Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі . Архітэктура | Будслаў

Больш фотаздымкаў (24) >>

Касцёл Унебаўзяцця Панны Марыі кляштара бернардзінцаў у м. Будслаў - адзін з самых выдатных помнікаў позняга беларускага барока, святыня, лёс якой нібыта вызначаны месцам яе знаходжання, празваным Буда Слаўная.

У 1504 г. па фундацыі вялікага князя Вялікага княства Літоўскага Аляксандра (надаў прывілей на 6000 моргаў лесу над ракой Сервач віленскім манахам-бернардзінцам) і гетмана літоўскага Яна Кішкі тут быў заснаваны кляштар бернардзінцаў. Манахі жылі па 2—4 чалавекі ў шалашах («будах»), мелі капліцу. У 1591 г. пабудаваны драўляны касцёл Наведання Марыяй Елізаветы, у якім знаходзіўся цудатворны абраз Маці Божай, прывезены ў 1598 г. Янам Пацам з Рыма (дар папы Клімента VIII) і пасля яго смерці ў 1613 г. перададзены ў касцёл капеланам I. Салакаем. У вайну Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—67 гг. манахі вывезлі яго ў Саколку (Беласточчына), адкуль ён быў вернуты пасля вайны. Абраз намаляваны алейнымі фарбамі на палатне (72 х 65 см) і замацаваны на раме, на адваротным баку якой захаваўся надпіс з 1646 г., зроблены падчас будовы алтара для новага мураванага касцёла.

28.8.1633 г. быў закладзены новы мураваны храм (фундатары: гетман польны літоўскі ваявода полацкі Я. Кішка, гвардыян віленскага кляштара бернардзінцаў Фларыян Калецкі, Далмат-Ісайкоўскія), будаўніцтва якога закончана 9.7.1643 г. Кіраваў будаўніцтвам «майстар рамяства мулярскага» нямецкі архітэктар уніят Андрэй Кромер, які крыху пазней збудаваў касцёл бенедыкцінак у Менску (з 1647 г.). Аўтар Бернардзінскай хронікі за 1656—71 гг. айцец Томаш Дыгань пісаў, што нагодай для пабудовы касцёла было з'яўленне Маці Божай. Цудатворны абраз знаходзіўся ў цэнтры драўлянага разнога алтара. У 1650 г. Э. Зеляевіч выдаў кнігу цудаў абраза, зрабіў з яго гравюры, якія пазней выдадзены ў Будславе.

29.6.1767 г. закладзены новы касцёл (3-нефавая безапсідная 2-вежавая базіліка з трансептам), у яго аб'ёмна-прасторавую кампазіцыю ўвайшоў як бакавая капліца св. Барбары касцёл, пабудаваны ў 1643 г. Арыентацыя алтара новага касцёла была зменена з усходу на захад, да Рыма. У 1750—1756 гг. з паўночнага боку касцёла па фундацыі Барбары Скарульскай пабудаваны П-падобны двухпавярховы кляштар, у тры лініі, з унутраным дворыкам. У ансамбль уваходзілі мураваныя і драўляныя гаспадарчыя пабудовы 2-й паловы 18 ст. Урачыстае асвячэнне ў гонар Унебаўзяцця Панны Марыі адбылося 7.9.1783 г. біскупам Францішкам Алоізам Гзоўскім. Фундатары кляштара Ю. Карахоўскі, ваявода Агінскі, А. Гутаровіч, А. Укольскі, Б. Скарульская (пералічыла 2 тыс. злотых на арган, пазней яшчэ 44 тыс. злотых). Інвентары святыні паведамляюць, што яе ўзвёў гвардыян кляштара Канстанцін Пенс, сын мастака-дэкаратара Яна Пенса, нашчадак архітэктара бельгійскага паходжання Крыштофа Пенса. Існуе таксама гіпотэза, што аўтарам праекта быў I. Фантана (з варшаўскай лініі гэтай архітэктурнай дынастыі), які меў шлюб з сястрой Канстанціна Пенса.

Парафія ўпершыню ўпамінаецца ў 1788 г. У 1793—1842 гг. пры кляштары працавалі 2-класная школа (да 25 вучняў), шпіталь. 3 1756 г. працавала музычная школа (каля 15 вучняў, па фундацыі Б. Скарульскай). У 1731—97 гг. у духоўнай школе 7—10 слухачоў, вывучалі тэалогію маральную і рыторыку. Колькасць манахаў 4—17. Пасля закрыцця кляштара (1852 г.) манахі (Г.Т. Вольскі, Манстовіч, П. Багдановіч, Загорскі, Маркевіч) прымалі ўдзел у паўстанні 1863—64 гг. Касцёл захаваўся як парафіяльны.

Побач з касцёлам стаіць будынак плябаніі 19 ст. У 1990-я гг. каля храма створана часовая папская рэзідэнцыя «Базіліка Мінорыс» (архітэктары Ю. Патапаў, А. Нямкоў), прызначаная для правядзення рэлігійных свят, сустрэч вышэйшых духоўных асоб і іншых мерапрыемстваў. Пасля працяглага перапынку ў 1992 г. адрадзілася паломніцтва да святыні. 2.7.1995 г. тут адбыўся вялікі каталіцкі фэст, на якім прысутнічаў апостальскі нунцый Аўгуст Маркета. 2.7.1998 г. касцёл аб'яўлены санктуарыем каранаванага абраза «Божая Маці Будслаўская».

