Выбраныя здымкі
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі |
Фота © К. Шастоўскі |
Фота © К. Шастоўскі |
Першыя звесткі пра з'яўлене татар на землях ВКЛ адносяцца да пачатку XIV ст. Фармаванне татарскіх асад (паселішчаў) на тэрыторыі Беларусі пачалося ў асноўным у XV—XVI ст. Пераважная большасць перасяленцаў — крымскія татары, продкі кіпчакоў-полаўцаў і іншых цюркскіх плямёнаў і народнасцей, якія пражывалі ў Паўночным Прычарнамор'і задоўга да мангола-татарскага нашэсця і набылі назву «татары» ва ўлонні Залатой Арды. Да стварэння апошняй набегі кіпчакоў на тэрыторыю, якую займае цяпер Беларусь, насілі эпізадычны характар.
Заваяваўшы кіеўскія землі, вялікі князь ВКЛ Гедзімін (княжыў у 1316—1341) рушыў на паўднёвы ўсход і сутыкнуўся з плямёнамі кіпчакоў і татар. Ен вырашыў выкарыстаць ваяўнічых качэўнікаў як абаронцаў межаў сваёй дзяржавы. Міралюбівыя адносіны з татарамі былі і ў вялікага князя ВКЛ і караля польскага Ягайлы (1377—1434). У 1380 г. разам з яго атрадамі ў бітве з крыжакамі на Куліковым полі ўдзельнічалі і некалькі татарскіх палкоў.
Разам з князем Тахтамышам вялікі князь ВКЛ Вітаўт (1392—1430) хадзіў у паход пад Азоў (1397), дзе яны атрымалі перамогу. У рукі пераможцаў трапіла багатая здабыча і шмат ваеннапалонных татар. Апошнія былі паселены каля Вільні, у Лідскім, Ашмянскім, Навагрудскім і Брэсцкім паветах. На працягу XV ст. у ВКЛ ішлі перасяленцы з Крыма. Пашыраліся татарскія асады за кошт ахвяраваных ім новых зямель.
У 1561 і 1568 гг. вялікі князь ВКЛ і кароль польскі Жыгімонт II Аўгуст (1548—1572) выдаў татарам прывілеі на шляхецтва. Пры ім упершыню быў зроблены перапіс татар ВКЛ, а таксама дадзены дазвол па шлюб з хрысціянскім насельніцтвам. Атрымаўшы шляхецтва, татары пачалі прымаць беларускамоўныя імёны і прозвішчы. Пры вялікім князю ВКЛ і каралю польскім Жыгімонце III Вазе (1587—1632) служылі прадстаўнікі знакамітых татарскіх родаў: Уланскія з Гродзенскага і Ашмянскага паветаў, Юшынскія з-пад Трокаў, Найманскія з Віленскага ваяводства, Яноўскія і Барунскія з Навагрудскага ваяводства і інш.
Паводле сацыяльна-прававога статуса большую частку беларускіх татар складалі ваеннаслужылыя (зямяне), якія юрыдычна былі прыраўнаваныя да шляхты. Яны атрымлівалі за службы зямлю, што потым заставалася ў спадчынным карыстанні. Сярод іх вылучаліся саслоўна-радавыя вярхі — князі (бекі і мурзы) і ўланы, якія мелі сваю прыслугу, цяглых сялян нехрысціянскай веры, путных і панцырных слуг (баяр). Другую частку татар складалі беззямельныя нашчадкі ваеннапалонных. Яны жылі пераважна ў гарадах і мястэчках, займаліся апрацоўкай скур, рымарствам, шавецкай і кравецкай справамі, дробным гандлем, рамізніцтвам, агародніцтвам, жывёлагадоўляй. Сяліліся татары-рамеснікі асобнай грамадой на вуліцах-канцах, утвараючы слабоды і прадмесці.
З 2-й паловы XVII ст. татары пачалі губляць племянныя адрозненні. У асяроддзі беларускага насельніцтва яны страцілі сваю родную мову (кіпчакская група цюркскіх моў) і карысталіся беларускай ці польскай мовамі. На беларускай мове арабскім пісьмом пісаліся кнігі (кітабы). Татары спавядалі іслам, на якім і грунтаваўся іх светапогляд.
