Ушачы - фота і помнікі

Гісторыя Ушачаў

Ушачы (Вушачы, Ушача, Ушач) размешчаны на беразе аднайменнай ракi, назва якой, хучэй за ўсё, мае змешаны склад: фіна-вугорскую аснову i балцкi суфiкс -ча i азначае "хуткая вада". Ушачы вядомыя з 16 стагоддзя як вялiкакнясскае мястэчка пры замку. Безумоўна паселiшча на гэтым месцы было заснавана значна раней, бо знаходжанне на вадападзеле Заходняй Дзьвiны i Дняпра ва ўсе часы было больш чым спрыяльным дзеля развiцця гандлю i гаспадаркi. У летапiсныя часы тут пачыналася ўшацка-друцкая валока, якая з'яўлялася адной са складаючых частак эканамiчнай магутнасьцi Полацкага князтва.

З 1624 мястэчка належыла полацкаму стольнiку Язэпу Кляноўскаму, у 1672 годзе пераходзiць да Давыда Радзiмiнскага-Францкевiча, якi разам з жонкай Альжбэтай (з Граткоўскiх) фундуе тут манастыр базыль'янаў. Пасьля таго мястэчка перайшло да Каспара Францкевiча, якi прадаў яго Канстанцiну Шчыту. Пасьля Ушачы перайшлi да Кшыштафа Шчыта - каштэляна смаленскага, а ў 1721 годзе ягоная жонка Ганна (з Завiшаў) прадае мястэчка ваяводзе мiнскаму Яну Жабе. На той час ва Ушачах з'явiўся касьцёл i кляштар дамiнiканцаў, якi быў фундаваны ў 1716 годзе падваяводай полацкiм Геранiмам Жабай i ягонай жонкай Катарынай (з Пратасевiчаў). Дамiнiканцы карысталiся падтрымкай сямейства Жабаў - Яна Жабы, ягонага сына -наступнага ўладальнiка Ушач ваяводы полацкага Тадэўша Жабы i нявесткi Сэсiлii (з Лiпскiх). Напэўна i наступныя ўладальнiкi мястэчка (дачка Т. Жабы Сэсiлiя Марцiнкевiчава, пасьля яе графiня Алена Плятэр i яе сын граф Густаў Плятэр) не пакiнулi манахаў без падтрымкi, бо да моманту атрымання мястэчкам Магдэбурскага права (23 чэрвеня 1758 годзе) манастырскi комплекс налiчваў ужо 2-ух павярховы кляштар, бровар, лазьню, 6-цi класную вучэльню (дзейнiчала да 1839 года), шматлiкiя гаспадарчыя пабудовы.

У 1863 годзе за актыўны ўдзел манахаў у антырасейскiм паўстаннi касьцёл i кляштар былi зачыненыя, будынкi зруйнаваныя, частка лiтургiчнага начыння перанесена ў касцёл вескi Селiшча. Напэўна ў гэты ж час знiшчаны i кляштар базыль'янаў, бо анiякiх сведчанняў аб iм у пазьнейшы час не назіраецца. Аднак маю версiю, якой гатовы падзялiцца. Справа ў тым, што прыкладна ў тыя ж часы ва Ушачах з'явiлася шыкоўная мураваная праваслаўная царква. Калi ж уважлiва паглядзець на стары фотаздымак, то нават дылетанту стане зразумела, што па архiтэктурным асаблiвасьцям гэты храм (як, дарэчы i шматлiкiя iншыя храмы на Беларусi) больш падобны да касьцёла. Хучэй за ўсё адбылася звычайная да тых часоў рэч - расейскiя ўлады канфiскавалi маёмасьць нелаяльных манахаў-базыль'янаў i перадалi ў карыстанне праваслаўнай царкве. Пасьля таго храм крыху перабудавалi звонку надаўшы купалам вежаў паўсферычную форму i замянiўшы крыжы i вось вам - новая царква. Бо была i старая - драўляная - з усiмi асаблiвасьцямi праваслаўнай архiтэктуры.

Гiпотэза мае працяг i гэта ўжо рэальная гiсторыя - у часы Другой сусьветнай вайны царква была зруйнаваная, а ў пасьляваенныя часы на яе месцы быў узьведзены раённы дом культуры.
На прыканцы 1970-х мясцовыя ўлады вырашылі ўсталяваць насупраць мясцовага "дома правiцельства" флагштокi з сцягамi ўсіх рэспублік СССР. Трактарыст пачаў сьвiдраваць ля ДК 16 адтулiн і разам з машынай правалiўся пад глебу, а ў двух месцах адкрылiся ўваходы ў скляпеньні. Па гэтых лазах шмат хто хадзiў. У падзямельлi быў калiдор, з бакоў якога было шмат нiшаў, дзе стаялi труны. Некаторыя вандалы панавыкiдвалi наверх чарапоў i касьцей нябожчыкаў. Потым гэтымi чарапамi гулялi ў футбол, а адным напужалi настаўніка вячэрняй школы - падняўлі чэрап на жардзiне са свечкай i пастукалі ў вакно клясу на другiм паверсе. Хадзiлi чуткi, што нехта знайшоў у скляпеньнi залатыя пярсьценкi, нехта - грошы. Стары дзед распавядаў, што ведае падземныя хады, што вядуць да рэчкi. Лазы праiснавалi палову дня, а ранiцай былi ўжо замураваныя. Як я ведаю, нiякiх даследваньняў на гэтым месцы з таго часу не вялося. (Бацылеў Юры)

З набыццём Магдэбурскага права Ушачы атрымалi герб (на белым полi ля залатой ракi выява сьвятога Лаўрэна, трымаючага ў правай руцэ зялёную галiну, магчыма пальмавую, у левай руцэ - нейкую прыладу (як мне здаецца - прыстасаванне дзеля фармавання цэглы)). З 1776 по 1791 Ушачы былi сталiцай Полацкага ваяводства i тут праходзiлi ваявоцкiя соймы. Пасьля ўваходу ў склад Расейскай Iмперыi мястэчка прыйшло да эканамiчнага заняпаду. На 1897 год значылася 1460 жыхароў (1129 з iх - жыды), 168 драўляных дамоў, два - мураваныя, лячэбнiца, аптэка, вадзяны млын, два заезныя двары, 16 крамаў, чатыры карчмы, дзьве сiнагогi, дзьве праваслаўныя царквы. Праходзiлi два кiрмашы на год.

Пасьля 1905 года месьцiчы атрымалi дазвол на будоўлю новага касьцёла, якая была распачата ў 1908 годзе i завершана ў 1913. Сродкi на будоўлю фундавалi мясцовыя жыхары: Рэўт, Iванiцкая. Нешта далi ўлады. Па чутках, у касьцёле нават быў усталяваны шыкоўны арган. У 1932 годзе касьцёл быў зачынены бальшавiкамi, каштоўнасьцi канфiскаваныя ды й збольшага раскрадзеныя. Падчас другой сусветнай вайны касцёл быў значна пашкоджаны i да мiнулага года ўяўляў сабой вартыя жалю руiны. Зараз, адноўленая каталiцкая парафiя займаецца рэстаўрацыяй пабудовы. Па чутках, на пачатку 20-га стагоддзя ва Ушачах быў пабудаваны і драўляны касьцёл, якi праiснаваў амаль да пачатку другой сусьветнай вайны.

Віктар Саўчанка