Касцёл Святой Сафіі й кляштар дамініканаў | Брэст

Касцел св.Сафіі — апошні зруйнаваны ў 1857 годзе храм старажытнага Берасьця.

Будаўніцтва ў Берасьці кляштара аа. дамініканцаў і касцёла, асвячанага ў гонар св. Сафіі, распачалося ў 1628 годзе. Згодна з будаўнічымі правіламі закона (ордэна) аа. дамініканаў, які трактаваў храмы як абарончыя збудаванні, берасцейскі канвент не адступіў ад традыцыі. Простакутны касцёл аа. дамініканаў, умацаваны кантрафорсамі, знаходзячыся за гарадскім валам побач з абарончай вежаю валынскага тыпу, быў гарманічна ўключаны ў абарончую сістэму горада.

Першай фундатаркай касцёла сталася адрачоная ад кальвінізму Сафія Магдалена Локніцкая (†1651) Бухавецкая, дачка Марыяна Локніцкага (гербу Нечуя) — сакратара каралёў Рэчы Паспалітай і князёў ВКЛ — Стэфана Баторыя і Жыгімонта III. Незадоўга да смерці Сафія Локніцкая ахвяравала кляштару аа. дамініканаў усю сваю маёмасць, што атрымала ад уласных бацькоў і двух сужонкаў: першага — Войцэха Умястоўскага і другога — Бенедыкта Бухавецкага (гербу Дрогослаў), войскага і падстарасты берасцейскага. Яна даручыла настаяцелю кляштара кс. Себастыяну Бетнароўскаму весці справы так, каб паспець закончыць будаўніцтва пры яе жыцці. У 1647 годзе касцёл быў пабудаваны, для інтэр'еру ягонага здалёк прывезены ясны па колеру мармур, з якога Локніцкая замовіла сабе надгробак з барэльефным партрэтам.

У сувязі з войнамі (1648—1669) прадаўжэнне будаўніцтва касцёла св. Сафіі сталася магчымым толькі ў 1693 годзе, калі фундацыю працягнула Святаслава Сафія Пражмоўская — дачка Гедэона (Дунін Раец) Раецкага, ваяводы мінскага (гербу Лебедзь), і Эльжбеты з роду Тызенхаўзаў.

Яна трымала вялікія маёмасці і мела адну з найвялікшых юрысдык у Берасьці, што дасталіся ёй па бацьку і чатырох памерлых мужах: Уладыславу Лешчынскаму — падкаморнаму берасцейскаму, Адаму Мацею Саковічу — ваяводзе смаленскаму, Мікалаю Патоцкаму — генералу земляў падольскіх і Мікалаю Пражмоўскаму — харужаму і надворнаму кароннаму. Дамінікане атрымліваюць ад яе фундуш на прыбудову да касцёла двух капліц, рамантаванне крыпты касцёла, пабудову памяшканняў навіцыянту і выхаванне 12 законнікаў. Толькі для іх Святаслава Дунінова выдзяляе на год 4 тысячы злотых, на іншыя патрэбы будаўніцтва адпісвае 150 тысяч злотых і двор у Варшаве, што дастаўся ей ад Мікалая Пражмоўскага.

Як і ўсе амбітныя фундатары, Святаслава Раецкая імкнулася ўплываць на архітэктурна-прасторавыя рашэнні ўфундаваных імі храмаў. Відавочна, што карыстаючыся вялікімі сувязямі ў магнацкіх колах, яна сачыла за архітэктурнай модай. Дзякуючы пабудаваным пры яе ўдзеле капліцам касцёл атрымаў падабенства з творам знакамітага і моднага у XVII ст. варшаўскага архітэктара Тыльмана ван Камерэна (Tylman van Cameren), які паміж 1691—1694 гг. ў Варшаве да касцёла аа. дамініканаў на ул. Фрэта прыбудаваў квадратовую ў плане капліцу. Рэалізацыя прыбудовы капліц да простакутнага касцёла ў Берасьці праводзіцца пры ўдзеле іншага архітэктара.

