Любча - фота і помнікі

Гісторыя Любчы

Любча ўпершыню згадваецца ў гісторыі ў сярэдзіне XIII ст., калі Міндоўг падараваў яе кіеўскаму баярыну Андрэю Кіяну. І тут адбываюцца надзвычай важныя для гісторыі тагачаснай Літвы падзеі: у Любеч прыязджае дамініканін Віт, каб закласьці тут дамініканскі кляштар (заўважым, першы на тэрыторыі Беларусі) і заснаваць Літоўска-Рускае біскупства. Вось жа, ужо ў ХІІІ ст. Любча пачынае адыгрываць знакавую ролю ў гісторыі беларускіх земляў, ператвараючыся ў адзін з цэнтраў духоўнага жыцьця.

Пра асаблівае месца Любчы ў гісторыі Беларусі сьведчаць і пазьнейшыя падзеі: у ХVI ст. мястэчка пераходзіць ува ўласнасьць да вядомага магната пратэстанта Яна Кішкі. Дзякуючы яму, мястэчка набыла вядомасьць як буйны пратэстанцкі цэнтр. Тут быў пабудаваны арыянскі храм, а пры ім школа, плябань і лякарня. У школе вывучалі гісторыю і філязофію, мовы, музыку, фізіку, мэдыцыну. Навучаліся тут ня толькі пратэстанты, але і праваслаўныя, і каталікі. А ў 1582 у Любчы адбыўся арыянскі сінод, прыблізна ў той жа час завітаў у мястэчка і Сымон Будны.

Так што, нездарма Караткевіч прывёў беларускага Хрыста (Юрася Братчыка ў рамане “Хрыстос прызямліўся ў Гародню”) менавіта ў Любчу. Тут, перад мурамі Любчанскага замка пачынаецца гісторыя змаганьня караткевічавага Хрыста з царкоўнымі ліхвярамі – ён выступае супраць гандляра індульгэнцыямі, як некалі Мартын Лютар, заснавальнік пратэстантызму.

Той жа Ян Кішка распачынае ў Любчы будаўніцтва мураванага замка. Слаўныя сьведкі тых часоў, дзьве велічныя вежы, і сёньня ўзвышаюцца па-над Нёмнам. А ў 1590 г. мястэчку ўпершыню было нададзенае Магдэбурскае права.

У 1607 годзе Любчу атрымлівае ўва ўладаньне ад жонкі Ганны Кішкі вялікі гетман Крыштап Радзівіл, які нямала паспрыяў росквіту мястэчка. Пры ім Любча ператвараецца ў адзін з цэнтраў кальвініскага руху. Арыянскі храм быў пераасьвечаны ў кальвініскі збор. А ў 1612 годзе пры ім была заснаваная друкарня. За больш чым сорак гадоў яе працы былі выдадзеныя кнігі па гісторыі, мэдыцыне, фальклёру, філязофіі, творы пратэстанцкага кірунку, а таксама адныя зь першых на Літве нотаў. У друкарні пэўны час працаваў Салямон Рысінскі – сьвятар, паэт і перакладнік, хатні настаўнік Крыштапа і яго сына Януша. Адзін з найадукаванейшых людзей краіны, Салямон Рысінскі паклаў трыццаць гадоў свайго жыцьця на падрыхтоўку зборніка "1800 польскіх прыказак, выпісаных з розных крыніцаў", які пабачыў сьвет у 1618 годзе ў Любчы. Гэта было першае выданьне такога кшталту ў ВКЛ. Па сьмерці Рысінскага, пахаванага, найверагодней, ў Любчы, Крыштап Радзівіл набыў ягоны кнігазбор, адзін з найбагацейшых у тыя час. Усё гэта сьведчыць пра тое, што Любча з'яўлялася буйным цэнтрам асьветы і духоўнага навучаньня. Таленавітыя юнакі зь Любчы дзеля пашырэньня сваіх ведаў паступалі ў замежныя ўнівэрсітэты, напрыклад, у Балонь (Італія).

