Выбраныя здымкі
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі |
Інтэр'ер Фота © К. Шастоўскі |
Інтэр'ер Фота © К. Шастоўскі |
У канцы 19 — пачатку 20 ст. царскі ўрад з мэтай умацавання ўлады, праваслаўя і праслаўлення ваеннай магутнасці актывізаваў будаўніцтва крапасных, гарнізонных і палкавых цэркваў. У 1900 г. асобай камісіяй пры Галоўным штабе арміі быў распрацаваны праект вайсковай царквы. Яна ўяўляла сабой невялікую пяцікупальную царкву з трапезнай і высокай шатровай званіцай, выкананай у «цагляным» стылі. Першая такая царква была пабудавана ў 1901 г. у Новым Пецяргофе для Каспійскага пяхотнага палка, а ўжо ў снежні 1901 г. было найвысачэйша загадана: «Установить на будушее время к исполнению правило, чтобы... православная церковь в виде отдельного здания была непременной принадлежностыо казарм тех частей войск, по штатам коих положены церковные притчи». Падрыхтоўка да царкоўнага будаўніцтва ішла і ў часцях Гродзенскага гарнізона. Аднак пачатак яго быў перарваны руска-японскай вайной 1904—1905 гг.
Замаруджанае ў пачатку вайны будаўніцтва гарнізоннай царквы ў Гродне ў 1905 г. значна актывізавалася. Больш таго, «бацькі горада» прынялі рашэнне «лічыць неабходным стварэнне пры будучым храме музея і невялікага мемарыяла», дзе былі б сабраны рэліквіі, куды, як на родную магілу, маглі б прыйсці родныя загінуўшых і проста людзі, якія прыйшлі пакланіцца ўдзельнікам той вайны і ўспомніць іх у сваёй малітве.
Храм-помнік будавалі як цывільныя, так і ваенныя спецыялісты. Праект яго быў распрацаваны ў інжынерным упраўленні Віленскай ваеннай акругі. За аснову была ўзята царква Каспійскага пяхотнага палка, аднак мясцовыя інжынеры ўнеслі ў праект новыя архітэктурныя элементы, будаўнічыя матэрыялы, дзякуючы чаму храм набыў свае непаўторныя рысы. Галоўная заслуга пры гэтым належала гродзенскаму ваеннаму інжынеру І.Я. Савельеву (1866-1951). Савельеў паходзіў з сям'і патомных дваран. Нарадзіўся ў горадзе Магілёве. Вучыўся ў мясцовай мужчынскай гімназіі, потым у Міхайлаўскім ваенна-інжынерным вучылішчы ў Пецярбургу. З 1896 г. падпаручнік, а затым інжынер-капітан І.Я. Савельеў служыў у Гродзенскай інжынернай дыстанцыі, удзельнічаў у будаўніцтве амаль усіх аб'ектаў ваеннага ведамства на тэрыторыі Гродна і губерні.
Прысвячэнне сабора святу Пакроваў Прасвятой Багародзіцы было не выпадковым: з аднаго боку, гэта сімвалізавала заступніцтва Багародзіцы за родную зямлю, з другога — азначала пачатковы этап бітвы на рацэ Шахе, якая закончылася беспаспяхова і з вялікімі стратамі. Сімвалічны сэнс храма-помніка не вычэрпваўся яго прысвячэннем. Важнае значэнне меў устаноўлены праз некаторы час хрэсны ход на свята Уваходу Гасподняга ў Іерусалім, дзе Свята-Пакроўскі храм павінен быў абазначаць Горад Нябесны. Акрамя рэлігійнага сэнсу гэтае шэсце напамінала сучаснікам аб гераізме воінаў, якія загінулі на ратным полі. На ўшанаванне памяці загінуўшых аднапалчан было вырашана перадаць у Новы храм рэліквіі вайны — палкавыя іканастасы і абразы, што спадарожнічалі воінам у час баёў.
