Вялікае Мажэйкава - фота і помнікі

Гісторыя Вялікага Мажэйкава

Вялікае Мажэйкава - вёска, цэнтр Мажэйкаўскага сельсавета Шчучынскага раёна. За 25 км на ПнУ ад Шчучына, 4 км ад чыгуначнай станцыі Скрыбаўцы, на аўтамабільнай дарозе Жалудок — Васілішкі. 871 жыхароў, 370 двароў (1993 г.).

У пісьмовых крыніцах Мажэйкава вядома з пач. 16 ст. як дварэц (фальварак) у складзе велікакняжацкай Жалудоцкай воласці Троцкага ваяводства, вялікі князь аддаваў у часовае карыстанне розным асобам за «службу». У 1506 г. вялікі князь ВКЛ і кароль польскі Жыгімонт І Стары даў Мажэйкава намесніку мазырскаму Міхайлу Гагіну. Аднак за здраду апошняга ў час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1507—08 гг. маёнтак быў адабраны. У 1508 г. Мажэйкава падаравана князю Васілю Андрэевічу Палубенскаму. Ён быў арыштаваны за зносіны з Міхаілам Глінскім, але потым памілаваны і ў 1514 г. атрымаў пацвярджэнне на валоданне Мажэйкавам, якое ў далейшым стала называцца Вялікае Мажэйкава ў адрозненне ад суседняга Малога Мажэйкава. Пасля смерці князя Палубенскага (1550 г.) маёнткам распараджалася яго ўдава Соф'я Паўлаўна, якая памерла ў 1563 г. Спадчынніцай засталася ўнучка князя Васіля Андрэевіча Марына Львоўна Палубенская (жонка Станіслава Паўлавіча Нарушэвіча), якая адмовілася ад Вялікага Мажэйкава на карысць Яна Шымкавіча, сына Соф'і Паўлаўны ад першага шлюбу. Пасля Я. Шымкавіча (памёр у 1568 г.) Вялікім Мажэйкавам валодалі дочкі (паводле іншых звестак пляменніцы) Альжбета (жонка падскарбія ВКЛ Крыштафа Мікалаевіча Нарушэвіча) і Багдана (жонка мсціслаўскага ваяводы Андрэя Сапегі).

У 1616 г. Вялікае Мажэйкава купіў віленскі ваявода Януш Скумін-Тышкевіч. Пасля яго смерці ў 1642 г. маёнткам валодалі яго дачка Яўгенія Кацярына, потым яе сын бэлзскі ваявода князь Дзмітры Вішнявецкі, які прадаў Вялікае Мажэйкава падканцлеру ВКЛ Аляксандру Нарушэвічу, уладальніку суседняга Малога Мажэйкава. Каля 1666 г. Аляксандр Нарушевіч (памёр у 1668 г.) перапісаў В.Мажейкава разам з Дзікушкамі і Лябёдкай для сваей жонкі Тэадоры Аляксандры з Сапегаў. Пасля смерці Тэадоры Аляксандры ў 1678 г., маёнтак дастаўся яе дачцэ Марыяне Тэюгі (жонка абознага ВКЛ Юрыя Караля Хадкевіча). У 1690 г. у Вялікім Мажэйкава былі 184 дамы. 3 канца 16 ст. Вялікае Мажэйкава ўваходзіла ў склад Лідскага павета Віленскага ваяводства. Цэцілія Соф'я Сапежанка (1688-1762 гг.) у 1710 г. выходзіць замуж за Яна Караля Хадкевіча (1686-1712 гг.) і В.Мажейкава на доўгі час становіцца дзядзінцам Хадкевічаў. У маёнтку доўгі час жыў Адам Тадэвуш Хадкевіч (1711-1745 гг.) ваявода берасцейскі, пашлюбаваны з Евай Чапскай (памёрла ў 1769 г.). Як доўга маёнтак належаў іх нашчадкам невядома, але ўжо іх сын Ян Мікалай Хадкевіч (1738-1781 гг.) жыў у в.Турец на Навагарадчыне.

Невядома ў каго ў 1826 г. Вялікае Мажейкава купіў Кароль Рафаіл Грабоўскі герба “Окша” (памёр у 1857 г., пахаваны ля касцела ў в. Ішчаліна) падкаморы пружанскі, сын Феліцыяна Грабоўскага, маршалка пружанскага, суддзі апеляцыйнага суда пружанскага, а потым лідcкага. Ад Караля Рафаіла Грабоўскага маёнтак перашоў да ягонага сына Станіслава, які ня маючы сваіх нашчадкаў, перадаў маёнтак сваім сестрам - Тэадозыі Аскерка і Францішкі Верашчакі. У выніку сямейнай дамовы 1923 г. дзядзінец у 6000 га. быў падзелены між Аскеркамі і Верашчакамі ў прапорцыі 15/36 да 21/36. Вялікае Мажэйкава заступілі Верашчакі. Апошнім гаспадаром маентка быў Міхал Верашчака (жанаты на Яніне Ельскай). Міхал Верашчака нашчадкаў не меў, і на ім згас род Верашчакаў, да якога непасрэдна належала міцкевічава Марыля Верашчака. У спісу Польскага бізнесу 1929 г. ёсць адрэс М.Верашчакі: В.Мажэйкава 1625. У спісу ёсць так сама і Францішка Верашчака. За сям’ёй Верашчакаў акрамя зямлі запісаны так сама і млын і вінакурня.

3 1795 г. у складзе Расейскай імперыі. Да 1886 г. было цэнтрам Вялікамажэйкаўскай воласці (валасное праўленне знаходзілася ў суседняй в. Заброеўцы), пазней вёска ўвайшла ў склад Лебядскай воласці Лідскага павета Віленскай губерні. У 1885 г. у Вялікім Мажэйкаве - 67 рэвізскіх душ. У 1886 г. у панскай сядзібе былі каталіцкая капліца, бровар, піцейны дом. У 1905 у графаў Грабоўскіх у Вялікім Мажэйкава 5769 дзесяцін зямлі. У 1913 г. маянтковы бровар (паравы рухавік у 25 к. с. і 7 рабочых) вырабіў 30 тыс. вёдзер гарэлкі на суму 22 тыс. рублёў. У 1919—20 гг. Вялікае Мажэйкава пераходзіла з рук у рукі: занята польскім войскам, Чырвонай арміяй. 3 1921 г. — у складзе Польшчы, у Шчучынскім павеце Навагрудскага ваяводства. 3 1939 г. у БССР, з 12.1.1940 у Жалудоцкім раёне. 3 чэрвеня 1941 да ліпеня 1944 акупавана ням.-фаш. захопнікамі. У 1970 г. - 1008 жыхароў, 298 двароў. Цэнтр саўгаса «Вялікае Мажэйкава». 3авод сельска-гаспадарчага інвентару, камбінат бытавога абслугоўвання. Базавая школа, Дом культуры, бібліятэка, дзіцячыя яслі-сад, фельчарска-акушэрскі пункт, аддзяленне сувязі. Помнік архітэктуры: сядзіба канца 18 — пач. 19 ст. з паркам, закладзеным у 1787, і гаспадарчымі будынкамі.

Літ.:
Г.М.Брэгер
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994

Л.Лаўрэш
Праект "Pawet"