Выбраныя здымкі
Малюнак 19 ст. зь верагоднай выявай Кансаляцыі — даўняй летняй рэзідэнцыі Радзівілаў |
Славуты палацык 'Альтанка' |
Парк «Альба» знаходзіцца на паўднёвай ускраіне Нясвіжа на правым беразе р. Уша. Ён з'яўляецца самым буйным старажытным паркам на Беларусі. Плошча больш за 200 га. Закладзены ў канцы 16 ст. М.К. Радзівілам Сіроткам па тыпу італьянскіх загарадных віл і паркаў. Таму і назву атрымаў па італьянскаму тыпу («альба» з лацінскай мовы — белы, чысты). Гэта была рэзідэнцыя Радзівілаў для летняга адпачынку і палявання.
У сярэдзіне 18 ст. пры знатных дварах Заходняй Эўропы распаўсюджваюцца загарадныя палацава-паркавыя рэзідэнцыі. Манерны і гуллівы стыль ракако замест пышнай параднасці і ўрачыстасці патрабаваў забаўнага пастаральнага асяроддзя. Гэта мода не абышла і радзівілаўскага гнязда ў Нясвіжы, уладальнік якога сачыў за моднымі эўрапейскімі павевамі. Замкавы парадна-рэпрэзентацыйны, некалькі суровы парк ужо быў няздольны задаволіць новую жыццёвую філасофію. І таму Караль Радзівіл - Пане Каханку загадвае на ўскрайку Нясвіжа высячы аграмадны - у 300 га лес і на яго месцы стварыць пацяшальны палацава-паркавы ансамбль. Тут яшчэ ў 1585 г. князь Мікалай Крыштоф Радзівіл Сіротка будаваў сваю летнюю сядзібу Альба.
Рэалізацыя дзівацкай задумы Радзівіла ажыццяўляецца з 1740-ых па 1780-ыя гг. пры ўдзеле дойлідаў Лявона Лутніцкага і Карла Спампані. Імі ствараецца ідылічная вёска, абкружаная пейзажна-рэгулярным паркам з геаметрычнай сеткай алей, стрыжаных шпалер, раскрытых ландшафтаў. Парк налічваў шэраг альтанак-мілавідаў, аранжарэю, цяпліцу і нават персіярню - фабрыку па вытворчасці персідскіх паясоў. На аснове ракі Ўшы фармуецца складаная сістэма сажалак і каналаў з белакаменнымі набярэжнымі, шлюзамі, плацінамі, млынамі. Старадаўняя сядзіба была значна перабудавана, і складалася з некалькіх карпусоў. Тут знаходзілася вядомая радзівілаўская карцінная галерэя. Палац Кансаляцыя быў прызначаны для розных гульняў, тут прымалі гасцей. У 19 ст. быў зроблены малюнак-рэканструкцыя палацу Кансаляцыя, зроблены па даўнішнім дакументам.
Тады ж быў узведзены і мураваны палац Эрмітаж. Інтэр'еры Эрмітажа меліся быць багата аздоблены скульптурай, фаянсавымі алтарамі (у капліцы). У той жа час на беразе возера Дзявочае на яго самым высокім месцы пабудавалі марское вучылішча (т. зв. школа флоцкіх афіцэраў). Тут мелася і прыстань, дзе размяшчаўся парусны і галерны флот.
Рака Уша была перакрыта плацінамі і створана сістэма азёр. Уздоўж берага ракі быў пракладзены Вялікі канал, які даваў ваду штучным сажалкам. Самай дзівоснай воднай сістэмай з'яўляўся т.зв. Круг. Ад яго праменнямі разыходзіліся 8 каналаў 7—10 м шырынёй і 200—800 м даўжынёй. Гэта месца называлі «звярынец». Тут у сектарах паміж каналамі разводзілі дзікіх жывёл для паляваныя. Тут жылі зубры, алені, мядзведзі, ваўкі, кабаны, прывозілі таксама экзатычных жывёл (сярод іх вярблюд і львы), існавала фазанавае поле, дзе разводзілі фазанаў і куралатак. Гэта быў адзін з першых заапаркаў на Беларусі.
