Выбраныя здымкі
Палацава-замкавы комплекс Радзівілаў размешчаны на паўночна-ўсходняй ускраіне Нясвіжа. Фармаваўся на працягу 16—19 ст. як рэзідэнцыя князёў Радзівілаў. Вялікая перабудова першага драўлянага замка ў Нясвіжы пачалася Мікалаем Радзівілам Сіроткай у 1583 г. (фактычна трывае яна па сённяшні дзень). Палац будаваўся па праекце італьянскага архітэктара Яна Марыі Бернардоні (удзельнічаў у будаўніцтве да 1599). На працягу стагоддзяў палац дабудоўваўся другімі ўладальнікамі. Паркі закладзены ў 2-й палове 19 ст. Першапачатковы выгляд палаца адлюстраваны на гравюры Т. Макоўскага (17 ст.), якая захавалася да нашых дзён.
Манументальны будынак палаца ў плане мае форму чатырохвугольніка (170 х 120 м). Першапачаткова будаваўся як абарончы замак, меў развітую і прагрэсіўную на той час фартыфікацыйную сістэму. Па перыметры ён быў абкружаны высокім (да 20 м) земляным валам, абкладзеным каменнем. Па вуглах меліся чатыры магутныя бастыёны. Вал быў апаясаны ровам, які запаўняўся вадой, вакол ішла шырокая дарога з невысокім земляным насыпам (гласісам) з вонкавага боку. Штучныя вадаёмы на р. Уша дапаўнялі абарончыя ўмацаванні і з'яўляліся вонкавым кальцом. Унутры вала былі мураваныя стайні і 4 патаемныя ўваходы. Уверсе вал пераходзіў у бруствер з дадатковымі ўмацаваннямі.
У 17 ст. былі пабудаваны 4 абарончыя вежы, якія не захаваліся (вядомы па інвентарных вопісах). Падыход да замку з захаду быў умацаваны трохвугольным шанцам, да якога вялі 2 пад'язныя дарогі. На галоўнай восі пры ўваходзе ў палац знаходзілася мураваная брама з разборным мостам. Насупраць брамы размяшчаўся трохпавярховы палац з васьміграннымі мураванымі вежамі. Злева ад брамы стаяў двухпавярховы гаспадарчы корпус, справа — трохпавярховы будынак казармы з высокай дазорнай вежай. У 1706 г. палац і абарончыя ўмацаванні былі спалены шведамі. Палац адноўлены і перабудаваны Радзівіламі пасля 1726 г. па праекце архітэктара К. Здановіча. Па яго ж праекце ў 1740 г. была пабудавана новая палацавая капліца. У 18 ст. ў будаўніцтве палаца ўдзельнічалі архітэктары М. Пядэці (1748—52), М. Фларыяновіч (1775—78), К. Спампані (1778—79), А. Лонцы (1783).
Пры перабудове мураваныя бастыёны замянілі земляныя ўмацаванні. У галоўным палацавым корпусе быў надбудаваны чацвёрты паверх цэнтральнага рызаліту, які завяршыўся трохвугольным франтонам з рэльефным дэкорам. Бакавыя карпусы таксама часткова перабудаваны і злучаны з цэнтральным корпусам трохпавярховымі будынкамі, а з уязной брамай галерэямі. У выніку гэтых перабудоў палац набыў замкнёную па перыметры блізкую да пяцівугольніка форму. У 1809 г. палац рэстаўрыраваны (архітэктар М. Цэйлік). Да сярэдзіны 19 ст. замкавыя валы знаходзіліся ў паўразбураным стане і больш не аднаўляліся.
У такім выглядзе палац Радзівілаў дайшоў да нашага часу, усе яго карпусы галоўнымі фасадамі арыентаваны ва ўнутраны дворык, дзе да цяперашняй рэстаўрацыі меўся невялікі парк. Уваход на тэрыторыю вядзе праз перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі тунэль двух'яруснай ўязной брамы. Другі ярус брамы — глухая атыкавая сценка, завершаная трохвугольным франтонам. З боку ўнутранага двара над уваходам узвышаецца двух'ярусная вежа, пакрытая шлемпадобным купалам з галоўкай. Цэнтрам палацавай кампазіцыі з'яўляецца трохпавярховы прамавугольны ў плане галоўны корпус, які размешчаны на адной восі з уязной брамай. Гэты корпус мае цэнтральны чатырохпавярховы рызаліт з трохвугольным франтонам, дэкарыраваны ляпнымі рэльефамі. Галоўны ўваход зроблены ў выглядзе вынаснога тамбура на шырыню рызаліта. Над тамбурам — шырокая тэраса з металічнай агароджай.
