Выбраныя здымкі
Агульны выгляд будынка былой бібліятэкі Храптовічаў у Шчорсах Фота © К. Шастоўскі |
Паўднёвы фасад, фрагмент. Здымак 1940-х гг. Фота © К. Шастоўскі |
Усходні фасад, фрагмент. Фота 1940-х гг. Фота © К. Шастоўскі |
Вядомы на Беларусі род Храптовічаў адносіцца да самых старажытных і ўплывовых на нашай зямлі. Першым з гэтага роду ў гістарычных крыніцах упамінаецца Ян Храптовіч, сын Высагерда, стараста наваградскі, які прыняў родавы герб на Гарадзельскім сейме ў 1413 г. Храптовічы мелі графскі тытул, які быў зацверджаны сеймавай пастановай у 1641 г. Найбольш значным прадстаўніком гэтага роду быў Яўхім (Іаахім) Літавар Храптовіч, сын Марцыяна Храптовіча і Рэгіны Вайнянкі, які нарадзіўся ў 1729 г.
Яўхім Храптовіч атрымаў грунтоўную адукацыю і выхаванне ў Шчорсах у доме бацькоў, у Вільні, дзе ён вывучаў лацінскую мову і логіку, у Брунсбергу — паэзію і рыторыку, у Нясвіжы — рыторыку. Ён быў вялікім рэфарматарам і ўнёс значны ўклад у развіццё асветы ў Вялікім княстве Літоўскім, апошнім канцлерам якога ён быў. Яўхім Храптовіч быў заўзятым бібліяфілам. Менавіта ён заснаваў прыватную бібліятэку, вядомую як «Бібліятэка Храптовічаў», якая стала значнай культурнай з'явай на Беларусі. Яна збіралася на працягу другой паловы XVIII і першай паловы XIX ст. Яўхім Храптовіч пачаў збіраць сваю бібліятэку ў Варшаве, а потым перавёз у свой родавы маёнтак у Шчорсы, дзе яна размяшчалася ў спецыяльна абсталяваным памяшканіі новага палаца, пабудаваным архітэктарам Сако (Sacco) у 1770—1776 гг. Храптовіч набываў кнігі ў час сваіх падарожжаў па Францыі, Італіі, Германіі, Польшчы, Літве. Адной з найбольш значных крыніц набыцця заходнееўрапейскіх старадрукаў была багацейшая бібліятэка кардынала Язэпа Імперыялі ў Рыме. Пасля смерці кардынала ў 1737 г. ягоная бібліятэка па завяшчанні стала ўласнасцю дзяржавы, а пазней паступіла ў продаж. Гэтым скарыстаўся Я. Храптовіч, які набыў рэдкія кнігі, відаць, у 1793—1794 гг. у час свайго знаходжання ў Італіі. Другой крыніцай набытку старадрукаў быў збор вядомага ў XVIII стагоддзі польскага рэлігійнага дзеяча, заснавальніка Варшаўскай публічнай бібліятэкі епіскапа Язэпа Залускага. У 1768 г. Залускі быў сасланы Кацярынай II у Калугу, а яго каштоўная бібліятэка засталася ў Варшаве пад апекай бібліятэкара Яноцкага, які быў хворы і не вельмі турбаваўся аб захаванні кнігазбору. У выніку рэдкія выданні трапілі на рынак, дзе іх і набылі агенты Храптовіча. Акрамя таго, пасля канфіскацыі бібліятэкі Залускіх царскім урадам, пры яе перавозе ў Пецярбург, Храптовіч набыў частку кніг з гэтай бібліятэкі ў Гродне.
Як вядома, пасля далучэння Галіцыі да Аўстрыі новыя ўлады ліквідавалі вялікую колькасць каталіцкіх манастыроў у Галіцыі, іх багатыя бібліятэкі таксама распрадаваліся. Гэта скарыстаў Храптовіч, каб узбагаціць сваю калекцыю. Да яго перайшла кніжная спадчына графа Міхала Раецкага. Значную колькасць геаграфічных карт падарыў Храптовічам польскі кароль Станіслаў Аўгуст. Дарыў кнігі ў Шчорсаўскую бібліятэку і Т. Чацкі.
Яўхім Храптовіч завяшчаў свой маёнтак у Шчорсах, дзе знаходзілася і бібліятэка, сваім сынам Адаму і Іерэнею. Уладальнікам каштоўнага збору пасля бацькі спачатку быў Адам Храптовіч. Ён таксама быў высокаадукаваным чалавекам, вучыўся ў Францыі. З'яўляючыся ганаровым членам Віленскага універсітэта, мецэнатам мастацтва і навукі, А. Храптовіч актыўна папаўняў бібліятэку старадрукамі і, асабліва, выданнямі XIX ст., у тым ліку віленскімі.
Багатая калекцью ў Шчорсах прыцягвала да сябе вядомых людзей, вучоных, грамадскіх дзеячаў. Яе фондамі карысталіся Я. Лялевель, У. Сыракомля, К. Даніловіч, М. Маліноўскі, Ф. Малеўскі, А. Сабалеўскі, Ю. Ярашзвіч і іншыя. Захаваліся датаваныя ліпенем 1902 г. правілы карыстання бібліятэкай Храптовічаў.
У 1784 г., вяртаючыся з Нясвіжа, Шчорсы наведаў польскі кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі; як заядлы бібліяфіл, ён, несумненна, знаёміўся з бібліятэкай Храптовічаў. Некалькі разоў у Шчорсах бываў Адам Міцкевіч. Першы раз гэта было ўвосень 1819 г., другі раз у снежні 1821 і студзені 1822 г.