Пэўная колькасць татарскіх асад, прыпісаных да мячэці і ахвяруючых на яе ўтрыманне, утварала прыход. Буйная абшчына, агол ці збор, называлася яшчэ таксама джаміятам. У XV—XVIII ст. джаміят адыгрываў важную ролю ў жыцці татар Літвы і Беларусі. Члены мусульманскага прыхода збіраліся на агульныя сходкі або з'езды і вырашалі неабходныя справы. Джаміяту перш за ўсё належала прэрагатыва выбрання імамаў і мул. Джаміяты ад імя татарскай грамады выдавалі разнастайныя атэстаты, пасведчанні, пацвярджэнні шляхецкіх прывілей і г.д. Асноўным зборам законаў, які адлюстроўваў культурна-бытавыя традыцыі мусульман, з'яўляўся шарыят — кананічнае ісламскае права, пабудаванае на запаветах Карана.
Пасля далучэння зямель ВКЛ да Расейскай імперыі царскі ўрад часткова ліквідаваў сістэму джаміяту. Татары былі аддадзены ў падпарадкаванне мусульманскага Таўрычаскага духоўнага праўлення, але яно ў многім было фармальным. На месцах ствараліся аўтакефальныя аб'яднанні, выбіраліся муфціі. Для адміністрацыйнага кіраўніцтва на месцах была створана сістэма патранату. Звычайна патронам прызначаўся хто-небудзь з татар, які знаходзіўся на царскай службе ў вялікім чыне.
Прыняты 21 мая 1838 г. Статут аб мусульманскіх грамадах не прадугледжваў ні сістэмы патранату, ні кіраўнікоў прыходаў. Мусульманскія гміны ўзначалілі імамы — праваднікі ісламскага права. Акрамя рэлігійных абавязкаў імам кіраваў і ходам свецкіх спраў. Аднак гэты тытул ужываўся пераважна як афіцыйны. У свецкім побыце звычайна татарскага духоўніка звалі «мула» (гаспадар, абаронца). Ён вёў метрычныя запісы, складаў спісы татар прыхода для ўліку рамесных падаткаў, выступаў сведкам пры складанні актаў спадчыны і г.д.
Паводле 1-га усеагульнага перапісу насельніцтва Расейскай імперыі 1897 г., у Віленскай губерні роднай мовай назвалі татарскую 2148 чалавек, ці 0,14% насельніцтва губерні. Разам з тым прадстаўнікі магаметанскага веравызнання складалі 4375 чалавек, ці 0,28% жыхароў губерні. Відавочна, што на пачатак XX ст. этнічнай прыкметай выступала не столькі мова (з вякамі страчаная), колькі веравызнанне.
Найбольшая татарская абшчына ў Беларусі знаходзілася ў Іўі. Мясцовыя татары добра памятаюць сваю радаслоўную. Мула Мустафа Аляксандравіч Шабановіч і муэдзін Ісмаіл Аліевіч Шабановіч расказалі, што яна заснавана ў пачатку XV ст. «высакародным Батальдам». Ён за дапамогу татар у Грунвальдскай бітве 1410 г. аддаў урочышча Мураўшызна, якое знаходзілася на адлегласці крыху больш за 1 км на поўдзень ад Іўеўскага замка. Іўеўскія татары трапілі на землі ВКЛ з берагоў Лукамор'я (Прыазоўя). Адтуль яны прынеслі з сабой культуру агародніцтва, якое і сёння з'яўляецца іх галоўным заняткам. Нельга не здзіўляцца акуратнасці і дагледжанасці татарскіх агародаў у Іўі. Усе тутэйшыя татары трымаюць кароў, авечак. У побыце імкнуцца захаваць традыцыі. Шлюбныя сувязі носяць унутрыэтнічны характар, хоць усё часцей сустракаюцца выпадкі шлюбаў з прадстаўнікамі іншых этнасаў. У пакоі, дзе праходзіць вяселле, сталы для мужчын і жанчын ставяць у супрацьлеглых канцах. Для моладзі існуе асобная пляцоўка для танцаў.
