Выбраныя здымкі
Ліс.07 Фота © Andrzej Kłopotowski www.kierunekwschod.blox.pl |
Габрэйскія могілкі ва ўрочышчы Пышкі (11.2007) Фота © Andrzej Kłopotowski www.kierunekwschod.blox.pl |
Ліс.07 Фота © Andrzej Kłopotowski www.kierunekwschod.blox.pl |
У канцы 15 ст. на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага сталі пасяляцца першыя яўрэі-мігранты. У гэты ж час яны з'явіліся і ў Гродне. Юрыдычны статус гарадзенскіх яўрэяў вызначала першая з вядомых крыніц — прывілей князя Вітаўта ад 18 чэрвеня 1389 г. Сучасныя даследчыкі лічаць гэты дакумент за фальсіфікат, складзены самімі яўрэямі ў 16 ст. для легалізацыі сваёй дзейнасці. Тым ня менш гэты дакумент рэгуляваў дзейнасць яўрэяў ў Горадні на працягу некалькіх стагоддзяў. Паводле яго яўрэі вылучаліся ў асобную групу свабодных людзей і карысталіся самакіраваннем. Прывілеем вызначалася месца пасялення, могілкі, сінагога, заняткі яўрэяў — рамёствы, гандаль, вінакурэнне, дазвалялася ўступаць у пазямельныя адносіны. З цягам часу вялікае значэнне стала набываць ліхвярства і домаўладанне. Да канца 15 ст. яўрэі занялі значныя пазіцыі ў эканоміцы Вялікага княства Літоўскага, станавіліся адкупшчыкамі (дзяржаўцамі) пэўных падаткаў і збораў у велікакняжацкі скарб, гарэлкі, піва і г. д. Больш багатыя яўрэі аддавалі бедным у водкуп крамы, шынкі і корчмы.
Вострая канкурэнцыя паміж хрысціянскім і яўрэйскім мяшчанскім коламі горада прыводзіла да канфліктаў, якія вырашаліся жорсткімі мерамі. У 1495 г. вялікі князь Аляксандр загадаў выселіць усіх яўрэяў з Вялікага княства Літоўскага па рэлігійных матывах (фактычна з прычыны засілля ў фінансавых справах). Акцыя пачалася з Гродна. Зямельная маёмасць іх была канфіскавана, а пазыкі, што даваліся імі пад заклад маёмасці, даўжнікі ўносілі ў скарб на карысць горада. Але ў 1503 г. Аляксандр зноў дазволіў яўрэям пасяліцца ў ВКЛ з прычыны таго, што эканоміка і каралеўскі двор адчувалі вялікую патрэбу ў яўрэйскіх капіталах. Яўрэі вярнуліся і ў Гродна, але маёмасць сваю атрымалі не адразу. У 16 ст. яны былі арганізаваны ў кагал — рэлігійна-этнічную абшчыну на чале са «старшым яўрэйскім», якога на год выбіраў кагал.
У 1623 г. гродзенскі кагал афіцыйна аб'яўлены адной з трох галоўных яўрэйскіх абшчын Вялікага княства Літоўскага, якім належала выключнае права удзелу ў ваадзе (вышэйшым органе самакіравання). Улады імкнуліся абмежаваць эканамічны ўплыў яўрэяў: у 1601 г. Жыгімонт III дазволіў ім займацца толькі шьшкарствам і галантарэйным гандлем.
Войны 1-й паловы 18 ст. прывялі да разарэння вялікай часткі яўрэйства і складанасцей у выплаце падаткаў, але не паменшылі ролю кагалу ў гандлі, рамястве і ліхвярстве.
Пераход гродзенцаў у 1775 г. у лік падданых Расійскай імперыі нічога не змяніў у прававым стане яўрэяў. Але ў 1778 г., калі праводзілася адміністрацыйная рэформа, яўрэі былі ўключаны ў саслоўе купцоў і атрымалі доступ у органы саслоўнага прадстаўніцтва. Гэта садзейнічала іх уключэнню ў палітычнае жыццё. Царскім указам 1791 г. было ўведзена тэрытарыяльнае абмежаванне жыхарства яўрэяў у Расіі, якое пазней атрымала назву «мяжы аседласці». Гродзенская губерня трапіла ў лік дазволеных для пасялення. Падаткі з яўрэяў сталі надзейным сродкам папаўнення казны. Акрамя павялічанага ў 1794 г. ўдвая падушнага ў 19 ст. былі ўведзены спецыфічна яўрэйскія падаткі: свечачны, скрыначны, рэкруцкі (заменены ў 1827 г. на асабістае адбыванне воінскай павіннасці).
«Усталяванне аб яўрэях» 1804 г. гарантавала некаторыя свабоды (асабістую вольнасць, права самастойна распараджацца сваёй маёмасцю, вучыцца ў агульных навучальных установах, гандляваць, набываць, прадаваць і аддаваць у спадчыну зямлю і г.д.). Адначасова забараняліся выраб алкаголю, гандаль ім і жыхарства з гэтай мэтай на вёсцы. «Усталяванне» стымулявала зварот яўрэяў да земляробства (ільготнае падаткаабкладанне, пазыка і інш.) і садзейнічала іх еўрапеізацыі (абавязковае валоданне рускай, польскай ці нямецкай мовай для яўрэйскіх членаў магістрата, кагальных і рабінаў, вывучэнне адной з азначаных моў у традыцыйных яўрэйскіх навучальных установах, перавод справаводства на рускую, польскую ці нямецкую мову, забарона нашэння нацыянальнай яўрэйскай вопраткі ў агульных навучальных установах і органах саслоўнага прадстаўніцтва і г. д.). Улада ў кагале размяжоўвалася на свецкую і духоўную. У мэтах барацьбы з яўрэйскім вінакурэннем праводзіліся прымусовыя дэпартацыі яўрэйскіх сем'яў з сельскай мясцовасці ў мястэчкі і гарады. Практыка паказала немагчымасць перасялення ўсіх яўрэяў у азначаны тэрмін, таму дэпартацыя некалькі разоў перапынялася. Гэта давала мясцовым уладам падставу для злоўжыванняў. Так, у Гродзенскай губерні ў 1819 г. незаконна праводзіліся прымусовыя высяленні яўрэяў з сельскай мясцовасці, спыненыя пасля праверкі з боку Міністэрства духоўных спраў і народнай асветы. Канчаткова дазволена яўрэям займацца вінакурэннем і жыць для гэтага на вёсцы толькі ў 1863 г.