Даследчыкі творчасці А. Міцкевіча звяртаюць увагу на тое, што ў бібліятэцы Храптовічаў паэт збіраў матэрыял да паэмы «Конрад Валенрод». Тут, у Шчорсах, пісалася паэма «Гражына». У «Заўвагах» да «Гражыны» Міцкевіч спасылаецца на дзесятак кніг, з якімі паэт пазнаёміўся ў Шчорсаўскай бібліятэцы. I, відаць, невыпадкова, а ў памяць пра заснавальніка Шчорсаўскай бібліятэкі, Міцкевіч даў галоўнаму герою наваградскаму князю рэдкае старажытнае імя Літавор. Бібліятэкарамі ў Шчорсаўскай бібліятэцы працавалі цікавыя людзі: Ф. Баброўскі, сын мясцовага селяніна, байкапісец А. Глінскі, паэт М. Вольскі. Пасля вяртання з Сібіры, са ссылкі, з 1841 да 1846 года бібліятэкарам у Шчорсах працаваў паэт і этнограф Ян Чачот, які актыўна дапамагаў А. Храптовічу камплектаваць бібліятэку.
Пасля смерці А. Храптовіча бібліятэка перайшла ва ўласнасць яго брата Іерэнея, а пазней да ягонага сына Міхаіла, рускага дыпламата ў Неапалі, Бруселі, Лондане. У гэты час каштоўныя выданні са Шчорсаўскай бібліятэкі раздорваліся, прадаваліся, а бібліятэка ўвогуле стала недаступна чытачам. Тым не менш у 1880 г. пры наведванні Шчорсаў этнограф і гісторык А. Ельскі ацэньваў шчорсаўскі збор у 20 000 тамоў. У вядомым выданні «Россия. Полное географическое описание нашего отечества», т. 9, у 1905 г. адзначалася, што ў бібліятэцы Храптовічаў толькі польскіх выданняў налічваецца да 6 тысяч тамоў.
Апошнім уладальнікам бібліятэкі Храптовічаў быў пляменнік М. Храптовіча М. Храптовіч-Буцянёў. Ён разам са сваім братам, уладальнікам маёнтка Шчорсы, у канцы мінулага стагоддзя ўпарадкавалі бібліятэку, а вядомы пецярбургскі вучоны С. Я. Пташыцкі выдаў каталог рукапісаў Шчорсаўскай бібліятэкі.
У пачатку 20 стагоддзя браты Храптовічы — Міхаіл і Канстанцін вырашылі перадаць кнігазбор на дэпазіт (часовае захаванне) у бібліятэку Кіеўскага універсітэта св. Уладзіміра, дзе ён быў бы даступны шырокаму вучонаму свету. Перадача збору Храптовічаў была даручана прафесару М. Доўнар-Запольскаму. Прыём бібліятэкі праводзіў памочнік бібліятэкара бібліятэкі універсітэта св. Ула дзіміра. Н. Эрнст. Прыём быў завершаны 14—15 верасня 1913 г.
Няпроста склаўся лёс гэтай навучальнай установы. Калі ў 1915 г. Кіеву пагражала акупацыя, універсітэцкая бібліятэка была эвакуяавана ў Саратаў і вернута ў горад на Дняпры ў 1916 г. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі на базе універсітэта св. Уладзіміра былі заснаваны Кіеўскі медыцынскі інстытут і інстытут народнай адукацыі. Збор Храптовічаў нейкі час захоўваўся ў інстытуце народнай адукацыі ў нераспакаваных скрынях. А у 1927 г. згодна з пастановай калегіі Народнага Камісарыята адукацыі Украіны ад 2 жніўня 1926 г., Фундаментальная бібліятэка універсітэта св. Уладзіміра з фондам 500 тысяч тамоў, у тым ліку і калекцыя са Шчорсаў, была перададзена Усенароднай бібліятэцы Украіны пры Украінскай акадэміі навук, дзе яна і захоўваецца да гэтага часу. Разам з фондам бібліятэкі Акадэміі навук УССР у 1941 г. у другі раз збор Храптовічаў быў эвакуяваны, на гэты раз ва Уфу, і адтуль быў вернуты ў Кіеў ў 1944 г. Згодна з гістарычнымі звесткамі, бібліятэка налічвала больш за 15 000 паасобнікаў (па некаторых крыніцах, нават да 20 000). У Кіеў было перададзена прыкладна 7000 паасобнікаў (4,5 тыс назваў). Каля 3 тыс кніг, што засталіся ў Шчорсах (у асноўным французская белетрыстыка XVIII ст.), па адных звестках, былі знішчаны ў час 1-й сусветнай вайны, па другіх — вывезены ў Маскву. Сёння асноўная частка кнігазбору Храптовічаў захоўваецца ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы Акадэміі навук Украіны. У 1985 г. разам з іншымі калекцыямі збор Храптовічаў быў заінвентарызаваны, у выніку чаго было ўлічана 2005 паасобнікаў кніг (не ўлічваючы рукапіснай часткі, аб ей гаворка асобная). Як бачна, значная колькасць выданняў на працягу часу была згублена. Магчыма, нейкая іх частка разышлася па фондах кіеўскіх бібліятэк — універсітэта імя Шаўчэнкі і Рэспубліканскай гістарычнай. Відаць, частка кніг з калекцыі Храптовічаў засталася ў Саратаве і Уфе, куды збор вывозіўся ў час 1-й і 2-й сусветных войнаў.