Амаль у той жа час (1692 г.) да Берасьця прыязджае архітэктар-езуіт Адам Дэла Марс (Delamars Adam, Dela Mars, de la Mars), які кіраваў будоўляй касцёла і калегіума аа. езуітаў да 1729 года. Ягоны прыезд да Берасьця справакаваў пачатак будаўнічых работ у некалькіх кляштарах, а таксама ініцыіраваў прыбудову дзвюх капліц да касцёла св. Сафіі. У 1696 годзе будаўніцтва капліц і будынка навіцыянта было завершана. Былі папраўлены старыя надгробкі, у тым ліку і першай фундатаркі; зроблены новыя алтары: галоўны — св. Сафіі, бакавыя — св. Дамініка і св. Вінцэнта, св. Яцка; Stalle — спецыяльная драўляная ложа ў прысбітэрыуме, для хору аа. дамініканаў, пюпітры, лаўкі.

Сафія Пражмоўская далучаецца да яшчэ адной вельмі важнай і ганаровай фундацыі срэбных шат для цудоўнага абраза Маці Божай Ружанцовай (Берасцейскай). Надзелены ёю асобным фундушам, абраз прызначаны для паўднёвай капліцы — будучай крыпты фундатаркі. Шаты для абраза Маці Божай Ружанцовай Святаслава Дунінова з Раец Пражмоўская замаўляе ў майстра гданьскага цэху злотнікаў, прычым шаты, якія амаль цалкам закрываюць плошчу абразу, выконваюцца па яе просьбе «на ўсходні манер» і з выявай радавога герба Дуніновых—Раецкіх «Лебедзь». Выбітыя ініцыялы не дазваляюць памыліцца, што ніхто іншы, а менавіта S(wieteslawa) Z(ofia) D(uninowa) R(ajec) P(razmowska) Ch(oronzyna N(dworna) K(oronna) S(taroscina) L(?) уфундавала шаты для абраза.

Зямное падарожжа Святаславы Сафіі закончылася 10 лістапада 1699 года. У тэстаменце сваім, складзеным у 1693 годзе, яна загадвае: «Цела маё, якое з зямлі ўзята, няхай у зямлі гэтай застанецца, што ў Берасьці Літоўскім, у касцёле шаноўных аа. дамініканаў, у капліцы пад назваю Найсвяцейшай Дзевы Марыі Ружанцовай, з фундацыі маёй пабудаванай. Прашу, каб пахаванне цела майго было паводле абраду хрысціянскага... А каб душа мая збаўленне мела, горача прашу вас, як толькі дух пакіне цела маё, разнясіце ахвяраванні мае, прызначаныя для цэркваў і касцёлаў берасцейскіх, на мшу святую».

Пад страхам смертнага грэху забараніла Святаслава Сафія распараджальнікам маемасцей сваіх, а таксама аа. дамініканам берасцейскім перадаваць дараванае ею кляштару і касцёлу срэбра і іншае касцёльнае начынне ў другія касцёлы і законныя правінцыі. Відавочна, што як аа. дамінікане, так і далейшыя апекуны касцёла св. Сафіі выканалі астатнюю волю шчодрай фундатаркі.

Касцёл св.Сафіі быў разабраны каля 1857 года. Нягледзячы на разбурэнне і занядбанне, што перажываў наш горад у смутныя часы, цудатворны абраз Маці Божай Ружанцовай (Берасцейскай) надалей знаходзіцца з намі не толькі як сведак нашай годнасці, але як цудадзейны абраз надзеі на аднаўленне ў Святым Духу кожнага берасцейца...

Ірына ЛАЎРОЎСКАЯ

Матэрыял ласкава прадастаўлены аўтарам Ірынай Лаўроўскай у межах сумеснага праекту Radzima.org і ГА "Стары горад"