«Усталяванне аб яўрэях» 1835 г. абагульніла папярэднія прававыя акты: пацвердзіла існаванне мяжы аседласці, асабістае выкананне яўрэямі рэкруцкай павіннасці, забарону вінакурэння і жыхарства на вёсцы, стымуляванне земляробчай і прамысловай дзейнасці, забарону для яўрэяў мець у якасці прыслугі хрысціян.
У 1844 г. скасаваны кагалы, а яўрэйскія абшчыны пастаўлены пад кантроль паліцыі. У 1850-я гады асобным катэгорыям яўрэяў дазвалялася жыць па ўсёй краіне (напрыклад, рамеснікам, мастакам). Быў скасаваны ваенны кантанізм — служба яўрэяў дапрызыўнога ўзросту ў спецыяльных ротах, знаходжанне ў якіх не залічвалася ў агульны 25-гадовы тэрмін рэкруцкай службы. У той жа час забаронена ўжыванне нацыянальнай яўрэйскай вопраткі, нашэнне пейсаў і парыкоў.
Гродзенскай яўрэйскай абшчынай да 1844 г. кіраваў кагал — мясцовы орган самакіравання. Ён збіраў і размяркоўваў падаткі, распараджаўся грамадскімі сродкамі і ўнутраным жыццём абшчыны, з'яўляўся яе прадстаўніком перад уладамі. У 19 ст. ў яго склад уваходзілі прадстаўнікі яўрэйскай алігархіі. Яны злоўжывалі службовым становішчам па раскладзе падаткаў на сваю карысць. Гэта вяло да супярэчнасцяў. У 1815 г. напрыклад, па ініцыятыве кагальных для збору падаткаў з маламаёмных членаў абшчыны была выкарыстана паліцыя.
Гродзенскае яўрэйства колькасна складала значную частку гараджан: у 1816 г. — 85, у 1887 г. — 68,7, у 1898 г. — 50 працэнтаў. Паводле няпоўнай (па прычыне «хавання душ» абшчынай з мэтай памяншэння падаткаў) статыстыкі губернскага праўлення, у Гродне ў 1807 г. налічвалася 2538, у 1852 г. — 8678, у 1897 г. — 46 910 яўрэяў. Яны належалі да наступных саслоўяў: мяшчан (1836 г. — 6316 яўрэяў і 1555 хрысціян), земляробаў (1807 г. — 10), фабрыкантаў і рамеснікаў (1807 г. — 785), купцоў (1857—61 гг. — 1-й гільдыі — 4 яўрэі і 1 хрысціянін, 2-й гільдыі — 2 яўрэі, 3-й гільдыі — 131 яўрэй і 13 хрысціян), спадчынных ганаровых грамадзян (1897 г. — 2).
Значная доля яўрэяў была ўключана ў сферу дробнатаварнай вытворчасці: у 1859 з 575 рамеснікаў Гродна 70 працэнтаў складалі яўрэі. Яны маглі адчыняць уласныя яўрэйскія або ўступаць у агульныя з хрысціянамі рамесныя цэхі. Прадпрыемствы, што належалі яўрэям, па характары былі бліжэй да рамесных майстэрань і накіраваны на задавальненне мясцовага попыту. Сярод іх капялюшная фабрыка Я.І. Бурды (заснавана ў 1795), гарбарныя прадпрыемствы Б.Л. Ізабелінскага (1805), Х.І. Фінавай, фланэлева-панчошная фабрыка А.Г. Монеса і Г.М. Фарбера (1818), цагельныя заводы Б. Андрэса (1820), Н. Баткоўскага (1860), А.Ш. Бадылькеса (1877), С. Мендэля (1850-я гады), тытунёвыя прадпрыемствы Б. Гадаса (1823), Б. Фінкельштэйна (1895), мылаварні Любеча, Ліпеца, Рубіновіча, Шэркеса, І.М. Пршгорна, А.М. Кур'янскага, С.І. Лямперта, пераплётні Р.О. Іонаса, І.В. і М.В. Харыных і Э. Лейзера. Сярод іх было толькі адно буйное прадпрыемства — тытунёвая фабрыка Е.Л. Шарашэўскага (1862). Вялікія прыбыткі прыносіла падпольнае вінакурэнне, у якім сярод іншых вылучаўся мешчанін І.Л. Маф, які вырабляў «Французскія віны». Пасля дазволу займацца вінакурэннем узніклі прадпрыемствы Х.Ф. Яфэ, Л.Р. Велера. Паводле перапісу 1897 г. ў Гродне налічвалася 176 яўрэйскіх вінакурняў.