Уздоўж каналаў будуецца 180 аднатыпных драўляных, крытых саломай «хатак» - імітацыя сялянскіх сядзіб з усім наборам надворных пабудоў. Кожная «хатка» з'яўлялася гасцініцай, таму што два з чатырох пакояў прызначаліся для гасцей, якія ў мностве наязжалі да князя. На падвор'і знаходзіліся вазоўня-карэтная, стайня, хлеў, цялятнік, лазня, альтанка. Усе «гаспадаркі» абнесены драўляным плотам з брамай, дэкарыраванай выявай звера ці птушкі. Насупраць кожнай сядзібы ставілася галубятня на слупе і вальер для экзатычных птушак. З тылу меўся агарод. Вялізны дом у цэнтры ансамбля займаў сам Пане Каханку. З гармат, якія размяшчаліся на яго двары, салютавалі ў дні святкаванняў. У каплічцы пры сядзібе ўладальніка кожную раніцу ў 7 гадзін служылася імша. Як і належыць сталай вёсцы, сярод забудовы насупраць дома войта ўзносіўся драўляны Троіцкі касцёл-пахавальня, ззяючы медным дахам і трыма пазалочанымі купаламі. Інтэр'ер святыні аздабляў мастацкі роспіс і дванаццаць скульптурных алтароў.
Асаблівую цікавасць уяўляла вялікая альтанка за галоўным каналам. Яна прызначалася для прыёму ганаровых гасцей. Гэта амаль першая ў гісторыі архітэктуры Беларусі эклектычная пабудова. Калі з трох бакоў успыхваў феерверк і загасаў над альтанкай, яна свяцілася ўсімі сваімі агнямі, набываючы чарадзейны выгляд. У час феерверку войт Альбы запрашаў усіх гасцей да катання на лодках - менавіта на вадзе ілюмінацыі ўспрымаліся найбольш эфектна і маляўніча.
Дзівацтва ў магнацкай рэзідэнцыі даводзіліся да абсурда: па паданню, у Альбу ад замка летам ехалі на санях па насыпанай цукрам дарозе. Па вадаёмах і каналах манеўрыравала своеасаблівая партатыўная флатылія, якую абслугоўвалі курсанты мясцовай мараходнай школы. З іх удзелам праводзіліся імправізаваныя ваенныя баталіі і марскія баі, якія суправаджаліся эфектнымі выбухамі.
Галантнае і напышлівае 18 ст. патрабавала тэатральнасці ва ўсім, нават у арганізацыі паркавага асяроддзя. Любое мастацкае дзеянне з палацавых залаў пераносіцца на прыроду. Альбінская рэзідэнцыя таксама вядома сваім бурлівым тэатральным жыццём. На паркавых поплаўках сярод стрыжаных шпалер разыгрываліся пастаральныя п'есы, напісаныя жонкай уладальніка замка Ўршуляй Францішкай Радзівіл - адной з самых адукаваных жанчын свайго часу. Прэм'ера п'есы «Дасціпнае каханне» адбылася 13 чэрвеня 1746 г. Пад адкрытым небам ставіліся дэкарацыі, для ганаровых гледачоў і духавенства выносіліся канапы. Дробная шляхта і афіцэры гарнізона глядзелі пастаноўку стоячы. Першымі акцёрамі з'яўляліся прыдворныя і дзеці княжацкай сям'і, прыгонныя музыкі, танцмайстар Шрэтэр і нейкая «Панна Катажына» - негрыцянка. Пасля спектакля ганаровыя гледачы запрашаліся на вячэру ў «жоўтую» залу альбінскага палаца. Гравюры Жукоўскага да альбінскіх пастановак даюць нам пэўнае ўяўленне і аб парку, яго краявідах і будынках.