Першы вядомы вопіс кнігазбору быў складзены каля 1780 г. паэтам і каралеўскім сакратаром М. Вольскім, які ў той час быў бібліятэкарам Храптовіча. Каталог існаваў у Шчорсах яшчэ ў 1880 г. У Аддзеле рукапісаў Расійскай Дзяржаўнай бібліятэкі ў фондзе 607 (Буцянёвы-Храптовічы) захоўваецца вопіс бібліятэкі Храптовіча 1787 г. «Collection des livres de S/ Ex Monseigneur le Comte Chreptowicz, Chancelier de Lituanie» (аб'ем рукапісу 110 арк.) Паводле яго, бібліятэка налічвала каля 3 тыс. тамоў.
У 1804 г. быў складзены «Katalog ksieg na materie wylozonych. wzgl. kraju poskiego w roznych jezykach napisanych I do druku podanych w bibliotece J. Ch.». Ён належаў універсітэцкай бібліятэцы у Варшаве і загінуў у пажары ў 1944 г. Два тамы вопісу 1812 г. захоўваюцца сёння ў Аддзеле рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Акадэміі навук Украіны.
У 1826 г. Ю. Штычынскі склаў «Opis bibliograficzny ksiazek w pryw. Bibliotece A. Ch. W Szczorsach znajdujacych sie z wylaczeniem dzie cudzoziemskich» (Кракаў, Ягелонская бібліятэка, рук. 2721). Асноўная частка рукапіснай калекцыі Храптовічаў, якую ў 1899 г. апісаў С. Л. Пташыцкі, захоўваецца асобным зборам у Аддзеле рукапісаў акадэмічнай бібліятэкі. Са 129 рукапісаў, улічаных у друкаваным каталозе, да нашага часу дайшлі 113, 16 рукапісаў згублена. Яшчэ ў 1937 г. рукапісы былі абследаваны, апрацаваны і прадстаўлены чытачам. Збор складаецца з рукапісаў XV—XIX стст., галоўным чынам польскіх і лацінскіх, ёсць таксама беларускія, рускія, украінскія, французскія, арабскія. Сярод іх выдзяляюцца чатырохтомны рукапіс Браніцкага (XVIII ст.), «Прамовы Яна Храптовіча Навагрудскага каштэляна» (XVIII ст.), сеймавыя і сеймікавыя акты, дзённік С. Маскевіча 1594 г. (які быў выдадзены Нямцэвічам і Устралавым), Біблія на латыні, пісаная на пергамене у XV ст., спіс Другога Статута Вялікага княства Літоўскага, гісторыя роду Храптовічаў, якую склаў сам Храптовіч, 12 тамоў геаграфічна-статыстычнага апісання парафій Каралеўства Польскага з дадаткам карт кожнага прыхода, складзенага К. Пертэсам у 1791 г., і інш.
На жаль, страчаны зборнікі XVII—XVIII стст., у якіх былі лісты Хмяльніцкага, дзённік прыезду Марыны Мнішак, які вёў яе спадарожнік Дземантоўскі (друкаваўся Тургеневым у другім томе «Актов исторических»), адзін з тамоў польскай метрыкі «Libri Legationum».
Вядома, што ў Шчорсах, акрамя рукапіснага збору, існаваў архіў. Паводле звестак Хвалевіка, архіў Храптовічаў пасля рэвалюцыі быў нацыяналізаваны і ў 1925 г. перададзены ў Дзяржаўную публічную бібліятэку імя М.Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе (цяпер — Расійская Нацыянальная бібліятэка). Але, па звестках, атрыманых ад супрацоўнікаў бібліятэкі, архіва гэтага там няма. Аднак вядома, як неахвотна супрацоўнікі расійскіх музеяў і бібліятэк выдаюць звесткі аб культурных каштоўнасцях, якія былі вывезеныя з іншых краін. Згодна яшчэ з адной версій, шчорсаўскі архіў разам з рэшткамі бібліятэкі ў 1916 г. ўдалося вывезці ў Маскву.
Сёння архівы роду Храптовічаў-Буцянёвых можна знайсці ў самых розных сховішчах. Толькі ў Беларусі іх няма... У Аддзеле рукапісаў Расійскай Дзяржаўнай бібліятэкі знаходзяцца асабістыя фонды Буцянёвых (фонд 178, 64 адз. зах.), Буцянёвых-Храптовічаў (фонд 607), Храптовіча Іерынея Міхаіла (фонд 183, 2 папкі). У Цэнтральным дзяржаўным архіве г. Масквы захоўваецца фонд Храптовіча-Буцянёва Апалінарыя Канстанцінавіча (фонд 1186, 31 адз. зах.).