Значная колькасць гродзенскіх яўрэяў займалася дробным гандлем — галантарэяй і бакалеяй з сярэднім капіталам па 400—500 руб. У Гродне традыцыйна гандлявалі збожжам, сплаўлялі яго па Нёмане да Кёнігсберга (I. і Л. Коганы, А. Вісцінецкі, Гінзбург, Метэн). Самыя заможныя, як купцы з капіталам па 1000 руб. Ш. Яшулікі і Л. Собаль, укладалі сродкі ў футэрства. Падтрымліваліся гандлёвыя кантакты з Царствам Польскім, Аўстра-Венгрыяй, Прусіяй. Атрымала распаўсюджанне шынкарства: на 1828 г. ў Гродне было 100 яўрэйскіх шынкоў, у тым ліку на вул. Маставой 12, Школьнай 9, Бернардзінскай 8, Брыгідскай 6, Занёманскім фарштаце 7. У 1886 г. яўрэі валодалі 95,3 працэнта ўсіх пунктаў па вырабе і продажы алкаголю. Арэнда збораў (гандлёвага, брукавага, чопавага, вагавага, маставога і яўрэйскіх) прыносіла прыбытак як гарадской казне, так і арандатарам Н. Рабіновічу, Д. Кустафу, З.П. Кофману, 3. Зонэбергу, Ш. Яшунскаму і інш.
Веравызнаннем большасці гродзенскіх яўрэяў быў іудаізм. У 19 ст. рэлігійнае жыццё абшчыны зведала ўплывы хасідызму і гаскалы (асветы). Сведчаннем гэтага з'явіўся канфлікт пачатку 1880-х гадоў паміж кіраўніком талмуд-торы Марголіным і рэлігійнымі аўтарытэтамі абшчыны. Настаўнік імкнуўся да надання свецкага характару адукацыі шляхам увядзення ў навучальны працэс рускай мовы і дакладных навук, але яму пярэчыла частка абшчыны, якая хацела захаваць кансерватыўныя парадкі.
На працягу 19 ст. ў Гродне расла колькасць іудзейскіх культавых устаноў: у 1834 г. была 1 сінагога, 10 малітоўных дамоў; у 1853 г. — 1 сінагога (500 прыхаджан), 19 малітоўных дамоў (па 75—300 прыхаджан); у 1870 г. — 1 сінагога, больш за 30 малітоўных дамоў.
У 1816 г. ў Гродне прайшла адна з апошніх у Расіі «рытуальных спраў», сутнасць якой — абвінавачванне яўрэяў у рытуальным выкарыстанні крыві хрысціянскага дзіцяці. Працэс быў спынены пасля асабістага ўмяшання Аляксандра I за абсалютнай бяздоказнасцю і абсурднасцю абвінавачвання.
У 19 ст. расійскі ўрад прымаў актыўныя меры па хрысціянізацыі іудзеяў. Іх перасялялі з вёсак у гарады і з 50-верставой адлегласці ад дзяржаўнай граніцы ў глыб мяжы аседласці. Была праведзена рэформа традыцыйнай адукацыі, уведзены кантанізм, рэкруцтва. Ажыццяўлялася «знешняе цывілізаванне» праз ліквідацыю нацыянальных прычосак і адзення, барацьбу з «яўрэйскай мовай». У 1875 г. ў Гродзенскай губерні дазвалялася нават місіянерская дзейнасць евангелістаў, але вынікі атрымаліся мізэрныя. У хрысціянства пераходзілі матэрыяльна зацікаўленыя людзі, непаўналетнія пад уплывам хрысціян, дзеці заможных, што атрымалі агульную адукацыю і жадалі працягваць яе ў свецкіх навучальных установах. Абсалютная большасць гродзенскіх яўрэяў захоўвала вернасць іудаізму і традыцыйнай сістэме жыцця.
Сістэма адукацыі яўрэяў захавалася амаль нязменнай са старажытных часоў. Яна мела наступную структуру: першапачатковыя веды давала вучоба ў хедэрах, талмуд-торы ці ў прыватных настаўнікаў-меламедаў. Вышэйшым звяном сярод навучальных устаноў лічыліся ешыботы (іешывы). Па няпоўных (па прычыне ўхілення настаўнікаў ад падаткаў) даных губернскага праўлення, у 1839 г. ў Гродне працаваў 71 меламед, якія навучалі 422 чалавекі за плату агульным коштам 1554 руб. За першае паўгоддзе 1858 г. пасведчанні на права ўтрымання хедэраў атрымалі 38 чалавек. У 1868 г. было зафіксавана 77 абкладзеных падаткам і 8 нелегальна працаваўшых меламедаў. Акрамя таго, у 19 ст. ў Гродне існавалі наступныя недзяржаўныя навучальныя ўстановы: талмуд-тора (да 200 вучняў); вучылішча для яўрэйскіх дзяцей пры фабрыцы Е.Л. Шарашэўскага; вучылішча М.А. Астрагорскага, заснаванае ў 1852 г., якое атрымлівала датацыі ад яўрэйскай абшчыны; ешыбот І. Эберула пры сінагозе, дзе на 1858 г. было 80 вучняў.
Улічваючы асаблівую ролю адукацыі пры фармаванні светапогляду моладзі, расійскі ўрад імкнуўся да стварэння дзяржаўнай сістэмы яўрэйскай адукацыі, якая магла б стаць асновай для іх асіміляцыі. Важным крокам на гэтым шляху было прыняцце ўказа аб асвеце яўрэйскага юнацтва ад 13 лістапада 1844 г. Ён прадугледжваў, з аднаго боку, падрыў традыцыйнай сістэмы навучання праз увядзенне падаткаў на настаўніцкую дзейнасць, з другога боку — адкрыццё дзяржаўных вучылішчаў з рускім ухілам. У Гродне казённае яўрэйскае вучылішча 1 разраду існавала з 9 снежня 1849 г. А 8 кастрычніка 1854 г. заснавана казённае яўрэйскае вучылішча II разраду, якое ў 1860 г. наведвалі 43 вучні. У сувязі з ухіленнем яўрэяў ад наведвання дзяржаўных адукацыйных устаноў у Гродне ў 1861 г. была праведзена іх рэарганізацыя: на базе вучылішчаў I і II разрадаў створана адно вучылішча I разраду.