Царква - помнік архітэктуры псеўда-рускага стылю. У аснове храма працяглы 3-нефавы аб'ём з 5-граннай апсідай і бакавымі рызніцамі. На галоўным фасадзе створаны вертыкальны акцэнт — 10-метровая 8-гранная шатровая званіца з макаўкай. Яе фланкіруюць невялікія шатры з макаўкамі. Над алтарнай часткай узведзены невысокі чацвярык з 5-купаллем. Рызніцы завершаны шатрамі з макаўкамі. Тры ўваходы на франтальным фасадзе вырашаны 2-калоннымі рундукамі і высокімі ганкамі. Працяглыя бакавыя фасады па абодвух ярусах рытмічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў багатых "церамных" ліштвах, прасценкі крапаваны шырокімі лапаткамі ў шырынках. Архітэктура храма мае насычанае дэкаратыўнае ўбранне — какошнікі, шырынкі, вітыя калонкі, магутныя сандрыкі, кілепадобныя броўкі арачных аконных праёмаў. Бела-дывановае дэкаратыўнае пакрыццё фасадаў маляўніча вылучаецца на цагляным карычнева-чырвоным фоне сцен, паліхромію ўзбагачае зялёны колер дахаў і шатроў, вохрыстая афарбоўка купалоў. У дэкоры фасадаў выкарыстаны дынькі.
Унутраная 2-светлавая прастора храма 12 стаўпамі і перакінутымі цераз іх аркадамі падзелена на 3 нефы, перакрытыя плоскай столлю з плафонамі, размаляванымі арнаментам у выглядзе старажытнарускай тэкставай вязі. Па перыметры зала апяразана магутным прафіляваным карнізам, сцены размаляваны. Падлога кафляная з арнаментальным малюнкам. Прытворы перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Разныя галоўны і бакавыя драўляныя іканастасы вылучаюць апсіду, маюць карычневую таніроўку і пазалоту; іх сілуэт фарміруюць 3-лопасцевыя кілепадобныя франтоны, цыбулепадобныя галоўкі. Над уваходам выступае кансольная галерэя хораў. Шануецца абраз «Казанская Маці Божая», мошчы пакутніка-дзіцяці Гаўрыіла Заблудаўскага. На сценах пры ўваходзе размешчаны мемарыяльныя дошкі з пералікам палкоў і колькасці вайскоўцаў, якія загінулі.
Значныя намаганні ў адкрыцці храма-помніка прыклалі члены Гродзенскага Сафійскага праваслаўнага брацтва. Вялікую ролю ў пераўтварэнні гарнізоннай царквы ў комплекс, які ўключаў у сябе ўласна храм для памінання загінуўшых, і музей, што дапаўняў і паясняў сэнс помніка, адыгралі гродзенскія гісторыкі і краязнаўцы Я.Ф. Арлоўскі, В.С. Манасеін, Д.М. Мілюцін, А.А. Турчыновіч, Д.М. Кропатаў, М.Р. Дзікоўскі, І.В. Карчьшскі, Л.М. Саланевіч і інш. Яны былі не толькі ініцыятарамі ўстаноўкі мемарыяльных дошак, збору сродкаў на іх выраб, але і складальнікамі тэкстаў, аўтарамі знешняга афармлення.
Выраб дзвюх мармуровых дошак быў даручаны вядомаму гродзенскаму майстру Б. Шышкевічу — аўтару раскошных надмагільных помнікаў. У кароткі тэрмін дошкі былі зроблены з белага мармуру з мацаваннямі ў выглядзе бронзавых балтоў мастацкага ліцця, увенчвалі іх бронзавыя двухгаловыя арлы. Затым ішоў тэкст, дзе пералічваліся загінуўшыя "от ран в войну с Японией в 1904 — 1905 гг. Офицеры... Н. Н. Лепешинский, М.О. Толкачев, Е. К. Шпигель, О.-Л. О. Таттер, В.И. Земит, И.В. Терентьев, С.И. Томко, Г. Д. Попов, К.С. Дорофеев, П.П. Кудрявцев, Н.Ф. Андрейчик, К.Н. Урих". Другая дошка была прысвечана воінам-пехацінцам, аднак без указання імёнаў ніжніх чыноў, хаця страты сярод іх у час вайны былі самыя вялікія. Унізе дошкі ёсць надпіс «мастер Б. Шишкевич в Гродно».