Набор дваранскіх забаў таго часу абавязкова ўключаў княжацкае паляванне. З гэтай мэтай ў парку быў створаны аграмадны звярынец, маштабы якога ўражліваюць і сёння: 35 пар ланяў, 65 пар аленяў, 48 пар зуброў, 70 пар серн, 32 пары венгерскіх коз, 60 пар ласёў. Меліся нават насарогі! Птушкі трымаліся ў спецыяльнай журавельні, тут існавалі вальер, кральчатнік, фазанарый. Сажалкі насяляліся разнастайнымі відамі рыб.
Экзатычныя альбінскія «хаткі» Караль Радзівіл засяляў сваёй збяднелай раднёй і сябрамі, якія на час ператвараліся ў сялян-альбанчыкаў. Дзеля забавы яны апраналіся ў бутафорскі дэкаратыўна-тэатральны рэквізіт у выглядзе блакітнага жупана, падпаясанага карамзінавым поясам, і жоўтага кунтуша. Уся гэтая тэатралізаваная грамада ўзначальвалася войтам, у якасці якога выступаў сам Караль Радзівіл. Удзельнікі насілі народнае адзенне, пелі народныя песні, размаўлялі толькі па-простаму (па-беларуску).
Тут, у альбінскай рэзідэнцыі, гасцяваў апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, Асобы, якія яго суправаджалі, размяшчаліся ў каляровых палатках-шатрах. А ў гонар аб гэтай падзеі быў адчаканены спецыяльны медаль у колькасці 1000 штук.
Цудоўны, выключна арыгінальны, архітэктурна-паркавы ансамбль у Альбе загінуў у 1812 г. Ужо ў сярэдзіне 19 ст. паркавыя палацы Эрмітаж, Альбянка, Кансаляцыя і складаныя гідратэхнічныя збудаванні былі ў паўразбураным стане. Рэзідэнцыя паступова разбуралася і не аднаўлялася. Толькі на мяжы XIX і XX стст. парк быў часткова ўладкаваны, і на яго тэрыторыі Радзівілы пабудавалі вінакурню, будынкі якой захаваліся да нашага часу. Нажаль, і яны знаходзяцца ў занядбаным стане на тэрыторыі Нясвіжскага заводу медпрэпаратаў.
У сярэдзіне 18 ст. пры знатных дварах Заходняй Эўропы распаўсюджваюцца загарадныя палацава-паркавыя рэзідэнцыі. Манерны і гуллівы стыль ракако замест пышнай параднасці і ўрачыстасці патрабаваў забаўнага пастаральнага асяроддзя. Гэта мода не абышла і радзівілаўскага гнязда ў Нясвіжы, уладальнік якога сачыў за моднымі эўрапейскімі павевамі. Замкавы парадна-рэпрэзентацыйны, некалькі суровы парк ужо быў няздольны задаволіць новую жыццёвую філасофію. І таму Караль Радзівіл - Пане Каханку загадвае на ўскрайку Нясвіжа высячы аграмадны - у 300 га лес і на яго месцы стварыць пацяшальны палацава-паркавы ансамбль. Тут яшчэ ў 1585 г. князь Мікалай Крыштоф Радзівіл Сіротка будаваў сваю летнюю сядзібу Альба.
Рэалізацыя дзівацкай задумы Радзівіла ажыццяўляецца з 1740-ых па 1780-ыя гг. пры ўдзеле дойлідаў Лявона Лутніцкага і Карла Спампані. Імі ствараецца ідылічная вёска, абкружаная пейзажна-рэгулярным паркам з геаметрычнай сеткай алей, стрыжаных шпалер, раскрытых ландшафтаў. Парк налічваў шэраг альтанак-мілавідаў, аранжарэю, цяпліцу і нават персіярню - фабрыку па вытворчасці персідскіх паясоў. На аснове ракі Ўшы фармуецца складаная сістэма сажалак і каналаў з белакаменнымі набярэжнымі, шлюзамі, плацінамі, млынамі. Старадаўняя сядзіба была значна перабудавана, і складалася з некалькіх карпусоў. Тут знаходзілася вядомая радзівілаўская карцінная галерэя. Палац Кансаляцыя быў прызначаны для розных гульняў, тут прымалі гасцей. У 19 ст. быў зроблены малюнак-рэканструкцыя палацу Кансаляцыя, зроблены па даўнішнім дакументам.