На кніжную частку бібліятэкі Храптовічаў складзены рукапісны алфавітны каталог, які захоўваецца разам з кнігамі. Кожная кніга падрабязна апісана, што сведчыць пра глыбокае веданне аўтарам каталога сучаснай яму кнігазнаўчай літаратуры і кніжнай справы. Можна меркаваць, што ім мог быць Н. Эрнст, памочнік бібліятэкара бібліятэкі Кіеўскага універсітэта св. Уладзіміра, які сачыў за перадачай кнігазбору гэтай навучальнай установы, ці пецярбургскі вучоны С. Л. Пташыцкі. Унізе, на картках, відаць, пазней зроблены надпіс алоўкам: Adam Chrapt. Мяркуючы па цісненню ў верхнім левым радку картак, яны зроблены на паперы Добрушскай папяровай фабрыкі князя Паскевіча. Пераважная большасць захаваных кніг апраўлена ў пераплёты з пергамена і скуры. Амаль на ўсіх кнігах есць экслібрысы. Частка іх — ярлыкі з тэкстам двух відаў: адзін, авальны медзярыт, напэўна, зроблены ў 1772—1792 гг., калі Храптовіч быў падканцлерам Вялікага княства Літоўскага, другі — прамавугольны, у простай рамцы ці ў дэкаратыўнай з барокавым арнаментам, відаць, адносіцца да 1793—1795 гг., калі ён быў ужо канцлерам. Частка экслібрысаў — гэта адбітак штэмпеля чорнага і чырвонага колеру. Акрамя экслібрысаў Храптовічаў, на кнігах захаваліся надпісы, штэмпелі, наклейкі былых уладальнікаў — кардынала Імперыялі, епіскапа Залускага.
Умоўна збор кніг можна падзяліць на дзве часткі: заходнееўрапейскія выданні XV—XVIII стст. і польскія выданні XVI—XIX стст.
Польская частка ўключае творы арыгінальнай і перакладной літаратуры, гістарычныя зборнікі хронік польскіх летапісцаў, гістарычныя, філасофскія, публіцыстычныя творы ў выданнях XVIII ст., першыя польскія кнігі свецкага характару XVI — пач. XVII ст., у ліку якіх — выданні Варшавы, Кракава, Торуні, Львова і г.д. Сярод найбольш рэдкіх — першыя выданні М. Рэя, Я. Каханоўскага, працы Б. Папроцкага, Гваніні, М. Кромера. Ёсць віленскія выданні XVI ст. з друкарань Я. Карцана, Д. Лянчыцкага, значная колькасць кніг, надрукаваных у Вільні ў XVIII — пачатку XIX ст , у тым ліку дысертацыі. Сустракаюцца гродзенскія выданні XVIII ст., полацкія пачатку XIX ст , выдатна захавалася кніга «Monarchia Turecka» Sluck, 1678, з гравюрамі М. Вашчанкі.
Сярод заходнееўрапейскіх кніг — творы антычных аўтараў, старажытнагрэчаскіх гісторыкаў, філосафаў, паэзія, драматургія, проза, аратарскае мастацтва, багаслоўская літаратура, літаратура па гісторыі і геаграфіі асобных краін, класічная французская літаратура і г.д. Сярод іх — 3 інкунабула (кнігі, выдадзеныя да 1501 г.), уключаныя ў друкаваны каталог калекцыі, палеатыпы (выданні з 1501 па 1550 гг.), кнігі XV — XVIII стст. з друкарань Венецыі, Базеля, Лейпцыга, выданні знакамітых друкароў Плантэнаў, Фрабэнаў і шмат іншых. Інкунабулы і палеатыпы з калекцыі Храптовічаў пераведзены ў фонд аддзела рэдкіх кніг.
Увесь час пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі навуковую і культурную грамадскасць Беларусі цікавіў лёс гэтай бібліятэкі. Яшчэ ў снежні 1924 г. Народны камісарыят асветы БССР звярнуўся да Народнага камісарыята асветы УССР з просьбай вярнуць бібліятэку Храптовічаў на Беларусь. Прэзідыум Наркамасветы УССР згадзіўся тады з просьбай, але па нейкіх прычынах у той час бібліятэка не была вернута на Беларусь. Аб звароце збору Храптовічаў на Радзіму была прынята рэзалюцыя на першым з'ездзе даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі.
Адразу пасля 1991 г. Беларускі фонд культуры, яго камісія «Вяртанне», Міністэрства культуры рэспублікі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі і Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа, Акадэмія навук Беларусі рабілі захады, каб вярнуць кнігазбор Храптовічаў на Радзіму, але ў апошні час прыпынілі гэтыя намагані.
За час існавання шчорсаўскія зборы па розных прычынах разышліся па ўсей Еўропе, частка іх загінула. Кнігі і рукапісы са Шчорсаўскай бібліятэкі сустракаюцца ў бібліятэках Варшавы, Кракава, Санкт-Пецярбурга, Масквы, Кіева. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі быў нацыяналізаваны і перададзены Музею выяўленчага мастацтва імя Пушкіна ў Маскве вялікі збор гравюр (каля 7 тыс. адзінак), карцін з работамі Бачарэлі, Рустэма, Лампі і інш., мэблі.
Як піша Леанід Пракопчык у сваіх краязнаўчых нарысах, рэшткі бібліятэкі заставаліся ў Шчорсах да 1939 года, дзе жыў яшчэ стары граф К. Храптовіч-Буцянёў. У 1939 г., па расказах настаўніка Н. А. Вінера з Любчы, гэтая частка збору была раскрадзена і знішчана. Там захавалася толькі некалькі кніг, якія сталі экспанатамі Любчанскага школьнага гістарычнага музея.
Паводле сцвярджэння старэйшых супрацоўнікаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі АН Украіны, большая частка калекцыі рукапісаў згарэла ў час пажару ад нямецкай бамбардзіроўкі Кіева ў 1941 г.