Бурныя ваенна-палітычныя падзеі пачатку 20 ст. не дазволілі Свята-Пакроўскай царкве стаць класічным храмам-помнікам. Больш таго, пасля страты для горада Сафійскага сабора, царква з гарнізоннай, ваеннай ператварылася ў кафедральны сабор. Такой з'яўляецца яна і ў наш час.
Замаруджанае ў пачатку вайны будаўніцтва гарнізоннай царквы ў Гродне ў 1905 г. значна актывізавалася. Больш таго, «бацькі горада» прынялі рашэнне «лічыць неабходным стварэнне пры будучым храме музея і невялікага мемарыяла», дзе былі б сабраны рэліквіі, куды, як на родную магілу, маглі б прыйсці родныя загінуўшых і проста людзі, якія прыйшлі пакланіцца ўдзельнікам той вайны і ўспомніць іх у сваёй малітве.
Храм-помнік будавалі як цывільныя, так і ваенныя спецыялісты. Праект яго быў распрацаваны ў інжынерным упраўленні Віленскай ваеннай акругі. За аснову была ўзята царква Каспійскага пяхотнага палка, аднак мясцовыя інжынеры ўнеслі ў праект новыя архітэктурныя элементы, будаўнічыя матэрыялы, дзякуючы чаму храм набыў свае непаўторныя рысы. Галоўная заслуга пры гэтым належала гродзенскаму ваеннаму інжынеру І.Я. Савельеву (1866-1951). Савельеў паходзіў з сям'і патомных дваран. Нарадзіўся ў горадзе Магілёве. Вучыўся ў мясцовай мужчынскай гімназіі, потым у Міхайлаўскім ваенна-інжынерным вучылішчы ў Пецярбургу. З 1896 г. падпаручнік, а затым інжынер-капітан І.Я. Савельеў служыў у Гродзенскай інжынернай дыстанцыі, удзельнічаў у будаўніцтве амаль усіх аб'ектаў ваеннага ведамства на тэрыторыі Гродна і губерні.
Прысвячэнне сабора святу Пакроваў Прасвятой Багародзіцы было не выпадковым: з аднаго боку, гэта сімвалізавала заступніцтва Багародзіцы за родную зямлю, з другога — азначала пачатковы этап бітвы на рацэ Шахе, якая закончылася беспаспяхова і з вялікімі стратамі. Сімвалічны сэнс храма-помніка не вычэрпваўся яго прысвячэннем. Важнае значэнне меў устаноўлены праз некаторы час хрэсны ход на свята Уваходу Гасподняга ў Іерусалім, дзе Свята-Пакроўскі храм павінен быў абазначаць Горад Нябесны. Акрамя рэлігійнага сэнсу гэтае шэсце напамінала сучаснікам аб гераізме воінаў, якія загінулі на ратным полі. На ўшанаванне памяці загінуўшых аднапалчан было вырашана перадаць у Новы храм рэліквіі вайны — палкавыя іканастасы і абразы, што спадарожнічалі воінам у час баёў.
Царква - помнік архітэктуры псеўда-рускага стылю. У аснове храма працяглы 3-нефавы аб'ём з 5-граннай апсідай і бакавымі рызніцамі. На галоўным фасадзе створаны вертыкальны акцэнт — 10-метровая 8-гранная шатровая званіца з макаўкай. Яе фланкіруюць невялікія шатры з макаўкамі. Над алтарнай часткай узведзены невысокі чацвярык з 5-купаллем. Рызніцы завершаны шатрамі з макаўкамі. Тры ўваходы на франтальным фасадзе вырашаны 2-калоннымі рундукамі і высокімі ганкамі. Працяглыя бакавыя фасады па абодвух ярусах рытмічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў багатых "церамных" ліштвах, прасценкі крапаваны шырокімі лапаткамі ў шырынках. Архітэктура храма мае насычанае дэкаратыўнае ўбранне — какошнікі, шырынкі, вітыя калонкі, магутныя сандрыкі, кілепадобныя броўкі арачных аконных праёмаў. Бела-дывановае дэкаратыўнае пакрыццё фасадаў маляўніча вылучаецца на цагляным карычнева-чырвоным фоне сцен, паліхромію ўзбагачае зялёны колер дахаў і шатроў, вохрыстая афарбоўка купалоў. У дэкоры фасадаў выкарыстаны дынькі.