Татары Іўя працуюць у мясцовым калгасе. У хатах татар там, дзе ў беларускіх сялян чырвоны кут, вісяць у зашклёных рамах тэксты вершаў Карана, малітвы, напісаныя па-арабску. У Іўі ёсць трое татарскіх могілак: двое старыя, дзе ўжо не хаваюць, і адны пазнейшыя.
Заваяваўшы кіеўскія землі, вялікі князь ВКЛ Гедзімін (княжыў у 1316—1341) рушыў на паўднёвы ўсход і сутыкнуўся з плямёнамі кіпчакоў і татар. Ен вырашыў выкарыстаць ваяўнічых качэўнікаў як абаронцаў межаў сваёй дзяржавы. Міралюбівыя адносіны з татарамі былі і ў вялікага князя ВКЛ і караля польскага Ягайлы (1377—1434). У 1380 г. разам з яго атрадамі ў бітве з крыжакамі на Куліковым полі ўдзельнічалі і некалькі татарскіх палкоў.
Разам з князем Тахтамышам вялікі князь ВКЛ Вітаўт (1392—1430) хадзіў у паход пад Азоў (1397), дзе яны атрымалі перамогу. У рукі пераможцаў трапіла багатая здабыча і шмат ваеннапалонных татар. Апошнія былі паселены каля Вільні, у Лідскім, Ашмянскім, Навагрудскім і Брэсцкім паветах. На працягу XV ст. у ВКЛ ішлі перасяленцы з Крыма. Пашыраліся татарскія асады за кошт ахвяраваных ім новых зямель.
У 1561 і 1568 гг. вялікі князь ВКЛ і кароль польскі Жыгімонт II Аўгуст (1548—1572) выдаў татарам прывілеі на шляхецтва. Пры ім упершыню быў зроблены перапіс татар ВКЛ, а таксама дадзены дазвол па шлюб з хрысціянскім насельніцтвам. Атрымаўшы шляхецтва, татары пачалі прымаць беларускамоўныя імёны і прозвішчы. Пры вялікім князю ВКЛ і каралю польскім Жыгімонце III Вазе (1587—1632) служылі прадстаўнікі знакамітых татарскіх родаў: Уланскія з Гродзенскага і Ашмянскага паветаў, Юшынскія з-пад Трокаў, Найманскія з Віленскага ваяводства, Яноўскія і Барунскія з Навагрудскага ваяводства і інш.
Паводле сацыяльна-прававога статуса большую частку беларускіх татар складалі ваеннаслужылыя (зямяне), якія юрыдычна былі прыраўнаваныя да шляхты. Яны атрымлівалі за службы зямлю, што потым заставалася ў спадчынным карыстанні. Сярод іх вылучаліся саслоўна-радавыя вярхі — князі (бекі і мурзы) і ўланы, якія мелі сваю прыслугу, цяглых сялян нехрысціянскай веры, путных і панцырных слуг (баяр). Другую частку татар складалі беззямельныя нашчадкі ваеннапалонных. Яны жылі пераважна ў гарадах і мястэчках, займаліся апрацоўкай скур, рымарствам, шавецкай і кравецкай справамі, дробным гандлем, рамізніцтвам, агародніцтвам, жывёлагадоўляй. Сяліліся татары-рамеснікі асобнай грамадой на вуліцах-канцах, утвараючы слабоды і прадмесці.
З 2-й паловы XVII ст. татары пачалі губляць племянныя адрозненні. У асяроддзі беларускага насельніцтва яны страцілі сваю родную мову (кіпчакская група цюркскіх моў) і карысталіся беларускай ці польскай мовамі. На беларускай мове арабскім пісьмом пісаліся кнігі (кітабы). Татары спавядалі іслам, на якім і грунтаваўся іх светапогляд.