Два бакавыя карпусы прамавугольныя ў плане, размешчаны пад вуглом да галоўнага, з якім злучаны трохпавярховымі вуглавымі ўстаўкамі. У тарцовай частцы правага корпуса ўзвышаецца двух'ярусная шасцігранная вежа, якая раней мела шлемападобны дах з ратондай, а ў цяперашнюю рэстаўрацыю атрымала смешнае завяршэнне, а-ля казка Пушкіна “Руслан і Людміла”.
У браме, якая мела наверсе гадзіннік, былі размешчаны кардэгардыя (у ніжнім ярусе) і памяшканні архіва (у верхнім). Дапаможныя карпусы абапал брамы ўключалі шэраг жылых і гаспадарчых памяшканняў, майстэрні, кухні, склепы, скарбніцы і інш. Тут жа знаходзілася і замкавая капліца з драўляным і фаянсавым алтаром. Скляпенні капліцы былі аздоблены малюнкамі на біблейскія сюжэты. Асабліва багата былі ўпрыгожаны інтэр'еры галоўнага корпуса палаца. У 12 залах палаца (галоўныя з іх — Каралеўская, Гетманская, Мармуровая) Радзівілы часткова выстаўлялі свае багатыя калекцыі твораў мастацтва, зброі, фамільныя партрэты. Сцены аздаблялі дубовыя разныя панэлі. Стаялі кафляныя і фаянсавыя печы і каміны з металічнымі геральдычнымі выявамі. Ляпная столь была пакрыта пазалотай і размалёўкай. Падлога — з дубовага наборнага паркету. Уся аздоба інтэр'ера захавалася да нашага часу толькі фрагментарна.
Замак абаграваўся кафлянымі і фаянсавымі печамі. Разам у замку знаходзілася каля трохсот гасцінных пакояў і дванаццаць вялікіх парадных залаў. Адна называлася бібліятэчнай, у якой Радзівілы сабралі больш за дваццаць тысяч рукапісных і друкаваных кніжак амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах. Другая зала называлася партрэтнай. На яе сценах вісела больш за 900 партрэтаў прадстаўнікоў Радзівілаўскай сям’і. Вялікая частка гэтых партрэтаў выканана была прыгоннымі сялянамі. У мармуровай зале дамінаваў чорны мармур, у залатой — пазалочана была вялікая частка сцен і столі. Паркет ва ўсіх залах быў выкананы са ста гатункаў дрэва, што дазваляла на атрыманне разнародных мазаік і дэкаратыўных арнаментаў. Вялікай галерэяй былі сцены вакол сходкаў і калідоры. Пазалочаныя медныя балюстрады ў галоўным корпусе былі асаблівасцю не толькі ў межах Рэчы Паспалітай, але і Еўропы.
Большая частка бібліятэчных і мастацкіх збораў Радзівілаў разрабавана ў 18-19 стст. І цяпер знаходзіцца ў Расеі. Даволі значная частка архіву і мастацкіх каштоўнасцей была вывезена ў Польшчу.
У калядную ноч 2003 г. Радзівілаўскі палац з-за неахайнасці будаўнікоў-рэстаўратараў гарэў. Былі знішчаны ўнікальныя драўляныя перакрыцці і аўтэнтычныя роспісы столі. З-за браку грошаў рэстаўрацыя ідзе павольна, пры гэтым выкарыстоўваюцца сучасныя матэрыялы і дзіўнаватыя рашэнні па абнаўленні палаца, напрыклад, новае завяршэнне гадзіннікавай вежы. Спасылка ідзе на тое, што такі выгляд вежа мела ў 17 ст., але з таго часу сам палац шмат разоў перабудоўваўся і атрымаў зусім іншы барочна-класіцыстычны выгляд.
Дарэчы, беларускі бок шмат разоў атрымліваў прапанову з-за мяжы ў дапамозе рэстаўрацыі ўнікальнага помніка. Але, невядома па якім прычыным, гэтыя прапановы былі адкінуты. Нажаль, у Беларусі рэстаўрацыйная практыка значна слабейшая за тую ж польскую, і цяпер мы маем вялікую верагоднасць атрымаць непрафесійна зробленую рэстаўрацыю помніка, які беларускі бок спадзяецца ўключыць у спіс UNESCO.