Цяжка сказаць, ці вернецца калі-небудзь на Бацькаўшчыну тое, што засталося ад гэтай цудоўнай бібліятэкі. Але ёсць і іншыя шляхі вяртання гэтай каштоўнай спадчыны: можна зрабіць мікракопіі рукапісных матэрыялаў для буйнейшых бібліятэк краіны, выдаць рэпрынты захаваўшыхся вопісаў, зрабіць бібліяграфічную рэканструкцыю бібліятэкі (ці апісанне захаванай часткі) і выдаць ілюстраваны каталог, грунтоўную манаграфію па гісторыі бібліятэкі. Але ж асноўнай задачай павінна стаць поўнае вяртанне збору з бібліятэк Кіева і Расіі, як і калекцыі гравюр і інш. мастацкіх рэчаў, якія былі вывезеныя ў маскоўскія і ленінградскія музеі.
Яўхім Храптовіч атрымаў грунтоўную адукацыю і выхаванне ў Шчорсах у доме бацькоў, у Вільні, дзе ён вывучаў лацінскую мову і логіку, у Брунсбергу — паэзію і рыторыку, у Нясвіжы — рыторыку. Ён быў вялікім рэфарматарам і ўнёс значны ўклад у развіццё асветы ў Вялікім княстве Літоўскім, апошнім канцлерам якога ён быў. Яўхім Храптовіч быў заўзятым бібліяфілам. Менавіта ён заснаваў прыватную бібліятэку, вядомую як «Бібліятэка Храптовічаў», якая стала значнай культурнай з'явай на Беларусі. Яна збіралася на працягу другой паловы XVIII і першай паловы XIX ст. Яўхім Храптовіч пачаў збіраць сваю бібліятэку ў Варшаве, а потым перавёз у свой родавы маёнтак у Шчорсы, дзе яна размяшчалася ў спецыяльна абсталяваным памяшканіі новага палаца, пабудаваным архітэктарам Сако (Sacco) у 1770—1776 гг. Храптовіч набываў кнігі ў час сваіх падарожжаў па Францыі, Італіі, Германіі, Польшчы, Літве. Адной з найбольш значных крыніц набыцця заходнееўрапейскіх старадрукаў была багацейшая бібліятэка кардынала Язэпа Імперыялі ў Рыме. Пасля смерці кардынала ў 1737 г. ягоная бібліятэка па завяшчанні стала ўласнасцю дзяржавы, а пазней паступіла ў продаж. Гэтым скарыстаўся Я. Храптовіч, які набыў рэдкія кнігі, відаць, у 1793—1794 гг. у час свайго знаходжання ў Італіі. Другой крыніцай набытку старадрукаў быў збор вядомага ў XVIII стагоддзі польскага рэлігійнага дзеяча, заснавальніка Варшаўскай публічнай бібліятэкі епіскапа Язэпа Залускага. У 1768 г. Залускі быў сасланы Кацярынай II у Калугу, а яго каштоўная бібліятэка засталася ў Варшаве пад апекай бібліятэкара Яноцкага, які быў хворы і не вельмі турбаваўся аб захаванні кнігазбору. У выніку рэдкія выданні трапілі на рынак, дзе іх і набылі агенты Храптовіча. Акрамя таго, пасля канфіскацыі бібліятэкі Залускіх царскім урадам, пры яе перавозе ў Пецярбург, Храптовіч набыў частку кніг з гэтай бібліятэкі ў Гродне.
Як вядома, пасля далучэння Галіцыі да Аўстрыі новыя ўлады ліквідавалі вялікую колькасць каталіцкіх манастыроў у Галіцыі, іх багатыя бібліятэкі таксама распрадаваліся. Гэта скарыстаў Храптовіч, каб узбагаціць сваю калекцыю. Да яго перайшла кніжная спадчына графа Міхала Раецкага. Значную колькасць геаграфічных карт падарыў Храптовічам польскі кароль Станіслаў Аўгуст. Дарыў кнігі ў Шчорсаўскую бібліятэку і Т. Чацкі.
Яўхім Храптовіч завяшчаў свой маёнтак у Шчорсах, дзе знаходзілася і бібліятэка, сваім сынам Адаму і Іерэнею. Уладальнікам каштоўнага збору пасля бацькі спачатку быў Адам Храптовіч. Ён таксама быў высокаадукаваным чалавекам, вучыўся ў Францыі. З'яўляючыся ганаровым членам Віленскага універсітэта, мецэнатам мастацтва і навукі, А. Храптовіч актыўна папаўняў бібліятэку старадрукамі і, асабліва, выданнямі XIX ст., у тым ліку віленскімі.
Багатая калекцью ў Шчорсах прыцягвала да сябе вядомых людзей, вучоных, грамадскіх дзеячаў. Яе фондамі карысталіся Я. Лялевель, У. Сыракомля, К. Даніловіч, М. Маліноўскі, Ф. Малеўскі, А. Сабалеўскі, Ю. Ярашзвіч і іншыя. Захаваліся датаваныя ліпенем 1902 г. правілы карыстання бібліятэкай Храптовічаў.
У 1784 г., вяртаючыся з Нясвіжа, Шчорсы наведаў польскі кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі; як заядлы бібліяфіл, ён, несумненна, знаёміўся з бібліятэкай Храптовічаў. Некалькі разоў у Шчорсах бываў Адам Міцкевіч. Першы раз гэта было ўвосень 1819 г., другі раз у снежні 1821 і студзені 1822 г.