Пэўная колькасць татарскіх асад, прыпісаных да мячэці і ахвяруючых на яе ўтрыманне, утварала прыход. Буйная абшчына, агол ці збор, называлася яшчэ таксама джаміятам. У XV—XVIII ст. джаміят адыгрываў важную ролю ў жыцці татар Літвы і Беларусі. Члены мусульманскага прыхода збіраліся на агульныя сходкі або з'езды і вырашалі неабходныя справы. Джаміяту перш за ўсё належала прэрагатыва выбрання імамаў і мул. Джаміяты ад імя татарскай грамады выдавалі разнастайныя атэстаты, пасведчанні, пацвярджэнні шляхецкіх прывілей і г.д. Асноўным зборам законаў, які адлюстроўваў культурна-бытавыя традыцыі мусульман, з'яўляўся шарыят — кананічнае ісламскае права, пабудаванае на запаветах Карана.
Пасля далучэння зямель ВКЛ да Расейскай імперыі царскі ўрад часткова ліквідаваў сістэму джаміяту. Татары былі аддадзены ў падпарадкаванне мусульманскага Таўрычаскага духоўнага праўлення, але яно ў многім было фармальным. На месцах ствараліся аўтакефальныя аб'яднанні, выбіраліся муфціі. Для адміністрацыйнага кіраўніцтва на месцах была створана сістэма патранату. Звычайна патронам прызначаўся хто-небудзь з татар, які знаходзіўся на царскай службе ў вялікім чыне.
Прыняты 21 мая 1838 г. Статут аб мусульманскіх грамадах не прадугледжваў ні сістэмы патранату, ні кіраўнікоў прыходаў. Мусульманскія гміны ўзначалілі імамы — праваднікі ісламскага права. Акрамя рэлігійных абавязкаў імам кіраваў і ходам свецкіх спраў. Аднак гэты тытул ужываўся пераважна як афіцыйны. У свецкім побыце звычайна татарскага духоўніка звалі «мула» (гаспадар, абаронца). Ён вёў метрычныя запісы, складаў спісы татар прыхода для ўліку рамесных падаткаў, выступаў сведкам пры складанні актаў спадчыны і г.д.
Паводле 1-га усеагульнага перапісу насельніцтва Расейскай імперыі 1897 г., у Віленскай губерні роднай мовай назвалі татарскую 2148 чалавек, ці 0,14% насельніцтва губерні. Разам з тым прадстаўнікі магаметанскага веравызнання складалі 4375 чалавек, ці 0,28% жыхароў губерні. Відавочна, што на пачатак XX ст. этнічнай прыкметай выступала не столькі мова (з вякамі страчаная), колькі веравызнанне.
Найбольшая татарская абшчына ў Беларусі знаходзілася ў Іўі. Мясцовыя татары добра памятаюць сваю радаслоўную. Мула Мустафа Аляксандравіч Шабановіч і муэдзін Ісмаіл Аліевіч Шабановіч расказалі, што яна заснавана ў пачатку XV ст. «высакародным Батальдам». Ён за дапамогу татар у Грунвальдскай бітве 1410 г. аддаў урочышча Мураўшызна, якое знаходзілася на адлегласці крыху больш за 1 км на поўдзень ад Іўеўскага замка. Іўеўскія татары трапілі на землі ВКЛ з берагоў Лукамор'я (Прыазоўя). Адтуль яны прынеслі з сабой культуру агародніцтва, якое і сёння з'яўляецца іх галоўным заняткам. Нельга не здзіўляцца акуратнасці і дагледжанасці татарскіх агародаў у Іўі. Усе тутэйшыя татары трымаюць кароў, авечак. У побыце імкнуцца захаваць традыцыі. Шлюбныя сувязі носяць унутрыэтнічны характар, хоць усё часцей сустракаюцца выпадкі шлюбаў з прадстаўнікамі іншых этнасаў. У пакоі, дзе праходзіць вяселле, сталы для мужчын і жанчын ставяць у супрацьлеглых канцах. Для моладзі існуе асобная пляцоўка для танцаў.
Татары Іўя працуюць у мясцовым калгасе. У хатах татар там, дзе ў беларускіх сялян чырвоны кут, вісяць у зашклёных рамах тэксты вершаў Карана, малітвы, напісаныя па-арабску. У Іўі ёсць трое татарскіх могілак: двое старыя, дзе ўжо не хаваюць, і адны пазнейшыя.
Літ. (з змяненн.):
Лакотка А.І.
Бераг вандраванняў, ці Адкуль у Беларусі мячэці
Мн., 1994.