Застаецца спадзявацца, што да завяршэння рэстаўрацыі (па аднаму з планаў — 2010 г.) ўсе хібы будуць выпраўлены.
Манументальны будынак палаца ў плане мае форму чатырохвугольніка (170 х 120 м). Першапачаткова будаваўся як абарончы замак, меў развітую і прагрэсіўную на той час фартыфікацыйную сістэму. Па перыметры ён быў абкружаны высокім (да 20 м) земляным валам, абкладзеным каменнем. Па вуглах меліся чатыры магутныя бастыёны. Вал быў апаясаны ровам, які запаўняўся вадой, вакол ішла шырокая дарога з невысокім земляным насыпам (гласісам) з вонкавага боку. Штучныя вадаёмы на р. Уша дапаўнялі абарончыя ўмацаванні і з'яўляліся вонкавым кальцом. Унутры вала былі мураваныя стайні і 4 патаемныя ўваходы. Уверсе вал пераходзіў у бруствер з дадатковымі ўмацаваннямі.
У 17 ст. былі пабудаваны 4 абарончыя вежы, якія не захаваліся (вядомы па інвентарных вопісах). Падыход да замку з захаду быў умацаваны трохвугольным шанцам, да якога вялі 2 пад'язныя дарогі. На галоўнай восі пры ўваходзе ў палац знаходзілася мураваная брама з разборным мостам. Насупраць брамы размяшчаўся трохпавярховы палац з васьміграннымі мураванымі вежамі. Злева ад брамы стаяў двухпавярховы гаспадарчы корпус, справа — трохпавярховы будынак казармы з высокай дазорнай вежай. У 1706 г. палац і абарончыя ўмацаванні былі спалены шведамі. Палац адноўлены і перабудаваны Радзівіламі пасля 1726 г. па праекце архітэктара К. Здановіча. Па яго ж праекце ў 1740 г. была пабудавана новая палацавая капліца. У 18 ст. ў будаўніцтве палаца ўдзельнічалі архітэктары М. Пядэці (1748—52), М. Фларыяновіч (1775—78), К. Спампані (1778—79), А. Лонцы (1783).
Пры перабудове мураваныя бастыёны замянілі земляныя ўмацаванні. У галоўным палацавым корпусе быў надбудаваны чацвёрты паверх цэнтральнага рызаліту, які завяршыўся трохвугольным франтонам з рэльефным дэкорам. Бакавыя карпусы таксама часткова перабудаваны і злучаны з цэнтральным корпусам трохпавярховымі будынкамі, а з уязной брамай галерэямі. У выніку гэтых перабудоў палац набыў замкнёную па перыметры блізкую да пяцівугольніка форму. У 1809 г. палац рэстаўрыраваны (архітэктар М. Цэйлік). Да сярэдзіны 19 ст. замкавыя валы знаходзіліся ў паўразбураным стане і больш не аднаўляліся.
У такім выглядзе палац Радзівілаў дайшоў да нашага часу, усе яго карпусы галоўнымі фасадамі арыентаваны ва ўнутраны дворык, дзе да цяперашняй рэстаўрацыі меўся невялікі парк. Уваход на тэрыторыю вядзе праз перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі тунэль двух'яруснай ўязной брамы. Другі ярус брамы — глухая атыкавая сценка, завершаная трохвугольным франтонам. З боку ўнутранага двара над уваходам узвышаецца двух'ярусная вежа, пакрытая шлемпадобным купалам з галоўкай. Цэнтрам палацавай кампазіцыі з'яўляецца трохпавярховы прамавугольны ў плане галоўны корпус, які размешчаны на адной восі з уязной брамай. Гэты корпус мае цэнтральны чатырохпавярховы рызаліт з трохвугольным франтонам, дэкарыраваны ляпнымі рэльефамі. Галоўны ўваход зроблены ў выглядзе вынаснога тамбура на шырыню рызаліта. Над тамбурам — шырокая тэраса з металічнай агароджай.