Даследчыкі творчасці А. Міцкевіча звяртаюць увагу на тое, што ў бібліятэцы Храптовічаў паэт збіраў матэрыял да паэмы «Конрад Валенрод». Тут, у Шчорсах, пісалася паэма «Гражына». У «Заўвагах» да «Гражыны» Міцкевіч спасылаецца на дзесятак кніг, з якімі паэт пазнаёміўся ў Шчорсаўскай бібліятэцы. I, відаць, невыпадкова, а ў памяць пра заснавальніка Шчорсаўскай бібліятэкі, Міцкевіч даў галоўнаму герою наваградскаму князю рэдкае старажытнае імя Літавор. Бібліятэкарамі ў Шчорсаўскай бібліятэцы працавалі цікавыя людзі: Ф. Баброўскі, сын мясцовага селяніна, байкапісец А. Глінскі, паэт М. Вольскі. Пасля вяртання з Сібіры, са ссылкі, з 1841 да 1846 года бібліятэкарам у Шчорсах працаваў паэт і этнограф Ян Чачот, які актыўна дапамагаў А. Храптовічу камплектаваць бібліятэку.
Пасля смерці А. Храптовіча бібліятэка перайшла ва ўласнасць яго брата Іерэнея, а пазней да ягонага сына Міхаіла, рускага дыпламата ў Неапалі, Бруселі, Лондане. У гэты час каштоўныя выданні са Шчорсаўскай бібліятэкі раздорваліся, прадаваліся, а бібліятэка ўвогуле стала недаступна чытачам. Тым не менш у 1880 г. пры наведванні Шчорсаў этнограф і гісторык А. Ельскі ацэньваў шчорсаўскі збор у 20 000 тамоў. У вядомым выданні «Россия. Полное географическое описание нашего отечества», т. 9, у 1905 г. адзначалася, што ў бібліятэцы Храптовічаў толькі польскіх выданняў налічваецца да 6 тысяч тамоў.
Апошнім уладальнікам бібліятэкі Храптовічаў быў пляменнік М. Храптовіча М. Храптовіч-Буцянёў. Ён разам са сваім братам, уладальнікам маёнтка Шчорсы, у канцы мінулага стагоддзя ўпарадкавалі бібліятэку, а вядомы пецярбургскі вучоны С. Я. Пташыцкі выдаў каталог рукапісаў Шчорсаўскай бібліятэкі.
У пачатку 20 стагоддзя браты Храптовічы — Міхаіл і Канстанцін вырашылі перадаць кнігазбор на дэпазіт (часовае захаванне) у бібліятэку Кіеўскага універсітэта св. Уладзіміра, дзе ён быў бы даступны шырокаму вучонаму свету. Перадача збору Храптовічаў была даручана прафесару М. Доўнар-Запольскаму. Прыём бібліятэкі праводзіў памочнік бібліятэкара бібліятэкі універсітэта св. Ула дзіміра. Н. Эрнст. Прыём быў завершаны 14—15 верасня 1913 г.
Няпроста склаўся лёс гэтай навучальнай установы. Калі ў 1915 г. Кіеву пагражала акупацыя, універсітэцкая бібліятэка была эвакуяавана ў Саратаў і вернута ў горад на Дняпры ў 1916 г. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі на базе універсітэта св. Уладзіміра былі заснаваны Кіеўскі медыцынскі інстытут і інстытут народнай адукацыі. Збор Храптовічаў нейкі час захоўваўся ў інстытуце народнай адукацыі ў нераспакаваных скрынях. А у 1927 г. згодна з пастановай калегіі Народнага Камісарыята адукацыі Украіны ад 2 жніўня 1926 г., Фундаментальная бібліятэка універсітэта св. Уладзіміра з фондам 500 тысяч тамоў, у тым ліку і калекцыя са Шчорсаў, была перададзена Усенароднай бібліятэцы Украіны пры Украінскай акадэміі навук, дзе яна і захоўваецца да гэтага часу. Разам з фондам бібліятэкі Акадэміі навук УССР у 1941 г. у другі раз збор Храптовічаў быў эвакуяваны, на гэты раз ва Уфу, і адтуль быў вернуты ў Кіеў ў 1944 г. Згодна з гістарычнымі звесткамі, бібліятэка налічвала больш за 15 000 паасобнікаў (па некаторых крыніцах, нават да 20 000). У Кіеў было перададзена прыкладна 7000 паасобнікаў (4,5 тыс назваў). Каля 3 тыс кніг, што засталіся ў Шчорсах (у асноўным французская белетрыстыка XVIII ст.), па адных звестках, былі знішчаны ў час 1-й сусветнай вайны, па другіх — вывезены ў Маскву. Сёння асноўная частка кнігазбору Храптовічаў захоўваецца ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы Акадэміі навук Украіны. У 1985 г. разам з іншымі калекцыямі збор Храптовічаў быў заінвентарызаваны, у выніку чаго было ўлічана 2005 паасобнікаў кніг (не ўлічваючы рукапіснай часткі, аб ей гаворка асобная). Як бачна, значная колькасць выданняў на працягу часу была згублена. Магчыма, нейкая іх частка разышлася па фондах кіеўскіх бібліятэк — універсітэта імя Шаўчэнкі і Рэспубліканскай гістарычнай. Відаць, частка кніг з калекцыі Храптовічаў засталася ў Саратаве і Уфе, куды збор вывозіўся ў час 1-й і 2-й сусветных войнаў.
Першы вядомы вопіс кнігазбору быў складзены каля 1780 г. паэтам і каралеўскім сакратаром М. Вольскім, які ў той час быў бібліятэкарам Храптовіча. Каталог існаваў у Шчорсах яшчэ ў 1880 г. У Аддзеле рукапісаў Расійскай Дзяржаўнай бібліятэкі ў фондзе 607 (Буцянёвы-Храптовічы) захоўваецца вопіс бібліятэкі Храптовіча 1787 г. «Collection des livres de S/ Ex Monseigneur le Comte Chreptowicz, Chancelier de Lituanie» (аб'ем рукапісу 110 арк.) Паводле яго, бібліятэка налічвала каля 3 тыс. тамоў.
