Касцёл Святой Тройцы | Ішкальдзь

Больш фотаздымкаў (23) >>

Гатычны касцёл Святой Троіцы ў вёсцы Ішкальдзь

На паўночнай ускраіне вёскі Ішкальдзь, на невялікім пагорку. Пабудаваны ў 2-й палавіне 15 ст. з цэглы. Дзейнічае.

У жыццеапісаннях віленскіх біскупаў адзначана, што староста віцебскі, смаленскі, любельскі і мцэнскі Мікалай Неміровіч пабудаваў у сваім маёнтку Ішкалдзь мураваны касцёл. Паводле інвентара, храм асвячоны ў 1472 г. У 1-й палавіне 16 ст. пры князю Мікалаю Радзівілу Чорным касцёл стаў кальвінскім зборам. У 1641 г. ўладальнікі вёскі Радзівілы аднавілі ў ім каталіцкае набажэнства. У час вайны Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—67 гг. пашкоджаны. Інвентар 1675 г. адзначае, што храм пабудаваны больш за 200 гадоў назад «цвінтар касцёла здаўна быў мурам абмураваны і валам асыпаны... Але рэфарматы (пратэстанты. — А.К.), у руках якіх касцёл быў 50 гадоў, сцены цвінтарныя знішчылі».

Апісанне 1782 г. называе касцёл старасвецкім, адзначае высокі дах, старадаўняе скляпенне, аднабаковае размяшчэнне вузкіх вокнаў. У 1866 г. набажэнствы ў храме былі забаронены. У 1868 г. пры ўладальніку маёнтка Вітгенштэйне храм пераасвячоны ў прыходскую Свята-Троіцкую царкву (пастаўлены іканастас, надбудаваны 2 цыбульчатыя галоўкі, адасоблена пастаўлена драўляная званіца). Адлюстраваны на малюнку Н. Орды 1876 г. У 1898 г. пабудавана драўляная царкоўна-прыходская школа. У канцы 19 ст. побач з храмам стаяла драўляная 4-слуповая званіца пад гонтавым дахам. У 1918 г. храм зноў вернуты католікам. У 1969 г. закрыты. У 1970-я гг. рэстаўрыраваны, вернуты вернікам.

Храм — архітэктурна-гістарычны рарытэт сярэдневяковай позняй готыкі на Беларусі. Яго самабытная архаічная архітэктурна-стылёвая трактоўка і масіўная пластыка па структурнай і дэкаратыўнай аснове знаходзіцца ў агульным рэчышчы з абарончымі храмамі Заходняй Еўропы. Кампактны прамавугольны ў плане аб'ём (агульная даўжыня 26,4 м, шырыня 13,6 м) з 5-граннай апсідай і бакавой 2-павярховай сакрысціяй (наверсе размяшчалася скарбніца) з цыліндрычнай вежай накрыты высокім стромкім дахам (у 2-й палавіне 19 — пачатку 20 ст. па цэнтры меў цыбулепадобны купал на 8-гранным барабане). Выцягнутая апсіда накрыта дахам з вальмамі над гранямі. Археалагічныя знаходкі старажытнай дахоўкі сведчаць аб першапачатковым пакрыцці дахаў чарапіцай з зялёнай палівай. Прастора кафалікона падзелена чатырма слупамі і сістэмай падпружных арак на тры нефы, бакавыя з якіх удвая больш вузкія за цэнтральны. Гэта прынцып канструкцыйна-прасторавага члянення раманскіх базілік, але тут кожная прасторавая ячэйка, якая перакрыта крыжовым з нервюрамі скляпеннем, мае не квадратны, а прамавугольны план, і ўсе яны аднолькавай вышыні, што надае інтэр'еру залавы характар. Роўная з імі па вышыні ўнутраная прастора вялізнай алтарнай апсіды перакрыта зорчатым нервюрным скляпеннем. Па шырыні апсіда не адпавядае чляненням кафалікона, у выніку дах апсіды нязначна адрозніваецца па вышыні ад даху асноўнага аб'ёму. Гэта надае вонкавай кампазіцыі збудавання маналітную цэласнасць і візуальную «базілікальнасць». Сцены храма ў канструкцыйна адказных вузлах умацаваны контрфорсамі. На гарышча высокага клінаватага даху ў Троіцкім касцёле вядзе вітая лесвіца, якая ўкампанавана ў круглую вежачку, размешчаную побач з сакрыстыяй (гэта канструкцыйна ўмацоўвае вугал храма). Лагічнае і прафесійнае канструкцыйнае вырашэнне дазволіла зрабіць сцены касцёла дастаткова тонкімі, а інтэр'ер адкрытым і светлым.