Архітэктоніка існуючага будслаўскага касцёла даволі складаная для вызначэння. У ім прысутнічаюць і знітоўваюцца ў непаўторнае мастацкае цэлае амаль усе стылявыя прыёмы і семантычныя тэндэнцыі позняга беларускага барока. Касцёл уяўляе грандыёзную 3-нефавую 2-вежавую крыжова-купальную базіліку. Асноўны архітэктурна-пластычны акцэнт створаны на галоўным фасадзе, які мае шматпланавую трактоўку: дамінуючыя цэнтральны калонны рызаліт і бакавыя вежы выступаюць наперад, сцяна западае ў глыбіню. Шматпрофільны карніз падзяляе фасад на 2 ярусы; 1-ы прарэзаны шырокім лучковым уваходным парталам, акаймаваным пілястрамі са стылізаванымі карынфскімі капітэлямі; у 2-м — порцік таго ж ордэра з лучковым франтонам. Цэнтральны рызаліт завяршае фігурны шчыт, маляўнічая аблямоўка якога паўтараецца ў франтонах крылаў трансепта і алтарнай сцяны. 4-ярусныя вежы завершаны фігурнымі купалкамі. Архітэктура насычана багатай, амаль скульптурнай пластыкай: «пушча» калон, паўкалон і пілястраў, вытанчаныя графічныя прафілёўкі і інтэнсіўна раскрапаваныя антаблементы.

Дзякуючы выцягнутаму на захад прэсбітэрыю, які працягвае цэнтральны неф, нават ствараецца ўражанне, што трансепт набліжаны да галоўнага фасада. У гэтым адчуваецца асаблівая знакавая роля крыжа, яго кампраміснае становішча паміж Усходам і Захадам. Трансепт (што часта назіраецца ў святынях позняга барока) вырашаны некананічна для крыжова-купальнай базілікі. Ён больш вузкі за цэнтральны неф, у выніку чаго сяродкрыжжа мае прамавугольны план і перакрыта авальным скляпеннем, звонку схаваным у канструкцыях перакрыжаваных кроквенных дахаў. Крыж у вянчаючых масах збудавання падкрэслены «каронай» з чатырох франтонаў - «дыядэм» па баках свету.

У інтэр'еры сістэма скляпенняў усіх травей базілікі падкрэслівае арганізацыю прасторы ў выглядзе папарна роўнаканцовага крыжа. Пры гэтым рамёны трансепта маюць свабодную, адасобленую ад бакавых нефаў падпружнымі аркамі канструкцыю перакрыццяў і выглядаюць як самастойныя неглыбокія капліцы. Характэрна, што прамавугольны прэсбітэрый пасярэдзіне падзелены мураванай алтарнай перагародкай, утвараючы пазаалтарнае памяшканне (складку), як і ў мінскім касцёле бернардзінцаў.

Гэтае памяшканне злучана са старажытнай капліцай св. Барбары, дзе знаходзіцца унікальны разны драўляны алтар, ўстаноўлены у 1643—1647 гг. Яго выразнай і стрыманай кампазіцыі нададзена ілюзорная глыбіня з дапамогай перспектыўнага скарачэння вышыні калон і рытму інтэркалумніяў, памераў скульптурных фігур святых, нахілу гарызантальных частак ордэра да ўяўнай лініі гарызонта. Цэнтральная яго частка 2-ярусная, плоская; бакавыя, перспектыўна накіраваныя да цэнтра, вырашаны ў выглядзе карынфскіх каланад з развітым антаблементам. Яны служаць кулісамі для 20 скульптур, размешчаных ва ўрачыстых позах у арачных нішах, на карнізах, крылах разарваных франтонаў. Кантрастная паліхромія пазалоты выяўленчых элементаў (гратэскнае спляценне ў завітках і драпіроўках галовак анёлаў, львоў, лістоў аканта, раслінных капітэляў, ракавін) і чорна-таніраванага фону, рэнесансавая яснасць і ўраўнаважанасць кампазіцыі спалучаюцца з выразнымі барочнымі рысамі: інтэнсіўнай раскрапоўкай антаблементаў і франтонаў, тэатральнасцю і драпіровачным багаццем скульптурнага ансамбля. Барочны сінтэз мастацтваў дапаўняецца жывапісам — параднымі пагруднымі партрэтамі рымскіх пап Сікста IV, Сікста V, Мікалая ІV, Аляксандра V, выкананымі ў 17 ст. У сярэдзіне цэнтральнай часткі абраз 17 ст. «Укрыжаванне з перадстаячымі». У завяршэнні алтара скульптуры святых Пятра і Паўла, паміж імі гарэльефная выява сэрца ў цярновым вянку. Над капліцай дадаткова размешчаны архіў і бібліятэка. Падпружныя аркі базілікі маюць нераўнамерны рытм, узаемазвязаны са складанай групоўкай слаістых пілястраў, што нібыта зацягвае і падштурхоўвае да руху ў зменлівай пульсуючай, як сэрца, прасторы. Вока імкнецца і не можа адразу ахапіць усю архітэктоніку збудавання, яе логіку і сімволіку, схаваныя за неўтаймаванай фантазіяй творцы. Ілюзіяністычны эфект узмацняецца фрэскавай размалёўкай інтэр'ера, выкананай мастаком К. Анташэўскім.

Крыніцы:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
А. А. Ярашэвіч
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994