У 1804 г. быў складзены «Katalog ksieg na materie wylozonych. wzgl. kraju poskiego w roznych jezykach napisanych I do druku podanych w bibliotece J. Ch.». Ён належаў універсітэцкай бібліятэцы у Варшаве і загінуў у пажары ў 1944 г. Два тамы вопісу 1812 г. захоўваюцца сёння ў Аддзеле рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Акадэміі навук Украіны.
У 1826 г. Ю. Штычынскі склаў «Opis bibliograficzny ksiazek w pryw. Bibliotece A. Ch. W Szczorsach znajdujacych sie z wylaczeniem dzie cudzoziemskich» (Кракаў, Ягелонская бібліятэка, рук. 2721). Асноўная частка рукапіснай калекцыі Храптовічаў, якую ў 1899 г. апісаў С. Л. Пташыцкі, захоўваецца асобным зборам у Аддзеле рукапісаў акадэмічнай бібліятэкі. Са 129 рукапісаў, улічаных у друкаваным каталозе, да нашага часу дайшлі 113, 16 рукапісаў згублена. Яшчэ ў 1937 г. рукапісы былі абследаваны, апрацаваны і прадстаўлены чытачам. Збор складаецца з рукапісаў XV—XIX стст., галоўным чынам польскіх і лацінскіх, ёсць таксама беларускія, рускія, украінскія, французскія, арабскія. Сярод іх выдзяляюцца чатырохтомны рукапіс Браніцкага (XVIII ст.), «Прамовы Яна Храптовіча Навагрудскага каштэляна» (XVIII ст.), сеймавыя і сеймікавыя акты, дзённік С. Маскевіча 1594 г. (які быў выдадзены Нямцэвічам і Устралавым), Біблія на латыні, пісаная на пергамене у XV ст., спіс Другога Статута Вялікага княства Літоўскага, гісторыя роду Храптовічаў, якую склаў сам Храптовіч, 12 тамоў геаграфічна-статыстычнага апісання парафій Каралеўства Польскага з дадаткам карт кожнага прыхода, складзенага К. Пертэсам у 1791 г., і інш.
На жаль, страчаны зборнікі XVII—XVIII стст., у якіх былі лісты Хмяльніцкага, дзённік прыезду Марыны Мнішак, які вёў яе спадарожнік Дземантоўскі (друкаваўся Тургеневым у другім томе «Актов исторических»), адзін з тамоў польскай метрыкі «Libri Legationum».
Вядома, што ў Шчорсах, акрамя рукапіснага збору, існаваў архіў. Паводле звестак Хвалевіка, архіў Храптовічаў пасля рэвалюцыі быў нацыяналізаваны і ў 1925 г. перададзены ў Дзяржаўную публічную бібліятэку імя М.Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе (цяпер — Расійская Нацыянальная бібліятэка). Але, па звестках, атрыманых ад супрацоўнікаў бібліятэкі, архіва гэтага там няма. Аднак вядома, як неахвотна супрацоўнікі расійскіх музеяў і бібліятэк выдаюць звесткі аб культурных каштоўнасцях, якія былі вывезеныя з іншых краін. Згодна яшчэ з адной версій, шчорсаўскі архіў разам з рэшткамі бібліятэкі ў 1916 г. ўдалося вывезці ў Маскву.
Сёння архівы роду Храптовічаў-Буцянёвых можна знайсці ў самых розных сховішчах. Толькі ў Беларусі іх няма... У Аддзеле рукапісаў Расійскай Дзяржаўнай бібліятэкі знаходзяцца асабістыя фонды Буцянёвых (фонд 178, 64 адз. зах.), Буцянёвых-Храптовічаў (фонд 607), Храптовіча Іерынея Міхаіла (фонд 183, 2 папкі). У Цэнтральным дзяржаўным архіве г. Масквы захоўваецца фонд Храптовіча-Буцянёва Апалінарыя Канстанцінавіча (фонд 1186, 31 адз. зах.).
На кніжную частку бібліятэкі Храптовічаў складзены рукапісны алфавітны каталог, які захоўваецца разам з кнігамі. Кожная кніга падрабязна апісана, што сведчыць пра глыбокае веданне аўтарам каталога сучаснай яму кнігазнаўчай літаратуры і кніжнай справы. Можна меркаваць, што ім мог быць Н. Эрнст, памочнік бібліятэкара бібліятэкі Кіеўскага універсітэта св. Уладзіміра, які сачыў за перадачай кнігазбору гэтай навучальнай установы, ці пецярбургскі вучоны С. Л. Пташыцкі. Унізе, на картках, відаць, пазней зроблены надпіс алоўкам: Adam Chrapt. Мяркуючы па цісненню ў верхнім левым радку картак, яны зроблены на паперы Добрушскай папяровай фабрыкі князя Паскевіча. Пераважная большасць захаваных кніг апраўлена ў пераплёты з пергамена і скуры. Амаль на ўсіх кнігах есць экслібрысы. Частка іх — ярлыкі з тэкстам двух відаў: адзін, авальны медзярыт, напэўна, зроблены ў 1772—1792 гг., калі Храптовіч быў падканцлерам Вялікага княства Літоўскага, другі — прамавугольны, у простай рамцы ці ў дэкаратыўнай з барокавым арнаментам, відаць, адносіцца да 1793—1795 гг., калі ён быў ужо канцлерам. Частка экслібрысаў — гэта адбітак штэмпеля чорнага і чырвонага колеру. Акрамя экслібрысаў Храптовічаў, на кнігах захаваліся надпісы, штэмпелі, наклейкі былых уладальнікаў — кардынала Імперыялі, епіскапа Залускага.