У 1865 г. рэфармаванне яўрэйскай школы прадоўжылася ў адпаведнасці з указам аб заснаванні казённых рускіх яўрэйскіх народных школ. Было адчынена 7 устаноў такога тыпу.
У 1873 г. паводле чарговага ўказа ўрада ў Гродне пачало працаваць пачатковае аднакласнае яўрэйскае вучылішча, дзе ў розныя гады навучаліся ад 94 да 111 хлопцаў. Жаночай адукацыі аддавалася значна менш увагі. Вядомы зачынены ў 1869 г. хедэр Ш.К. Гальперна, дзе вучылася 26 дзяўчынак 10—18-гадовага ўзросту. У 1894 г. перастаў існаваць нелегальны хедэр Любічаў. Існавала жаночае вучылішча Т. Астрагорскай (у 1887 г. было 139 вучаніц). У 1852 г. пачала працу дзяржаўная жаночая яўрэйская пачатковая аднакласная школа.
Некаторая частка яўрэйскай моладзі аддавала перавагу агульным навучальным установам. У Гродзенскай мужчынскай гімназіі ў 1876 г. 28 працэнтаў, а ў 1892 г. 14 працэнтаў навучэнцаў складалі яўрэі. Пасля гімназіі некаторыя з іх вучыліся на юрыдычных, медыцынскіх і матэматычных факультэтах вышэйшых навучальных устаноў Масквы, Санкт-Пецярбурга, Варшавы, Парыжа і інш. Яўрэйкі складалі значную частку вучаніц Гродзенскай жаночай гімназіі: у 1875 г. — 42, у 1888 г. — 32 працэнты. Паводле афіцыйных звестак, яўрэі Расійскай імперыі былі вельмі адукаваным народам: на 1861 г. сярод іудзеяў пісьменных было ў 4 разы больш, чым сярод хрысціян.
Важная характарыстыка ўзроўшню асветы — стан кніжнай справы. У 19 ст. Гродна з'яўлялася значным цэнтрам яўрэйскага кніжнага рынку і выдавецкай дзейнасці. Першая яўрэйская друкарня ў мяжы аселасці адчынена менавіта ў горадзе 20 кастрычніка 1803 г. Зімелем Нозімавічам (Тыпографам). Тут выдавалі рэлігійныя тэксты на іўрыце (Кнігі дванаццаці прарокаў, псалмы Давідавы), гаспадарчы каляндар на рускай мове, польскую літаратуру і інш. Калі паводле ўказа 20 снежня 1836 г. былі зачынены ўсе яўрэйскія друкарні, акрамя Віленскай і Кіеўскай, на базе Гродзенскай друкарні заснавана славалітня Хацкеля Хімелевіча (Тыпографа). Пасля ўказа ад 26 красавіка 1862 г., які дазволіў мець друкарні ў мяжы аселасці, друкарня Х.З. Тыпографа была зноў адноўлена (1863). Звесткі аб ёй знікаюць паміж 1870 і 1889 гг.
Пасля азначанага ўказа ўзнікла цэлая сетка яўрэйскіх друкарняў. Некалькі майстэрняў мела сям'я друкароў Мейлаховічаў: у 1868 г. дазвол на адкрыццё тыпа літаграфій атрымалі браты І.М. і Д.М. Мейлаховічы. 29 мая 1885 г. згарэла тыпалітаграфія І.М. Мейлаховіча. Пазней ён ужо не змог аднавіць справу. 11 лютага 1892 г. адчыніў уласную літаграфію З.Д. Мейлаховіч. Акрамя таго, у 2-й палове 19 ст. існавалі друкарні: тыпалітаграфія О. Гурвіча (з 24 кастрычніка 1875 г.), друкарні С. Лапіна, І.В. Харына, В.Э. Матыса (у 1898 г. перададзена А.Л. Шацкаму).
Кніжны гандаль вёўся ў стацыянарных і часовых крамах. Напрыклад, у 1879 г. працавала стацыянарная кнігарня М.І. Васертрэгера на Рыначнай плошчы. На час свят Йом-Кі-пур і Рош-га-Шана была адчынена крама С.Д. Мілера з яўрэйскімі рэлігійнымі выданнямі. У 1894 г. яна пачала працаваць пастаянна. 3 мая 1895 г. адчынена крама М. Гінзбурга, дзе гандлявалі рускімі і замежнымі кнігамі. У канцы 1880—90 гадах існавалі кнігарні Я.М. Любіча, Вольфсана. У 1896 г. 3 з 6 кніжных крам горада належалі яўрэям.
Адзіная грамадская бібліятэка Гродна 2-й паловы 19 ст. была заснавана абшчынай і пасля адкрыцця 6 чэрвеня 1863 г. называлася Яўрэйскай. Яе першыя дырэктары Ф.К. Адамовіч, С. Лапон і доктар Андрэс. 5 лютага 1863 г. бібліятэка атрымала статус Гродзенскай публічнай.
З часоў сярэдневякоўя гродзенскія яўрэі сяліліся ў асобным раёне, пра старажытнасць якога сведчыць прывілей Уладзіслава IV ад 1619 г. У ім згадваецца «вуліца Жыдоўская, якая ляжыць пасярод Замкавай». Тут знаходзіўся грамадскі цэнтр абшчыны з галоўнай каменнай сінагогай, малітоўнымі дамамі II і III разрадаў. Другі буйны раён яўрэйскага пасялення знаходзіўся на Занёманскім фарштаце. Яўрэям належала значная частка забудовы па-за межамі яўрэйскага раёна. У 1862 г. яны валодалі 576 дамамі (51,42% ўсіх дамоў), а ў 1887 г. — 1067 дамамі (65,16% гарадской нерухомасці). Складаючы 3/4 насельніцтва, яны былі ўласнікамі 2/3 дамоў. Гэта больш, чым у Вільні (40,5%) і Коўна (52%). Гродзенскай яўрэйскай буржуазіі належала не толькі большая, але і лепшая частка гарадской забудовы. У 1887 г. з 1202 тыс. руб. ацэнкі гарадскіх нерухомасцей на маёмасць яўрэяў прыпадала 842 тыс. руб. (70%).