Два бакавыя карпусы прамавугольныя ў плане, размешчаны пад вуглом да галоўнага, з якім злучаны трохпавярховымі вуглавымі ўстаўкамі. У тарцовай частцы правага корпуса ўзвышаецца двух'ярусная шасцігранная вежа, якая раней мела шлемападобны дах з ратондай, а ў цяперашнюю рэстаўрацыю атрымала смешнае завяршэнне, а-ля казка Пушкіна “Руслан і Людміла”.
У браме, якая мела наверсе гадзіннік, былі размешчаны кардэгардыя (у ніжнім ярусе) і памяшканні архіва (у верхнім). Дапаможныя карпусы абапал брамы ўключалі шэраг жылых і гаспадарчых памяшканняў, майстэрні, кухні, склепы, скарбніцы і інш. Тут жа знаходзілася і замкавая капліца з драўляным і фаянсавым алтаром. Скляпенні капліцы былі аздоблены малюнкамі на біблейскія сюжэты. Асабліва багата былі ўпрыгожаны інтэр'еры галоўнага корпуса палаца. У 12 залах палаца (галоўныя з іх — Каралеўская, Гетманская, Мармуровая) Радзівілы часткова выстаўлялі свае багатыя калекцыі твораў мастацтва, зброі, фамільныя партрэты. Сцены аздаблялі дубовыя разныя панэлі. Стаялі кафляныя і фаянсавыя печы і каміны з металічнымі геральдычнымі выявамі. Ляпная столь была пакрыта пазалотай і размалёўкай. Падлога — з дубовага наборнага паркету. Уся аздоба інтэр'ера захавалася да нашага часу толькі фрагментарна.
Замак абаграваўся кафлянымі і фаянсавымі печамі. Разам у замку знаходзілася каля трохсот гасцінных пакояў і дванаццаць вялікіх парадных залаў. Адна называлася бібліятэчнай, у якой Радзівілы сабралі больш за дваццаць тысяч рукапісных і друкаваных кніжак амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах. Другая зала называлася партрэтнай. На яе сценах вісела больш за 900 партрэтаў прадстаўнікоў Радзівілаўскай сям’і. Вялікая частка гэтых партрэтаў выканана была прыгоннымі сялянамі. У мармуровай зале дамінаваў чорны мармур, у залатой — пазалочана была вялікая частка сцен і столі. Паркет ва ўсіх залах быў выкананы са ста гатункаў дрэва, што дазваляла на атрыманне разнародных мазаік і дэкаратыўных арнаментаў. Вялікай галерэяй былі сцены вакол сходкаў і калідоры. Пазалочаныя медныя балюстрады ў галоўным корпусе былі асаблівасцю не толькі ў межах Рэчы Паспалітай, але і Еўропы.
Большая частка бібліятэчных і мастацкіх збораў Радзівілаў разрабавана ў 18-19 стст. І цяпер знаходзіцца ў Расеі. Даволі значная частка архіву і мастацкіх каштоўнасцей была вывезена ў Польшчу.
У калядную ноч 2003 г. Радзівілаўскі палац з-за неахайнасці будаўнікоў-рэстаўратараў гарэў. Былі знішчаны ўнікальныя драўляныя перакрыцці і аўтэнтычныя роспісы столі. З-за браку грошаў рэстаўрацыя ідзе павольна, пры гэтым выкарыстоўваюцца сучасныя матэрыялы і дзіўнаватыя рашэнні па абнаўленні палаца, напрыклад, новае завяршэнне гадзіннікавай вежы. Спасылка ідзе на тое, што такі выгляд вежа мела ў 17 ст., але з таго часу сам палац шмат разоў перабудоўваўся і атрымаў зусім іншы барочна-класіцыстычны выгляд.
Дарэчы, беларускі бок шмат разоў атрымліваў прапанову з-за мяжы ў дапамозе рэстаўрацыі ўнікальнага помніка. Але, невядома па якім прычыным, гэтыя прапановы былі адкінуты. Нажаль, у Беларусі рэстаўрацыйная практыка значна слабейшая за тую ж польскую, і цяпер мы маем вялікую верагоднасць атрымаць непрафесійна зробленую рэстаўрацыю помніка, які беларускі бок спадзяецца ўключыць у спіс UNESCO.
Застаецца спадзявацца, што да завяршэння рэстаўрацыі (па аднаму з планаў — 2010 г.) ўсе хібы будуць выпраўлены.
Літ.:
Г.М. Кандрацьева
Памяць. Нясвіжскі раён
Мінск, Белта, 2002