А ў 1616 у Любчу пацягнуліся мяшчане Менску й Наваградку, а таксама жыхары іншых мясьцінаў ВКЛ, якія пасяляліся ў мястэчку ў надзеі атрымаць абяцаныя Радзівілам ільготы і прывілеі. Гэта, па задуме Крыштапа Радзівіла, мусіла спрыяць эканамічнаму разьвіцьцю Любчы.

Новы ўладальнік не абышоў увагай і замак. Ён завяршыў будаўніцтва, распачатае Янам Кішкам, і ператварыў замак у магутнае збудаваньне - квадратнае ў пляне з чатырма каменнымі вежамі па кутох, кожная з каторых мела тры-чатыры ярусы байніцаў для стрэльбаў, мушкетаў і гарматаў. На краі замкавага ўзвышша па-над Нёманам высіўся палац, чые сутарэньні захаваліся і да сёньняшняга часу.

Варта адзначыць, што Любчанскі замак, гэтак жа, як і Нясьвіскі, з'яўляўся рэзыдэнцыяй Радзівілаў. Пра гэта, у прыватнасьці, сьведчыць факт знаходжаньня тут кунсткамэры Радзівілаў – збору карцінаў і скульптураў замежных (напрыклад, вядомага нямецкага мастака Лукаша Кранаха) і мясцовых творцаў, калекцыі ўзбраеньня, старых кнігаў, посуду, прадметаў хатняга ўжытку (кітайскага парцаляна, антычнай керамікі, рымскіх лямпаў, разьбярных кубкаў, шахматаў, гадзіньнікаў), навуковых прыладаў, прыродных знаходак, экзатычных рэчаў і рознага кшталту забавак. Тут можна было пабачыць і сямейныя рэліквіі, напрыклад, капялюш князя Крыштапа, прастрэлены пад Смаленскам, і "індыйскіх бажкоў" і нават мітычную птушку фэнікс.

У 1644 г. Любчы, дзякуючы намаганьням новага ўладальніка Януша Радзівіла, ў другі раз было нададзенае Магдэбурскае права. Любча - адзінае мястэчка на Беларусі, якое мае два магдэбурскія правы і адпаведна два гербы.

Варта зацеміць, што тагачасная пляніроўка Любчы збольшага не зьмянілася: цэнтрам мястэчка па-ранейшаму ёсьць плошча (раней толькі тут, мусіць, стаялі гандлёвыя шэрагі, крамы і ратуша), ад яе разыходзяцца галоўныя вуліцы, адпаведна дарогам на бліжэйшыя населеныя пункты (вось толькі фахвэркавыя брамы зь вежачкамі, што раней ахоўвалі ўезды ў мястэчка, на вялікі жаль, не захаваліся).

Януш Радзівіл, вялікі гетман літоўскі, будучы таленавітым военачальнікам, асабліва вызначыўся сваемі вычынамі ў вайне з Багданам Хмяльніцкім, перамогай у Лоеўскай бітве і захопам Кіеву, але ён ня здолеў абараніць уласныя ўладаньні і ў 1655 г. Любчу захапілі ўкраінскія казакі Залатарэнкі. Гэта паклала пачатак разбурэньню замка і паступоваму заняпаду мястэчка.

Новы ўладальнік Любчы – Багуслаў Радзівіл – найперш паклапаціўся пра захаваньне замкавай кунсткамэры і ў 1659 г. вывез яе ў Польшчу. Гэта і ня дзіва, калі ўзгадаць, што ён быў вядомы ня толькі сваемі ваеннымі подзьвігамі, але і творчымі дасягненьнямі. Ён аўтар цікавых замалёвак з панарамамі беларускіх гарадоў, эскізаў і праектных чарцяжоў збудаваньняў, а таксама складальнік рэлігійных гімнаў і зьбіральнік твораў мастацтва. А ў 1659 г. ў мястэчка зноў наведваюцца няпрошаныя госьці – маскоўскія войскі пад кіраўніцтвам Хаванскага.

