Выбраныя здымкі
Макет комплексу ў Музэі гісторыі гораду |
Сучасны стан Фота © К. Шастоўскі |
Галоўны фасад. Абмерныя чарцяжы. З кнігі І.Н. Слюньковай 'Наследие архитектуры Беларуси. Монастыри восточной и западной традиций' Фота © К. Шастоўскі |
Кляштар заснаваны ў 1624 г. Аленай Копцавай (з Дольскіх) у Валынскім прадмесці, насупраць ужо існуючага на той час кляштара бернардзінцаў. Узводзіўся ён на добра абжытым месцы (у 11—12 ст. тут знаходзілася пасадскае паселішча старажытнага Берасця). У 16 — пачатку 18 ст. на месцы мураванага касцёла стаяў драўляны храм і нейкія пабудовы з кафлянымі печамі. Мураваны касцёл бернардзінак пабудаваны да 1750 г. (дата кансекрацыі святыні ў гонар Бязгрэшнага Зачацця Дзевы Марыі). Дата яго закладання дакладна невядомая, але па стылявых прыкметах яго можна аднесці да 1720-х гг.
Па сваёй аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі касцёл больш блізкі да «сармацкага», а не віленскага барока: мае строгі прамавугольны абрыс прэсбітэрыя, на галоўным фасадзе дзве невысокія чацверыковыя вежы з двума ярусамі аднолькавага сячэння і вышыні, якія накрыты нізкімі распластанымі купаламі-банькамі. Аднак па насычанасці і характары ордэрнай пластыкі гэты фасад ужо цалкам познебарочны і нагадвае фасад крыху больш ранняга касцёла езуітаў у Юравічах таго ж палескага рэгіёну. Гарызантальныя і вертыкальныя чляненні фасада (слаістыя пілястры, раскрапаваныя антаблементы) шмат разоў дубліраваліся і ўтваралі выразную мастацкую кампазіцыю, пабудаваную на тонкіх святлоценявых нюансах.
Касцёл бернардзінак уяўляў сабою аднанефавую базіліку (без трансепта) з двухвежавым фасадам-нартэксам і крыху больш нізкай прамавугольнай апсідай прэсбітэрыя [РДВГА, ф. 349, воп. 4, спр. 8043, 8049]. Памеры храма з поўначы на поўдзень 32,7 м, з усходу на захад —15,7 м. Сутарэнні касцёла на вышыні 2,3 метра. Таўшчыня сцен — 2,8 — 3 метра. Дах алтарнай апсіды з абодвух бакоў вылучаўся мураванымі франтонамі. Апсіда і сакрысція храма прамавугольнай формы. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрываў барочны франтон з фігурным абрысам. Па сваёй планавай схеме гэтая святыня ідэнтычна касцёлу езуітаў у Бжэгу на Шлёнску пабудаванаму ў 1734-1739 гг. архітэктарам Язэпам Фрышам. Касцёл быў перакрыты цыліндрычным зводам, распор якога ўтрымлівалі ўнутраныя «устои», якія рэдка выкарыстоўваліся на Беларусі. «Устои» былі апрацаваны групай пілястраў.
У інтэр'еры выкарыстаны 6 пазалочаных разных алтароў. Галоўны алтар, багата аздоблены разьбой, пазалаціў у 1755—66 гг. брэсцкі мастак I. Місенгілевіч. Падлога асноўнай прасторы была выканана з цэглы, а перад вялікім алтаром — з дрэва.
Вытанчаная прыгажосць галоўнага фасада касцёла кантраставала з аскетызмам архітэктуры змураванага ў 1781 г. кляштара, які прылягаў з паўднёвага боку «ў тры лініі» і ўтвараў квадратны ўнутраны дворык-клуатар з садам. Унутраны дворык выкарыстоўваўся для прагулак. Памяшканне на першым паверсе, побач з прэсбітэрыям прызначалася для спавядальні манашак. Падчас службы манашкі, нябачныя для вернікаў, знахадзіліся над галоўным уваходам у храм, на хорах, звязаных калідорам з другім паверхам кляштара. На першым паверсе знахадзіліся таксама прыёмны пакой, келля настоятельницы, трапезная, на другім паверсе - 13 манаскіх келляў. Абодва паверхі былі перакрытыя зводамі.
На паўночны-захад ад кляштара, за агароджай меўся другі невялікі кляштарны двор, на паўднёвы-усход - рэгулярны сад. У плане ўчастак меў няправільную форму з садам рэгулярнай планіроўкі. Разам з кляштарам бернардзінцаў ствараў унікальны горадабудаўнічы комплекс.
