Гальшаны

Гісторыя Гальшанаў

Гальшаны - мястэчка на левым беразе ракі Гальшанкі. За 20 км ад Ашмян, 12 км ад чыгуначнай станцыі Багданаў; на шашы Ашмяны — Валожын, 1277 жыхароў, 487 двароў (1993 г.).

Упамінаюцца з 13 ст. Паводле Хронікі Быхаўца, Гольша заклаў горад на р. Карабель, пачаў там княжыць і назваўся князем Гальшанскім. Гісторыкі 19 ст. лічылі, што гэта адбылося каля 1280 г. Гальшаны ўпамінаюцца таксама ў «Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай», у «Наўгародскім летапісе» пад 1387 і 1406 гг. Да сярэдзіны 16 ст. ўладанне князёў Гальшанскіх.

У канцы 14 — пачатку 15 ст. вядомы як горад, цэнтр гандлю і рамёстваў, у т. л. вырабу з мясцовай гліны кафлі. 3 15 ст. ў Гальшанах быў касцёл, з 1536 г. згадваецца праваслаўная царква, у 16 ст. дзейнічаў кальвінскі збор. 3 16 ст. ўладанне Сапегаў. Пры іх у 1618 г. пабудаваны новы будынак касцёла францысканцаў, у 17 ст. жылы корпус кляштара, у канцы 16 ст.— пач. 17 ст. Гальшанскі замак, паперня (існавала да канца 17 ст.), якая выпускала вялікую колькасць паперы высокай якасці. У час Паўночнай вайны 1700—21 гг. у выніку баявых дзеянняў мястэчка спалена.

3 1795 г. у Расейскай імперыі, цэнтр воласці Ашмянскага павета. У грамадзянскую вайну 1812 г. тут адбыліся баі расейскіх і напалеонаўскіх войскаў. Пасля паўстання 1830—31 гг. у 1832 г. закрыты кляштар францысканцаў, у яго будынках размясціўся расейскі вайсковы гарнізон. У час паўстання 1863—64 гг. адзін з арганізатараў паўстанняў З. Мінейка планаваў зрабіць Гальшаны цэнтрам паўстання ў павеце. У 1871 адбылося выступленне сялян супраць мясцовага памешчыка і царскіх улад. У 1897 г. 2883 жыхары. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў мястэчку 4 невялікія заводы, некалькі майстэрняў, гандлёвыя крамы, млыны, касцёл, праваслаўная царква, 2 капліцы, сінагога, 4 яўрэйскія малітоўныя дамы. Акрамя штотыднёвых, некалькі разоў на год праводзіліся буйныя гальшанскія кірмашы. Спецыфічным заняткам местачкоўцаў было вязанне рукавіц, панчох, «гальшанскіх каптаноў».

У час 1-й сусветнай вайны ў 1915—18 гг. Гальшаны акупаваны германскім войскам. З сакавіка 1918 г. у складзе абвешчанай БНР. На пачатку 1919 г. акупаваны Чырвонай Арміяй, створана бальшавіцкая ячэйка. У ваколіцах дзейнічалі антыбальшавіцкія ўзброеныя фарміраванні. У канцы красавіка 1919 года Гальшаны заняла польскае войска, летам 1920 г. — Чырвоная Армія, пазней зноў палякі. З 1920 г. у складзе Сярэдняй Літвы, з 1922 — Польшчы, цэнтр гміны Ашмянскага павета. Дзейнічалі суд, польская і 2 габрэйскія школы, касцёл, царква, сінагога, крэдытна-ашчадная каса, пастаялы двор, карчма, пошта, тэлефонная станцыя на 10 абанентаў, аптэка, паліцэйскі ўчастак, габрэйскі банк. Быў развіты гандаль. На пачатку 1920-х гадоў у ваколіцах Гальшанаў дзейнічалі партызаны. У 1926 г. 1702 жыхары. З 1939 года Гальшаны ў складзе БССР. У 1941—44 гг. акупаваны ням.-фаш. войскам.

У 1970 г. 1745 жыхароў, 425 двароў.

Захаваліся помнікі архітэктуры: касцёл і кляштар францысканцаў, руіны замка, Георгіеўская царква пач. 20 ст. У вёсцы, на левым беразе р. Гальшанкі, паселішча 15—18 ст., за 1,5 км на Усход ад вёскі гарадзішча і селішча 12—14 ст.

Паводле
Э.С. Корзун
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994