1618), але ён яскрава адлюстроўвае тэндэнцыю да «кампраміснай архітэктуры». Тагачасныя пабудовы ў ВКЛ, захоўваючы асноўныя традыцыйныя прыёмы каталіцкай архітэктуры, перанімалі традыцыйныя формы і пластыку уніяцкіх, каталіцкіх і праваслаўных сакральных забудоў. Берасцейскі ансамбль езуіцкага комплексу адлюстроўвае гэтую тэндэнцыю, Пабудаваны ў стылі віленскага барока трохнефавы храм меў выразны трансепт і развітую апсіду, схаваную звонку дзвюма сіметрычнымі сакрысціямі, Фасад касцёла сіметрычны з дзвюма вежамі, выцягнутымі з шюскасці нясучай сцяны галоўнага фасада. Трохвугольны франтон з валютамі аздоблены дэкаратыўнымі гірляндамі на фрызе, на фасадзе выкарыстаны ліштвы, партал, рызаліт, званіцы. З паўднёвага боку касцёла і з усходняга боку гарадскога рынку пабудавана (1692 —1750) вялікая званіца са званом, завершана яна скульптурнай выявай Св. Язэпа.

Інтэр'ер касцёла выконваў іспанскі архітэктар Дэламарс Адам Казімір-стары, які рабіў роспісы ў касцёле езуітаў у Бярэсці з 1692 да 1702 г. Гэты год можна лічыць годам завяршэння будаўніцтва касцёла. У 1689 г. шляхцянка брэсцкая Марыяна Грушэўская-Яльцова дорыць езуіцкаму калегіуму вёску Машковічы. Яна дае ў тастаменце запавет пахаваць яе каля свайго сына ў грабніцы касцёла езуіцкага. У самім касцёле былі сямейныя магільныя склепы — у 1767 г. у капліцы Св. Фларыяна быў пахаваны дзед Юліяна Нямцэвіча. Пасля 1773—74 гг. касцёл быў адрэмантаваны зноў: зроблены новыя свінцовыя вітражы і дзевяць разных алтароў з пазалотай.

Комплекс калегіума прыбудоўваўся паступова ўздоўж вуліцы Кавальскай. Першы паверх калегіума меў уваход з Кавальскай вуліцы, праз яго можна было трапіць у аптэку езуітаў. Школьныя памяшканні мелі асобны ўваход, аздоблены рызалітам, дэкарыраваным у стылі позняга барока. Два паверхі калегіума, на якіх сярод іншага размяшчаліся тэатр і араторыум, мелі 6 вучэбных класаў плошчай прыблізна 24 — 25 кв. метраў, пакоі рэктара і прарэктара (рэктар калегіума ў гэты час Марцін Ракоўскі), бібліятэку (чытальную залу, сховішча і працоўны пакой), пакоі прафесараў. Планіровачнае рашэнне калегіума не было кампазіцыйна закрытым. Прадугледжвалася магчымае пазнейшае далучэнне набытых пабудоў і тэрыторый.

Планіроўка зямельнага ўчастка езуіцкага калегіума мела функцыянальнае заніраванне і была падпарадкавана існуючай гарадской забудове. Езуіцкі сад, размешчаны ўнутры тэрыторыі, меў рэгулярную планіроўку з традыцыйнымі для 17—18 ст. алеямі, фантанам і альтанкамі. Кветкавую кампазіцыю саду забяспечваў спецыяльны кветкавы сад, размешчаны за апсідальнай часткай касцёла. Для забеспячэння фармакалагічных патрэб аптэкі быў створаны аптэчны сад за мураванымі агароджамі.

Пасля III падзелу Рэчы Паспалітай і далучэння горада да Расеі калегіум быў перабудаваны спачатку ў царкву, пазней у інжынерны корпус. Будынкі комплексу езуітаў выкарыстоўваліся да 1939 г. З 1855 г. будынак кляштара выкарыстоўваўся як дом каменданта крэпасці. Пасля вайны ў 1945—46 гг. разабраны для гаспадарчых патрэб ваеннага гарнізона. Падмуркі комплексу закансерваваны.

Літ.:
І.Б. Лаўроўская
Памяць. Брэст. т. І.
Мінск. Белта. 1998
Матэрыял апублікаваны з ласкавай згоды спадарыні Ірыны Лаўроўскай