Такім чынам, яўрэйская абшчына актыўна ўдзельнічала ў эканамічным жыцці горада. К канцу 19 ст. яўрэі ў Гродне стварылі сваю адметную культуру і зрабілі ўклад у фармаванне аблічча горада.
Вострая канкурэнцыя паміж хрысціянскім і яўрэйскім мяшчанскім коламі горада прыводзіла да канфліктаў, якія вырашаліся жорсткімі мерамі. У 1495 г. вялікі князь Аляксандр загадаў выселіць усіх яўрэяў з Вялікага княства Літоўскага па рэлігійных матывах (фактычна з прычыны засілля ў фінансавых справах). Акцыя пачалася з Гродна. Зямельная маёмасць іх была канфіскавана, а пазыкі, што даваліся імі пад заклад маёмасці, даўжнікі ўносілі ў скарб на карысць горада. Але ў 1503 г. Аляксандр зноў дазволіў яўрэям пасяліцца ў ВКЛ з прычыны таго, што эканоміка і каралеўскі двор адчувалі вялікую патрэбу ў яўрэйскіх капіталах. Яўрэі вярнуліся і ў Гродна, але маёмасць сваю атрымалі не адразу. У 16 ст. яны былі арганізаваны ў кагал — рэлігійна-этнічную абшчыну на чале са «старшым яўрэйскім», якога на год выбіраў кагал.
У 1623 г. гродзенскі кагал афіцыйна аб'яўлены адной з трох галоўных яўрэйскіх абшчын Вялікага княства Літоўскага, якім належала выключнае права удзелу ў ваадзе (вышэйшым органе самакіравання). Улады імкнуліся абмежаваць эканамічны ўплыў яўрэяў: у 1601 г. Жыгімонт III дазволіў ім займацца толькі шьшкарствам і галантарэйным гандлем.
Войны 1-й паловы 18 ст. прывялі да разарэння вялікай часткі яўрэйства і складанасцей у выплаце падаткаў, але не паменшылі ролю кагалу ў гандлі, рамястве і ліхвярстве.
Пераход гродзенцаў у 1775 г. у лік падданых Расійскай імперыі нічога не змяніў у прававым стане яўрэяў. Але ў 1778 г., калі праводзілася адміністрацыйная рэформа, яўрэі былі ўключаны ў саслоўе купцоў і атрымалі доступ у органы саслоўнага прадстаўніцтва. Гэта садзейнічала іх уключэнню ў палітычнае жыццё. Царскім указам 1791 г. было ўведзена тэрытарыяльнае абмежаванне жыхарства яўрэяў у Расіі, якое пазней атрымала назву «мяжы аседласці». Гродзенская губерня трапіла ў лік дазволеных для пасялення. Падаткі з яўрэяў сталі надзейным сродкам папаўнення казны. Акрамя павялічанага ў 1794 г. ўдвая падушнага ў 19 ст. былі ўведзены спецыфічна яўрэйскія падаткі: свечачны, скрыначны, рэкруцкі (заменены ў 1827 г. на асабістае адбыванне воінскай павіннасці).
«Усталяванне аб яўрэях» 1804 г. гарантавала некаторыя свабоды (асабістую вольнасць, права самастойна распараджацца сваёй маёмасцю, вучыцца ў агульных навучальных установах, гандляваць, набываць, прадаваць і аддаваць у спадчыну зямлю і г.д.). Адначасова забараняліся выраб алкаголю, гандаль ім і жыхарства з гэтай мэтай на вёсцы. «Усталяванне» стымулявала зварот яўрэяў да земляробства (ільготнае падаткаабкладанне, пазыка і інш.) і садзейнічала іх еўрапеізацыі (абавязковае валоданне рускай, польскай ці нямецкай мовай для яўрэйскіх членаў магістрата, кагальных і рабінаў, вывучэнне адной з азначаных моў у традыцыйных яўрэйскіх навучальных установах, перавод справаводства на рускую, польскую ці нямецкую мову, забарона нашэння нацыянальнай яўрэйскай вопраткі ў агульных навучальных установах і органах саслоўнага прадстаўніцтва і г. д.). Улада ў кагале размяжоўвалася на свецкую і духоўную. У мэтах барацьбы з яўрэйскім вінакурэннем праводзіліся прымусовыя дэпартацыі яўрэйскіх сем'яў з сельскай мясцовасці ў мястэчкі і гарады. Практыка паказала немагчымасць перасялення ўсіх яўрэяў у азначаны тэрмін, таму дэпартацыя некалькі разоў перапынялася. Гэта давала мясцовым уладам падставу для злоўжыванняў. Так, у Гродзенскай губерні ў 1819 г. незаконна праводзіліся прымусовыя высяленні яўрэяў з сельскай мясцовасці, спыненыя пасля праверкі з боку Міністэрства духоўных спраў і народнай асветы. Канчаткова дазволена яўрэям займацца вінакурэннем і жыць для гэтага на вёсцы толькі ў 1863 г.