Умоўна збор кніг можна падзяліць на дзве часткі: заходнееўрапейскія выданні XV—XVIII стст. і польскія выданні XVI—XIX стст.
Польская частка ўключае творы арыгінальнай і перакладной літаратуры, гістарычныя зборнікі хронік польскіх летапісцаў, гістарычныя, філасофскія, публіцыстычныя творы ў выданнях XVIII ст., першыя польскія кнігі свецкага характару XVI — пач. XVII ст., у ліку якіх — выданні Варшавы, Кракава, Торуні, Львова і г.д. Сярод найбольш рэдкіх — першыя выданні М. Рэя, Я. Каханоўскага, працы Б. Папроцкага, Гваніні, М. Кромера. Ёсць віленскія выданні XVI ст. з друкарань Я. Карцана, Д. Лянчыцкага, значная колькасць кніг, надрукаваных у Вільні ў XVIII — пачатку XIX ст , у тым ліку дысертацыі. Сустракаюцца гродзенскія выданні XVIII ст., полацкія пачатку XIX ст , выдатна захавалася кніга «Monarchia Turecka» Sluck, 1678, з гравюрамі М. Вашчанкі.
Сярод заходнееўрапейскіх кніг — творы антычных аўтараў, старажытнагрэчаскіх гісторыкаў, філосафаў, паэзія, драматургія, проза, аратарскае мастацтва, багаслоўская літаратура, літаратура па гісторыі і геаграфіі асобных краін, класічная французская літаратура і г.д. Сярод іх — 3 інкунабула (кнігі, выдадзеныя да 1501 г.), уключаныя ў друкаваны каталог калекцыі, палеатыпы (выданні з 1501 па 1550 гг.), кнігі XV — XVIII стст. з друкарань Венецыі, Базеля, Лейпцыга, выданні знакамітых друкароў Плантэнаў, Фрабэнаў і шмат іншых. Інкунабулы і палеатыпы з калекцыі Храптовічаў пераведзены ў фонд аддзела рэдкіх кніг.
Увесь час пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі навуковую і культурную грамадскасць Беларусі цікавіў лёс гэтай бібліятэкі. Яшчэ ў снежні 1924 г. Народны камісарыят асветы БССР звярнуўся да Народнага камісарыята асветы УССР з просьбай вярнуць бібліятэку Храптовічаў на Беларусь. Прэзідыум Наркамасветы УССР згадзіўся тады з просьбай, але па нейкіх прычынах у той час бібліятэка не была вернута на Беларусь. Аб звароце збору Храптовічаў на Радзіму была прынята рэзалюцыя на першым з'ездзе даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі.
Адразу пасля 1991 г. Беларускі фонд культуры, яго камісія «Вяртанне», Міністэрства культуры рэспублікі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі і Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа, Акадэмія навук Беларусі рабілі захады, каб вярнуць кнігазбор Храптовічаў на Радзіму, але ў апошні час прыпынілі гэтыя намагані.
За час існавання шчорсаўскія зборы па розных прычынах разышліся па ўсей Еўропе, частка іх загінула. Кнігі і рукапісы са Шчорсаўскай бібліятэкі сустракаюцца ў бібліятэках Варшавы, Кракава, Санкт-Пецярбурга, Масквы, Кіева. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі быў нацыяналізаваны і перададзены Музею выяўленчага мастацтва імя Пушкіна ў Маскве вялікі збор гравюр (каля 7 тыс. адзінак), карцін з работамі Бачарэлі, Рустэма, Лампі і інш., мэблі.
Як піша Леанід Пракопчык у сваіх краязнаўчых нарысах, рэшткі бібліятэкі заставаліся ў Шчорсах да 1939 года, дзе жыў яшчэ стары граф К. Храптовіч-Буцянёў. У 1939 г., па расказах настаўніка Н. А. Вінера з Любчы, гэтая частка збору была раскрадзена і знішчана. Там захавалася толькі некалькі кніг, якія сталі экспанатамі Любчанскага школьнага гістарычнага музея.
Паводле сцвярджэння старэйшых супрацоўнікаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі АН Украіны, большая частка калекцыі рукапісаў згарэла ў час пажару ад нямецкай бамбардзіроўкі Кіева ў 1941 г.
Цяжка сказаць, ці вернецца калі-небудзь на Бацькаўшчыну тое, што засталося ад гэтай цудоўнай бібліятэкі. Але ёсць і іншыя шляхі вяртання гэтай каштоўнай спадчыны: можна зрабіць мікракопіі рукапісных матэрыялаў для буйнейшых бібліятэк краіны, выдаць рэпрынты захаваўшыхся вопісаў, зрабіць бібліяграфічную рэканструкцыю бібліятэкі (ці апісанне захаванай часткі) і выдаць ілюстраваны каталог, грунтоўную манаграфію па гісторыі бібліятэкі. Але ж асноўнай задачай павінна стаць поўнае вяртанне збору з бібліятэк Кіева і Расіі, як і калекцыі гравюр і інш. мастацкіх рэчаў, якія былі вывезеныя ў маскоўскія і ленінградскія музеі.
Крыніца:
Таццяна Рошчына, Анатоль Фурс
Памяць. Наваградскі раён
Мінск, "БЕЛТА", 1997