Тады ж быў узведзены і мураваны палац Эрмітаж. Інтэр'еры Эрмітажа меліся быць багата аздоблены скульптурай, фаянсавымі алтарамі (у капліцы). У той жа час на беразе возера Дзявочае на яго самым высокім месцы пабудавалі марское вучылішча (т. зв. школа флоцкіх афіцэраў). Тут мелася і прыстань, дзе размяшчаўся парусны і галерны флот.
Рака Уша была перакрыта плацінамі і створана сістэма азёр. Уздоўж берага ракі быў пракладзены Вялікі канал, які даваў ваду штучным сажалкам. Самай дзівоснай воднай сістэмай з'яўляўся т.зв. Круг. Ад яго праменнямі разыходзіліся 8 каналаў 7—10 м шырынёй і 200—800 м даўжынёй. Гэта месца называлі «звярынец». Тут у сектарах паміж каналамі разводзілі дзікіх жывёл для паляваныя. Тут жылі зубры, алені, мядзведзі, ваўкі, кабаны, прывозілі таксама экзатычных жывёл (сярод іх вярблюд і львы), існавала фазанавае поле, дзе разводзілі фазанаў і куралатак. Гэта быў адзін з першых заапаркаў на Беларусі.
Уздоўж каналаў будуецца 180 аднатыпных драўляных, крытых саломай «хатак» - імітацыя сялянскіх сядзіб з усім наборам надворных пабудоў. Кожная «хатка» з'яўлялася гасцініцай, таму што два з чатырох пакояў прызначаліся для гасцей, якія ў мностве наязжалі да князя. На падвор'і знаходзіліся вазоўня-карэтная, стайня, хлеў, цялятнік, лазня, альтанка. Усе «гаспадаркі» абнесены драўляным плотам з брамай, дэкарыраванай выявай звера ці птушкі. Насупраць кожнай сядзібы ставілася галубятня на слупе і вальер для экзатычных птушак. З тылу меўся агарод. Вялізны дом у цэнтры ансамбля займаў сам Пане Каханку. З гармат, якія размяшчаліся на яго двары, салютавалі ў дні святкаванняў. У каплічцы пры сядзібе ўладальніка кожную раніцу ў 7 гадзін служылася імша. Як і належыць сталай вёсцы, сярод забудовы насупраць дома войта ўзносіўся драўляны Троіцкі касцёл-пахавальня, ззяючы медным дахам і трыма пазалочанымі купаламі. Інтэр'ер святыні аздабляў мастацкі роспіс і дванаццаць скульптурных алтароў.
Асаблівую цікавасць уяўляла вялікая альтанка за галоўным каналам. Яна прызначалася для прыёму ганаровых гасцей. Гэта амаль першая ў гісторыі архітэктуры Беларусі эклектычная пабудова. Калі з трох бакоў успыхваў феерверк і загасаў над альтанкай, яна свяцілася ўсімі сваімі агнямі, набываючы чарадзейны выгляд. У час феерверку войт Альбы запрашаў усіх гасцей да катання на лодках - менавіта на вадзе ілюмінацыі ўспрымаліся найбольш эфектна і маляўніча.
Дзівацтва ў магнацкай рэзідэнцыі даводзіліся да абсурда: па паданню, у Альбу ад замка летам ехалі на санях па насыпанай цукрам дарозе. Па вадаёмах і каналах манеўрыравала своеасаблівая партатыўная флатылія, якую абслугоўвалі курсанты мясцовай мараходнай школы. З іх удзелам праводзіліся імправізаваныя ваенныя баталіі і марскія баі, якія суправаджаліся эфектнымі выбухамі.