«Усталяванне аб яўрэях» 1835 г. абагульніла папярэднія прававыя акты: пацвердзіла існаванне мяжы аседласці, асабістае выкананне яўрэямі рэкруцкай павіннасці, забарону вінакурэння і жыхарства на вёсцы, стымуляванне земляробчай і прамысловай дзейнасці, забарону для яўрэяў мець у якасці прыслугі хрысціян.
У 1844 г. скасаваны кагалы, а яўрэйскія абшчыны пастаўлены пад кантроль паліцыі. У 1850-я гады асобным катэгорыям яўрэяў дазвалялася жыць па ўсёй краіне (напрыклад, рамеснікам, мастакам). Быў скасаваны ваенны кантанізм — служба яўрэяў дапрызыўнога ўзросту ў спецыяльных ротах, знаходжанне ў якіх не залічвалася ў агульны 25-гадовы тэрмін рэкруцкай службы. У той жа час забаронена ўжыванне нацыянальнай яўрэйскай вопраткі, нашэнне пейсаў і парыкоў.
Гродзенскай яўрэйскай абшчынай да 1844 г. кіраваў кагал — мясцовы орган самакіравання. Ён збіраў і размяркоўваў падаткі, распараджаўся грамадскімі сродкамі і ўнутраным жыццём абшчыны, з'яўляўся яе прадстаўніком перад уладамі. У 19 ст. ў яго склад уваходзілі прадстаўнікі яўрэйскай алігархіі. Яны злоўжывалі службовым становішчам па раскладзе падаткаў на сваю карысць. Гэта вяло да супярэчнасцяў. У 1815 г. напрыклад, па ініцыятыве кагальных для збору падаткаў з маламаёмных членаў абшчыны была выкарыстана паліцыя.
Гродзенскае яўрэйства колькасна складала значную частку гараджан: у 1816 г. — 85, у 1887 г. — 68,7, у 1898 г. — 50 працэнтаў. Паводле няпоўнай (па прычыне «хавання душ» абшчынай з мэтай памяншэння падаткаў) статыстыкі губернскага праўлення, у Гродне ў 1807 г. налічвалася 2538, у 1852 г. — 8678, у 1897 г. — 46 910 яўрэяў. Яны належалі да наступных саслоўяў: мяшчан (1836 г. — 6316 яўрэяў і 1555 хрысціян), земляробаў (1807 г. — 10), фабрыкантаў і рамеснікаў (1807 г. — 785), купцоў (1857—61 гг. — 1-й гільдыі — 4 яўрэі і 1 хрысціянін, 2-й гільдыі — 2 яўрэі, 3-й гільдыі — 131 яўрэй і 13 хрысціян), спадчынных ганаровых грамадзян (1897 г. — 2).
Значная доля яўрэяў была ўключана ў сферу дробнатаварнай вытворчасці: у 1859 з 575 рамеснікаў Гродна 70 працэнтаў складалі яўрэі. Яны маглі адчыняць уласныя яўрэйскія або ўступаць у агульныя з хрысціянамі рамесныя цэхі. Прадпрыемствы, што належалі яўрэям, па характары былі бліжэй да рамесных майстэрань і накіраваны на задавальненне мясцовага попыту. Сярод іх капялюшная фабрыка Я.І. Бурды (заснавана ў 1795), гарбарныя прадпрыемствы Б.Л. Ізабелінскага (1805), Х.І. Фінавай, фланэлева-панчошная фабрыка А.Г. Монеса і Г.М. Фарбера (1818), цагельныя заводы Б. Андрэса (1820), Н. Баткоўскага (1860), А.Ш. Бадылькеса (1877), С. Мендэля (1850-я гады), тытунёвыя прадпрыемствы Б. Гадаса (1823), Б. Фінкельштэйна (1895), мылаварні Любеча, Ліпеца, Рубіновіча, Шэркеса, І.М. Пршгорна, А.М. Кур'янскага, С.І. Лямперта, пераплётні Р.О. Іонаса, І.В. і М.В. Харыных і Э. Лейзера. Сярод іх было толькі адно буйное прадпрыемства — тытунёвая фабрыка Е.Л. Шарашэўскага (1862). Вялікія прыбыткі прыносіла падпольнае вінакурэнне, у якім сярод іншых вылучаўся мешчанін І.Л. Маф, які вырабляў «Французскія віны». Пасля дазволу займацца вінакурэннем узніклі прадпрыемствы Х.Ф. Яфэ, Л.Р. Велера. Паводле перапісу 1897 г. ў Гродне налічвалася 176 яўрэйскіх вінакурняў.
Значная колькасць гродзенскіх яўрэяў займалася дробным гандлем — галантарэяй і бакалеяй з сярэднім капіталам па 400—500 руб. У Гродне традыцыйна гандлявалі збожжам, сплаўлялі яго па Нёмане да Кёнігсберга (I. і Л. Коганы, А. Вісцінецкі, Гінзбург, Метэн). Самыя заможныя, як купцы з капіталам па 1000 руб. Ш. Яшулікі і Л. Собаль, укладалі сродкі ў футэрства. Падтрымліваліся гандлёвыя кантакты з Царствам Польскім, Аўстра-Венгрыяй, Прусіяй. Атрымала распаўсюджанне шынкарства: на 1828 г. ў Гродне было 100 яўрэйскіх шынкоў, у тым ліку на вул. Маставой 12, Школьнай 9, Бернардзінскай 8, Брыгідскай 6, Занёманскім фарштаце 7. У 1886 г. яўрэі валодалі 95,3 працэнта ўсіх пунктаў па вырабе і продажы алкаголю. Арэнда збораў (гандлёвага, брукавага, чопавага, вагавага, маставога і яўрэйскіх) прыносіла прыбытак як гарадской казне, так і арандатарам Н. Рабіновічу, Д. Кустафу, З.П. Кофману, 3. Зонэбергу, Ш. Яшунскаму і інш.