Будынак касцёл разабраны ў пачатку 20 ст. Жылы корпус, які выкарыстоўвалі з сяр. 19 ст. пад патрэбы шпіталя, амаль цалкам зруйнаваны ў 1950-я. Захаваліся ягоныя рэшткі і сутарэнні касцёла. Археалагічныя даследаванні праведзены ў 1993 г. археолагамі В. Собалем і А. Ліпніцкай. У апошнія гады даследваннем кляштара бернардзінак займаецца І. Лаўроўская. Існуе праект рэканструкцыі помніка.
Па сваёй аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі касцёл больш блізкі да «сармацкага», а не віленскага барока: мае строгі прамавугольны абрыс прэсбітэрыя, на галоўным фасадзе дзве невысокія чацверыковыя вежы з двума ярусамі аднолькавага сячэння і вышыні, якія накрыты нізкімі распластанымі купаламі-банькамі. Аднак па насычанасці і характары ордэрнай пластыкі гэты фасад ужо цалкам познебарочны і нагадвае фасад крыху больш ранняга касцёла езуітаў у Юравічах таго ж палескага рэгіёну. Гарызантальныя і вертыкальныя чляненні фасада (слаістыя пілястры, раскрапаваныя антаблементы) шмат разоў дубліраваліся і ўтваралі выразную мастацкую кампазіцыю, пабудаваную на тонкіх святлоценявых нюансах.
Касцёл бернардзінак уяўляў сабою аднанефавую базіліку (без трансепта) з двухвежавым фасадам-нартэксам і крыху больш нізкай прамавугольнай апсідай прэсбітэрыя [РДВГА, ф. 349, воп. 4, спр. 8043, 8049]. Памеры храма з поўначы на поўдзень 32,7 м, з усходу на захад —15,7 м. Сутарэнні касцёла на вышыні 2,3 метра. Таўшчыня сцен — 2,8 — 3 метра. Дах алтарнай апсіды з абодвух бакоў вылучаўся мураванымі франтонамі. Апсіда і сакрысція храма прамавугольнай формы. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрываў барочны франтон з фігурным абрысам. Па сваёй планавай схеме гэтая святыня ідэнтычна касцёлу езуітаў у Бжэгу на Шлёнску пабудаванаму ў 1734-1739 гг. архітэктарам Язэпам Фрышам. Касцёл быў перакрыты цыліндрычным зводам, распор якога ўтрымлівалі ўнутраныя «устои», якія рэдка выкарыстоўваліся на Беларусі. «Устои» былі апрацаваны групай пілястраў.
У інтэр'еры выкарыстаны 6 пазалочаных разных алтароў. Галоўны алтар, багата аздоблены разьбой, пазалаціў у 1755—66 гг. брэсцкі мастак I. Місенгілевіч. Падлога асноўнай прасторы была выканана з цэглы, а перад вялікім алтаром — з дрэва.
Вытанчаная прыгажосць галоўнага фасада касцёла кантраставала з аскетызмам архітэктуры змураванага ў 1781 г. кляштара, які прылягаў з паўднёвага боку «ў тры лініі» і ўтвараў квадратны ўнутраны дворык-клуатар з садам. Унутраны дворык выкарыстоўваўся для прагулак. Памяшканне на першым паверсе, побач з прэсбітэрыям прызначалася для спавядальні манашак. Падчас службы манашкі, нябачныя для вернікаў, знахадзіліся над галоўным уваходам у храм, на хорах, звязаных калідорам з другім паверхам кляштара. На першым паверсе знахадзіліся таксама прыёмны пакой, келля настоятельницы, трапезная, на другім паверсе - 13 манаскіх келляў. Абодва паверхі былі перакрытыя зводамі.
На паўночны-захад ад кляштара, за агароджай меўся другі невялікі кляштарны двор, на паўднёвы-усход - рэгулярны сад. У плане ўчастак меў няправільную форму з садам рэгулярнай планіроўкі. Разам з кляштарам бернардзінцаў ствараў унікальны горадабудаўнічы комплекс.
Будынак касцёл разабраны ў пачатку 20 ст. Жылы корпус, які выкарыстоўвалі з сяр. 19 ст. пад патрэбы шпіталя, амаль цалкам зруйнаваны ў 1950-я. Захаваліся ягоныя рэшткі і сутарэнні касцёла. Археалагічныя даследаванні праведзены ў 1993 г. археолагамі В. Собалем і А. Ліпніцкай. У апошнія гады даследваннем кляштара бернардзінак займаецца І. Лаўроўская. Існуе праект рэканструкцыі помніка.
Літ.:
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
І.Б. Лаўроўская
Памяць. Брэст. т. І.
Мінск. Белта. 1998
И.Н. Слюнькова
Наследие архитектуры Беларуси. Монастыри восточной и западной традиций
Москва, Прогресс-Традиция, 2002