Галантнае і напышлівае 18 ст. патрабавала тэатральнасці ва ўсім, нават у арганізацыі паркавага асяроддзя. Любое мастацкае дзеянне з палацавых залаў пераносіцца на прыроду. Альбінская рэзідэнцыя таксама вядома сваім бурлівым тэатральным жыццём. На паркавых поплаўках сярод стрыжаных шпалер разыгрываліся пастаральныя п'есы, напісаныя жонкай уладальніка замка Ўршуляй Францішкай Радзівіл - адной з самых адукаваных жанчын свайго часу. Прэм'ера п'есы «Дасціпнае каханне» адбылася 13 чэрвеня 1746 г. Пад адкрытым небам ставіліся дэкарацыі, для ганаровых гледачоў і духавенства выносіліся канапы. Дробная шляхта і афіцэры гарнізона глядзелі пастаноўку стоячы. Першымі акцёрамі з'яўляліся прыдворныя і дзеці княжацкай сям'і, прыгонныя музыкі, танцмайстар Шрэтэр і нейкая «Панна Катажына» - негрыцянка. Пасля спектакля ганаровыя гледачы запрашаліся на вячэру ў «жоўтую» залу альбінскага палаца. Гравюры Жукоўскага да альбінскіх пастановак даюць нам пэўнае ўяўленне і аб парку, яго краявідах і будынках.
Набор дваранскіх забаў таго часу абавязкова ўключаў княжацкае паляванне. З гэтай мэтай ў парку быў створаны аграмадны звярынец, маштабы якога ўражліваюць і сёння: 35 пар ланяў, 65 пар аленяў, 48 пар зуброў, 70 пар серн, 32 пары венгерскіх коз, 60 пар ласёў. Меліся нават насарогі! Птушкі трымаліся ў спецыяльнай журавельні, тут існавалі вальер, кральчатнік, фазанарый. Сажалкі насяляліся разнастайнымі відамі рыб.
Экзатычныя альбінскія «хаткі» Караль Радзівіл засяляў сваёй збяднелай раднёй і сябрамі, якія на час ператвараліся ў сялян-альбанчыкаў. Дзеля забавы яны апраналіся ў бутафорскі дэкаратыўна-тэатральны рэквізіт у выглядзе блакітнага жупана, падпаясанага карамзінавым поясам, і жоўтага кунтуша. Уся гэтая тэатралізаваная грамада ўзначальвалася войтам, у якасці якога выступаў сам Караль Радзівіл. Удзельнікі насілі народнае адзенне, пелі народныя песні, размаўлялі толькі па-простаму (па-беларуску).
Тут, у альбінскай рэзідэнцыі, гасцяваў апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, Асобы, якія яго суправаджалі, размяшчаліся ў каляровых палатках-шатрах. А ў гонар аб гэтай падзеі быў адчаканены спецыяльны медаль у колькасці 1000 штук.
Цудоўны, выключна арыгінальны, архітэктурна-паркавы ансамбль у Альбе загінуў у 1812 г. Ужо ў сярэдзіне 19 ст. паркавыя палацы Эрмітаж, Альбянка, Кансаляцыя і складаныя гідратэхнічныя збудаванні былі ў паўразбураным стане. Рэзідэнцыя паступова разбуралася і не аднаўлялася. Толькі на мяжы XIX і XX стст. парк быў часткова ўладкаваны, і на яго тэрыторыі Радзівілы пабудавалі вінакурню, будынкі якой захаваліся да нашага часу. Нажаль, і яны знаходзяцца ў занядбаным стане на тэрыторыі Нясвіжскага заводу медпрэпаратаў.
Анатоль Кулагін
Па колішніх маёнтках
Страчаная спадчына
Мінск, Беларусь, 2003
А.К. Цітоў
Паркавы комплекс "Альба"
Памяць. Нясвіжскі раён
Мінск, Белта, 2002