Веравызнаннем большасці гродзенскіх яўрэяў быў іудаізм. У 19 ст. рэлігійнае жыццё абшчыны зведала ўплывы хасідызму і гаскалы (асветы). Сведчаннем гэтага з'явіўся канфлікт пачатку 1880-х гадоў паміж кіраўніком талмуд-торы Марголіным і рэлігійнымі аўтарытэтамі абшчыны. Настаўнік імкнуўся да надання свецкага характару адукацыі шляхам увядзення ў навучальны працэс рускай мовы і дакладных навук, але яму пярэчыла частка абшчыны, якая хацела захаваць кансерватыўныя парадкі.
На працягу 19 ст. ў Гродне расла колькасць іудзейскіх культавых устаноў: у 1834 г. была 1 сінагога, 10 малітоўных дамоў; у 1853 г. — 1 сінагога (500 прыхаджан), 19 малітоўных дамоў (па 75—300 прыхаджан); у 1870 г. — 1 сінагога, больш за 30 малітоўных дамоў.
У 1816 г. ў Гродне прайшла адна з апошніх у Расіі «рытуальных спраў», сутнасць якой — абвінавачванне яўрэяў у рытуальным выкарыстанні крыві хрысціянскага дзіцяці. Працэс быў спынены пасля асабістага ўмяшання Аляксандра I за абсалютнай бяздоказнасцю і абсурднасцю абвінавачвання.
У 19 ст. расійскі ўрад прымаў актыўныя меры па хрысціянізацыі іудзеяў. Іх перасялялі з вёсак у гарады і з 50-верставой адлегласці ад дзяржаўнай граніцы ў глыб мяжы аседласці. Была праведзена рэформа традыцыйнай адукацыі, уведзены кантанізм, рэкруцтва. Ажыццяўлялася «знешняе цывілізаванне» праз ліквідацыю нацыянальных прычосак і адзення, барацьбу з «яўрэйскай мовай». У 1875 г. ў Гродзенскай губерні дазвалялася нават місіянерская дзейнасць евангелістаў, але вынікі атрымаліся мізэрныя. У хрысціянства пераходзілі матэрыяльна зацікаўленыя людзі, непаўналетнія пад уплывам хрысціян, дзеці заможных, што атрымалі агульную адукацыю і жадалі працягваць яе ў свецкіх навучальных установах. Абсалютная большасць гродзенскіх яўрэяў захоўвала вернасць іудаізму і традыцыйнай сістэме жыцця.
Сістэма адукацыі яўрэяў захавалася амаль нязменнай са старажытных часоў. Яна мела наступную структуру: першапачатковыя веды давала вучоба ў хедэрах, талмуд-торы ці ў прыватных настаўнікаў-меламедаў. Вышэйшым звяном сярод навучальных устаноў лічыліся ешыботы (іешывы). Па няпоўных (па прычыне ўхілення настаўнікаў ад падаткаў) даных губернскага праўлення, у 1839 г. ў Гродне працаваў 71 меламед, якія навучалі 422 чалавекі за плату агульным коштам 1554 руб. За першае паўгоддзе 1858 г. пасведчанні на права ўтрымання хедэраў атрымалі 38 чалавек. У 1868 г. было зафіксавана 77 абкладзеных падаткам і 8 нелегальна працаваўшых меламедаў. Акрамя таго, у 19 ст. ў Гродне існавалі наступныя недзяржаўныя навучальныя ўстановы: талмуд-тора (да 200 вучняў); вучылішча для яўрэйскіх дзяцей пры фабрыцы Е.Л. Шарашэўскага; вучылішча М.А. Астрагорскага, заснаванае ў 1852 г., якое атрымлівала датацыі ад яўрэйскай абшчыны; ешыбот І. Эберула пры сінагозе, дзе на 1858 г. было 80 вучняў.
Улічваючы асаблівую ролю адукацыі пры фармаванні светапогляду моладзі, расійскі ўрад імкнуўся да стварэння дзяржаўнай сістэмы яўрэйскай адукацыі, якая магла б стаць асновай для іх асіміляцыі. Важным крокам на гэтым шляху было прыняцце ўказа аб асвеце яўрэйскага юнацтва ад 13 лістапада 1844 г. Ён прадугледжваў, з аднаго боку, падрыў традыцыйнай сістэмы навучання праз увядзенне падаткаў на настаўніцкую дзейнасць, з другога боку — адкрыццё дзяржаўных вучылішчаў з рускім ухілам. У Гродне казённае яўрэйскае вучылішча 1 разраду існавала з 9 снежня 1849 г. А 8 кастрычніка 1854 г. заснавана казённае яўрэйскае вучылішча II разраду, якое ў 1860 г. наведвалі 43 вучні. У сувязі з ухіленнем яўрэяў ад наведвання дзяржаўных адукацыйных устаноў у Гродне ў 1861 г. была праведзена іх рэарганізацыя: на базе вучылішчаў I і II разрадаў створана адно вучылішча I разраду.
У 1865 г. рэфармаванне яўрэйскай школы прадоўжылася ў адпаведнасці з указам аб заснаванні казённых рускіх яўрэйскіх народных школ. Было адчынена 7 устаноў такога тыпу.
У 1873 г. паводле чарговага ўказа ўрада ў Гродне пачало працаваць пачатковае аднакласнае яўрэйскае вучылішча, дзе ў розныя гады навучаліся ад 94 да 111 хлопцаў. Жаночай адукацыі аддавалася значна менш увагі. Вядомы зачынены ў 1869 г. хедэр Ш.К. Гальперна, дзе вучылася 26 дзяўчынак 10—18-гадовага ўзросту. У 1894 г. перастаў існаваць нелегальны хедэр Любічаў. Існавала жаночае вучылішча Т. Астрагорскай (у 1887 г. было 139 вучаніц). У 1852 г. пачала працу дзяржаўная жаночая яўрэйская пачатковая аднакласная школа.