Пасьля ўсіх ваенных ліхалецьцяў з чатырох вежаў велічнага замка засталіся толькі тры: брамная і паўднёвая, спалучаныя каменным мурам з драўлянай галерэяй, а таксама наднёманская, моцна пашкоджаная. Таму ў 60-х гадох Багуславу Радзівілу давялося сур'ёзным чынам ўзяцца за аднаўленьне замка, але працы па рэстаўрацыі засталіся няскончанымі, бо ў 1669 г. Багуслаў памёр. Людвіка Караліна Радзівіл, якая атрымала Любчу па сьмерці бацькі, закладае мястэчка за 955 тысячаў злотых слуцкай княгіні Кацярыне Радзівіл, а тая, у сваю чаргу, аддае яго ў арэнду тутэйшым месьцічам.

Падчас Паўночнай вайны Любча была спаленая швэдамі. Памяць пра тыя падзеі захавалася хіба ў назьве Швэдзкі брод – ёсьць такая мясьціна каля Любчы. У 1730 г. У мястэчку адбыўся пажар, які зьнішчыў кальвінскі збор, двор езуітаў і шмат гаспадарчых пабудоваў. Такім чынам ад некалі славутага пратэстанцкага цэнтру захавалася хіба што назва – "Кальвінка", так мясцовыя жыхары зрэдчас называюць... тартак, што месьціцца якраз на месцы былога пратэстанцкаму храму.

Не пазьбег агню і замак. Але неўзабаве тут быў распачаты новы этап будаўніцтва. Былі падноўленыя вежы, пабудаваныя драўляная каплічка і глядзельная пляцоўка са спускам да Нёмна, а ў 1738 г. на паўднёва-ўсходнім ускрайку замчышча паўстаў вялікі драўляны палац. Пазьней, ад яго быў перакінуты лёгкі масток на той бок ірва, там пачаў разьвівацца фальварак, некаторыя з яго гаспадарчых пабудоваў дажылі й да нашых дзён.

Але пасьля падзелу Рэчы Паспалітай, калі Любча адышла да Расейскай імпэрыі, замак яшчэ больш заняпаў. Напачатку ХІХ ст. ад наднёманскай вежы засталіся адно руіны (дапытліваму вандроўніку можа яшчэ пашчасьціць адшукаць іх), а ў 30-я гады быў разабраны і драўляны палац. Апошнімі з Радзівілаў, што валодалі Любчай, былі Дамінік і яго дачка Стафанія. У 1832 г. ў выніку шлюбу Стафаніі з сынам яе апекуна – Львом Вітгенштэйнам Любча пераходзіць ува ўласнасьць гэтага зрусіфікаванага нямецкага роду.

За Расейскай імпэрыяй Любча на нейкі час зноў робіцца цэнтрам рэлігійнага жыцьця, дакладней рэлігійнага супраціву. Расейскія ўлады гвалтам спрабавалі прымусіць уніятаў перайсьці ў праваслаўе. Сярод тых, хто наважыўся выступіць супраць, быў і ўніяцкі сьвятар зь Любчы Адам Плаўскі. У выніку яго ня толькі пазбавілі сану, але і выслалі ў Смаленскую губэрню, адабралі ў яго дзяцей і адаслалі іх у праваслаўныя кляштары. А праз колькі год рэпрэсіі чакалі ўжо іншага любчанскага ксяндза – Яна Радкевіча, які склаў ліст пра парушэньні свабоды веравызнаньня ў сваёй парафіі.