Асноўнае ўражанне стварае галоўны фасад, плоскасць якога завершана 2-схільным шчыпцом, умацаваным пластычнымі контрфорсамі і крапаванымі арачнымі нішамі, прарэзана архаічным стральчатым праёмам увахода, акаймаваным познагатычнай прамавугольнай ліштвай. Разам з контрфорсамі арачныя нішы забяспечваюць прасторавую жорсткасць і ўстойлівасць вялікага мураванага шчыта (закрывае тарэц надзвычай высокага клінаватага даху), візуальна і рэальна змяншаючы яго масіўнасць. У адрозненне ад больш ранняга ўселюбскага касцёла тут форма завяршэнняў арачных ніш і аконных праёмаў не гатычная, стральчатая, а паўцыркульная, візантыйскага паходжання. Падобныя нішы таксама ўпрыгожваюць паверхні ступеньчатых контрфорсаў, і былі разлічаны на скульптуру. Іх выбеленыя плоскасці стваралі кантрастнае колеравае спалучэнне з адкрытай муроўкай сцен — характэрны дэкаратыўны прыём беларускай готыкі. У ніжняй частцы сцен яго дапаўняў арнаментальны ўзор з перапаленай цэглы-жалязняку. Дзверы галоўнага ўвахода — твор дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Яны ўпрыгожаны выразнымі па малюнку каванымі ўзорчатымі кратамі. Другі, больш вузкі арачны дзвярны праём размешчаны на паўднёвым фасадзе. Бакавыя фасады арытмічна расчлянёны вузкімі арачнымі аконнымі праёмамі. Да пачатку XIX ст. сцены храма не былі атынкаваны, і былі разлічаны на эфект фігурнай муроўкі ў выглядзе рамбічнага ўзору з цэглы-жалезняку. Сцены выкладзены з цэглы (26—27 х 12,5—13 х 6,5—7 см) на вапнавапясчанай рошчыне ў тэхніцы балтыйскай муроўкі.

Малітоўная зала злучана з апсідай спічастай аркай (калі храм быў праваслаўнай царквой, апсіду вылучаў драўляны 3-ярусны іканастас з перламутравай афарбоўкай з залачэннем і 14 абразамі). Драўляны алтар выкананы ў стылі неаготыкі — 3-часткавая кампазіцыя ў выглядзе стральчатых арак, фланкіраваных вімпергамі; у цэнтральнай арцы размешчаны абраз, у бакавых — скульптурныя выявы святых. Алтар асвятляецца вітражамі. У заходняй частцы залы, над уваходам, размешчаны драўляныя паўкруглыя абмежаваныя філенгавым з трыльяжным арнаментам парапетам хоры з невялікім арганам і фізгармоніяй позняй работы. На бакавой сцяне навешаны драўляны амбон. Пад апсідай скляпеністая крыпта (засыпана зямлёй).

Інтэр'ер на мяжы 15—16 ст. быў пакрыты фрэскавым роспісам, які ўжо ў канцы 18 ст., паводле інвентарных звестак, прыйшоў у заняпад (магчыма, захаваўся пад пазнейшай тынкоўкай). У інвентары 1675 г. гаворыцца: «унутры самаго касцела сцены старым намаляваннем аздоблены, але з-за агню ад непрыяцеля закураны». Інвентар 1782 г. пацвярджае, што «сцены, скляпенні, слупы былі калісьці аздоблены маляваннем розных асоб, фігур, кветак і г.д. Аднак на большай частцы сцерлася, запылілася, ад зацёку вады пазелянела...». У 1837 г. адзначана, што ўсё «маляванне» сцерлася.

Крыніцы:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000

Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001