Некаторая частка яўрэйскай моладзі аддавала перавагу агульным навучальным установам. У Гродзенскай мужчынскай гімназіі ў 1876 г. 28 працэнтаў, а ў 1892 г. 14 працэнтаў навучэнцаў складалі яўрэі. Пасля гімназіі некаторыя з іх вучыліся на юрыдычных, медыцынскіх і матэматычных факультэтах вышэйшых навучальных устаноў Масквы, Санкт-Пецярбурга, Варшавы, Парыжа і інш. Яўрэйкі складалі значную частку вучаніц Гродзенскай жаночай гімназіі: у 1875 г. — 42, у 1888 г. — 32 працэнты. Паводле афіцыйных звестак, яўрэі Расійскай імперыі былі вельмі адукаваным народам: на 1861 г. сярод іудзеяў пісьменных было ў 4 разы больш, чым сярод хрысціян.
Важная характарыстыка ўзроўшню асветы — стан кніжнай справы. У 19 ст. Гродна з'яўлялася значным цэнтрам яўрэйскага кніжнага рынку і выдавецкай дзейнасці. Першая яўрэйская друкарня ў мяжы аселасці адчынена менавіта ў горадзе 20 кастрычніка 1803 г. Зімелем Нозімавічам (Тыпографам). Тут выдавалі рэлігійныя тэксты на іўрыце (Кнігі дванаццаці прарокаў, псалмы Давідавы), гаспадарчы каляндар на рускай мове, польскую літаратуру і інш. Калі паводле ўказа 20 снежня 1836 г. былі зачынены ўсе яўрэйскія друкарні, акрамя Віленскай і Кіеўскай, на базе Гродзенскай друкарні заснавана славалітня Хацкеля Хімелевіча (Тыпографа). Пасля ўказа ад 26 красавіка 1862 г., які дазволіў мець друкарні ў мяжы аселасці, друкарня Х.З. Тыпографа была зноў адноўлена (1863). Звесткі аб ёй знікаюць паміж 1870 і 1889 гг.
Пасля азначанага ўказа ўзнікла цэлая сетка яўрэйскіх друкарняў. Некалькі майстэрняў мела сям'я друкароў Мейлаховічаў: у 1868 г. дазвол на адкрыццё тыпа літаграфій атрымалі браты І.М. і Д.М. Мейлаховічы. 29 мая 1885 г. згарэла тыпалітаграфія І.М. Мейлаховіча. Пазней ён ужо не змог аднавіць справу. 11 лютага 1892 г. адчыніў уласную літаграфію З.Д. Мейлаховіч. Акрамя таго, у 2-й палове 19 ст. існавалі друкарні: тыпалітаграфія О. Гурвіча (з 24 кастрычніка 1875 г.), друкарні С. Лапіна, І.В. Харына, В.Э. Матыса (у 1898 г. перададзена А.Л. Шацкаму).
Кніжны гандаль вёўся ў стацыянарных і часовых крамах. Напрыклад, у 1879 г. працавала стацыянарная кнігарня М.І. Васертрэгера на Рыначнай плошчы. На час свят Йом-Кі-пур і Рош-га-Шана была адчынена крама С.Д. Мілера з яўрэйскімі рэлігійнымі выданнямі. У 1894 г. яна пачала працаваць пастаянна. 3 мая 1895 г. адчынена крама М. Гінзбурга, дзе гандлявалі рускімі і замежнымі кнігамі. У канцы 1880—90 гадах існавалі кнігарні Я.М. Любіча, Вольфсана. У 1896 г. 3 з 6 кніжных крам горада належалі яўрэям.
Адзіная грамадская бібліятэка Гродна 2-й паловы 19 ст. была заснавана абшчынай і пасля адкрыцця 6 чэрвеня 1863 г. называлася Яўрэйскай. Яе першыя дырэктары Ф.К. Адамовіч, С. Лапон і доктар Андрэс. 5 лютага 1863 г. бібліятэка атрымала статус Гродзенскай публічнай.
З часоў сярэдневякоўя гродзенскія яўрэі сяліліся ў асобным раёне, пра старажытнасць якога сведчыць прывілей Уладзіслава IV ад 1619 г. У ім згадваецца «вуліца Жыдоўская, якая ляжыць пасярод Замкавай». Тут знаходзіўся грамадскі цэнтр абшчыны з галоўнай каменнай сінагогай, малітоўнымі дамамі II і III разрадаў. Другі буйны раён яўрэйскага пасялення знаходзіўся на Занёманскім фарштаце. Яўрэям належала значная частка забудовы па-за межамі яўрэйскага раёна. У 1862 г. яны валодалі 576 дамамі (51,42% ўсіх дамоў), а ў 1887 г. — 1067 дамамі (65,16% гарадской нерухомасці). Складаючы 3/4 насельніцтва, яны былі ўласнікамі 2/3 дамоў. Гэта больш, чым у Вільні (40,5%) і Коўна (52%). Гродзенскай яўрэйскай буржуазіі належала не толькі большая, але і лепшая частка гарадской забудовы. У 1887 г. з 1202 тыс. руб. ацэнкі гарадскіх нерухомасцей на маёмасць яўрэяў прыпадала 842 тыс. руб. (70%).
Такім чынам, яўрэйская абшчына актыўна ўдзельнічала ў эканамічным жыцці горада. К канцу 19 ст. яўрэі ў Гродне стварылі сваю адметную культуру і зрабілі ўклад у фармаванне аблічча горада.
В.А. Сабалеўская Памяць. Гродна
Мінск. Беларуская Энцыклапедыя, 1999