Замак тым часам стаяў занядбаным: новыя гаспадары тут ня жылі. А ў 1836 г. над ім ізноў узьнялося полымя – страшны пажар не толькі зьнішчыў драўляныя пабудовы, але і значна пашкодзіў каменныя. Але ізноў няшчасьце падштурхоўвае ўласьнікаў да дзеяньняў: Пётар Вітгенштэйн заключае дамову з арандатарам Вольскім, каб той правёў працы па паднаўленьні замка. Але новае дыханьне замку было нададзенае толькі ў 60-х гадох ХІХ ст., калі ўжо новы арандатар – Наргілевіч - распачаў рамонт ацалелых пабудоваў і будаўніцтва новага каменнага палацу над Нёманам (на падмурках ХVІІ ст). Двухпавярховы палац у нэагатычным стылі зь вежачкамі, дэкаратыўнымі зубцамі і байнічкамі, быў пабураны ў 1915, але ў 40-х пры ўзьвядзеньні на яго месцы будынка школы, туды былі ўлучаныя ацалелыя фрагмэнты палацу.

Самі Наргілевічы жылі ў 2 км ад Любчы ў маёнтку Войнава. Там захаваўся сядзібны дом і пахаваньні прадстаўнікоў гэтага роду (на тэрыторыі цяперашняга сырзаводу). Частым госьцем у іх быў Уладзіслаў Дыбоўскі – рыцар навукі, як напісана на яго помніку ў Войнаве. Вядомы прыродазнаўца, палеантоляг і мінэроляг, Уладзіслаў захапіўся яшчэ і расьлінным сьветам Наваградчыны, і з дапамогай сястры, у замужніцтве Наргілевіч, ён сабраў багаты гербарый, перададзены потым Кракаўскаму ўнівэрсытэту. Дыбоўскі зрабіўся вядомым яшчэ і як зьбіральнік беларускага фальклёру і аўтар цікавага аналізу творчасьці Міцкевіча, і заўзятар эсперанта.

У 90-х гадох ХІХ ст. Любча была набытая Эдуардам Фальц-Фейнам. У замку побач з брамнай вежай дабудоўваецца флігель з зубчастымі вежачкамі па кутох, добраўпарадкоўваецца сад, разьбіваецца парк. Дзякуючы новаму ўладальніку, у маёнтку зьяўляюцца рэдкія дрэвы – чорны арэх, эўрапейская і сібірская лістоўніцы, вэлутавая хвоя, якія растуць у Любчы і цяпер. Пазьней у 1920-х, праз пяць гадоў па разбурэньні палацу, да флігеля была зробленая драўляная прыбудова, таксама зь дзьвюма вежачкамі.

У замку прайшло маленства унука Фальц-Фейна, Міколы Набокава, які зробіцца вядомым амэрыканскім кампазытарам, а ў 30-я гады ХХ ст. яго маці, Лідзія Набокава, заклала маёнтак у Віленскі зямельны банк, адкуль яго выкупае Наваградзкі Зьвяз Землеўладальнікаў і перадае ў дар сёстрам – манахіням ордэну уршулянак. Сёстры адчыняюць на замку дзіцячы садок, ладзяць дзіцячыя летнікі, куды зьязджаюцца дзеці з Польшчы, а таксама намерваюцца заснаваць гімназію, але плянам іх перашкоджае вайна.

У мястэчку захаваліся цікавыя сьведкі падзеяў Першай сусьветнай вайны – старыя доты. Доты зрабіліся неад'емнай часткай местачковых краявідаў, хаваючыся пад выглядам гаспадарчых пабудоваў, а таксама ахоўваючы падыход да мясцовай царквы. Але легендарная гісторыя Любчы не завершаная. Сёньня ў стары замак ізноў прыйшла эпоха Адраджэньня, зноў завіравала жыцьцё вакол сьсівелых вежаў. Тут зьявіліся новыя людзі-волаты, што ўзьнялі на свае плечы магутны груз аднаўленьня сваёй гісторыі. З 2003 году дзейнічае ініцыятыва па аднаўленьні Любчанскага замка і што-лета і восень у замку чакаюць валанцёраў.

Куц Наталя