Унутраная 2-светлавая прастора храма 12 стаўпамі і перакінутымі цераз іх аркадамі падзелена на 3 нефы, перакрытыя плоскай столлю з плафонамі, размаляванымі арнаментам у выглядзе старажытнарускай тэкставай вязі. Па перыметры зала апяразана магутным прафіляваным карнізам, сцены размаляваны. Падлога кафляная з арнаментальным малюнкам. Прытворы перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Разныя галоўны і бакавыя драўляныя іканастасы вылучаюць апсіду, маюць карычневую таніроўку і пазалоту; іх сілуэт фарміруюць 3-лопасцевыя кілепадобныя франтоны, цыбулепадобныя галоўкі. Над уваходам выступае кансольная галерэя хораў. Шануецца абраз «Казанская Маці Божая», мошчы пакутніка-дзіцяці Гаўрыіла Заблудаўскага. На сценах пры ўваходзе размешчаны мемарыяльныя дошкі з пералікам палкоў і колькасці вайскоўцаў, якія загінулі.
Значныя намаганні ў адкрыцці храма-помніка прыклалі члены Гродзенскага Сафійскага праваслаўнага брацтва. Вялікую ролю ў пераўтварэнні гарнізоннай царквы ў комплекс, які ўключаў у сябе ўласна храм для памінання загінуўшых, і музей, што дапаўняў і паясняў сэнс помніка, адыгралі гродзенскія гісторыкі і краязнаўцы Я.Ф. Арлоўскі, В.С. Манасеін, Д.М. Мілюцін, А.А. Турчыновіч, Д.М. Кропатаў, М.Р. Дзікоўскі, І.В. Карчьшскі, Л.М. Саланевіч і інш. Яны былі не толькі ініцыятарамі ўстаноўкі мемарыяльных дошак, збору сродкаў на іх выраб, але і складальнікамі тэкстаў, аўтарамі знешняга афармлення.
Выраб дзвюх мармуровых дошак быў даручаны вядомаму гродзенскаму майстру Б. Шышкевічу — аўтару раскошных надмагільных помнікаў. У кароткі тэрмін дошкі былі зроблены з белага мармуру з мацаваннямі ў выглядзе бронзавых балтоў мастацкага ліцця, увенчвалі іх бронзавыя двухгаловыя арлы. Затым ішоў тэкст, дзе пералічваліся загінуўшыя "от ран в войну с Японией в 1904 — 1905 гг. Офицеры... Н. Н. Лепешинский, М.О. Толкачев, Е. К. Шпигель, О.-Л. О. Таттер, В.И. Земит, И.В. Терентьев, С.И. Томко, Г. Д. Попов, К.С. Дорофеев, П.П. Кудрявцев, Н.Ф. Андрейчик, К.Н. Урих". Другая дошка была прысвечана воінам-пехацінцам, аднак без указання імёнаў ніжніх чыноў, хаця страты сярод іх у час вайны былі самыя вялікія. Унізе дошкі ёсць надпіс «мастер Б. Шишкевич в Гродно».
Бурныя ваенна-палітычныя падзеі пачатку 20 ст. не дазволілі Свята-Пакроўскай царкве стаць класічным храмам-помнікам. Больш таго, пасля страты для горада Сафійскага сабора, царква з гарнізоннай, ваеннай ператварылася ў кафедральны сабор. Такой з'яўляецца яна і ў наш час.
Літ.:
А.М. Кулагін
Праваслаўныя храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2001
В.М. Чарапіца
Памяць. Гродна
Мінск. Беларуская Энцыклапедыя, 1999