Палацава-паркавы ансамбль Гартынгаў | Дукора

Больш фотаздымкаў (35) >>

У XVI ст. сядзіба ўваходзіла ў склад уладанняў князёў Сапег. Затым сядзіба пераходзіла Завішам, Агінскім. Паводле Інвентару 1696 г., маёнткам валодалі Мікалай і Кацярына Агінскія. Апошнім уладальнікам з Агінскіх усяго так званага "бакштанскага графства" быў гетман Міхал Казімір (1730-1800), які не меў спадчыннікаў. У склад графства ўваходзілі і суседнія Смілавічы. Фактычна маёнткам кіравалі арандатары: Станіслаў Манюшка, дзед вядомага кампазітара, і Францішак Ашторп, сын шведскага салдата войска Карла XII, які асеў на Меншчыне. Знаходзячыся ў сваяцтве, яны мелі поўную волю дзеянняў і, выплачваючы М. К. Агінскаму гатункай неабходныя грошы, самі настолькі разбагацелі, што ў выніку сталі ўладальнікамі названых маёнткаў.

У 1791 г. адбыўся падзел: па жэрабі (кідалі манету) Манюшка атрымаў Смілавічы, Ашторп - Дукору. Паколькі ў Смілавічах быў знакаміты касцёл, Манюшка, каб ураўнаваць умовы падзелу, меўся вылучыць сродкі на будаўніцтва касцёла ў Дукоры і пабудаваў яго. Апроч таго, Ашторпу ў якасці пасагу Людвікі Іваноўскай адышоў маёнтак у Прылуках.

Добрае веданне гаспадаркі, уменне кіраваць дапамаглі Ф. Ашторпу стварыць прыбытковую сядзібу. У канцы XVIII ст. будуецца палац, закладваецца парк. Афтаназі не выключае, што галоўным будаўніком палаца быў ужо сын Францішка Лявон (1786-1851), сапраўдны стацкі дараднік, камандор Мальтыйскага ордэна. Шляхта ў падзяку за пышныя дукорскія балі абрала Лявона мінскім губернскім маршалкам, якім ён з'яўляўся на працягу шматлікіх гадоў.

Для забаўкі гасцей у сядзібе ўтрымоўвалі цырк і аркестр. Прыслуга ў двары была пад стаць каралеўскай: каля ста чалавек. Уладальнік меў атрад целаахоўнікаў. Жыццё ў Дукоры адрознівалася знешнім бляскам і нябачанай раскошай.

У 1851 г. Лявон утапіўся ў Свіслачы. Паколькі спадчынніка-сына Лявон не пакінуў, запушчаная сядзіба ад адной з трох дочак (Леакадзіі, у шлюбе за Сенажацкім) у 1874 г. перайшла да барона Канстанціна Гарцінга, які паходзіў з галандскай сям'і, якая асела ў пачатку XIX ст. на Меншчыне.

Адстаўны расейскі палкоўнік Канстанцін Гарцінг (памёр у 1891 г.) быў сустрэты мясцовай паланізаванай шляхтай непрыязна. Сітуацыю выправіла ягоная жонка Юзэфа Несялоўская. Як добрыя гаспадары, Гарцінгі здолелі стварыць прыяцельскія адносіны з мясцовым насельніцтвам. Затым Дукора дасталася па спадчыне сыну Антонію, гусарскаму афіцэру, жанатаму на Вандзе з Дзерналовічаў, а пасля яго заўчаснай смерці - брату Станіславу (памёр у 1913 г.). Ягоны сын Георгій, апошні ўладальнік Дукоры (нарадзіўся каля 1900 г.), у 1918 г. з'ехаў у Францыю.

З Гарцінгамі звязаная новая эпоха ў развіцці маёнтка. Даволі вялікая сядзіба Ашторпаў-Гарцінгаў займае тэрыторыю каля 16 га (разам з садамі і гаспадарчымі пабудовамі - 40 га). Яна ўключала класіцыстычны палац, парк, сад, уязную браму, два флігеля. Пры маёнтку меліся вадзяны млын, тры корчмы, кузня, лядоўня, свіран, бровар і шматлікія гаспадарчыя пабудовы.

Палац быў каменным, двухпавярховым, на нізкім цокалі. Галоўны фасад аформлены манументальным чатырохкалонным порцікам. Пазней да абодвух тарцоў будынка былі прыбудаваны вузкія крылы. Прыбудовы мелі шырокія аконныя праёмы і прызначаліся для аранжарэі і зімовага саду. У правым крыле размяшчалася дамавая капліца. Ужо адзін зімовы сад сведчыў аб багацці гаспадара.

У адрозненне ад палаца парк не мае стылістычнай выразнасці. Ён уключае вялікія старыя рэгулярныя кампазіцыі і пейзажную частку. Магчыма, пры Ашторпах ён быў толькі рэгулярным. Галоўная паркавая алея умоўна дзяліла сядзібу на дзве часткі: паўночна-усходнюю, якая ўключала палац і сад, і паўднёва-заходнюю, занятую пад пейзажны парк.

Галоўная ўязная алея даволі вузкая (шырыня 8 м), затое доўгая, з вербаў і клёну. Парадны ўезд аформлены так званым "зеэгерам" — мураванай брамы ў выглядзе вежы, якая сумяшчае формы псеўдаготыкі і класіцызму. Брама двухпавярховая, простакутная, сіметрычна фланкаваная з бакоў двума каравульнымі памяшканнямі. Завершаная страхой у выглядзе вузкай піраміды і спічаком.

Аконныя праёмы брамы маюць выгляд спічастых аркаў. На першым ярусе вісеў звон, на другім быў ўсталяваны гадзіннік. На спічаку вежы былі ўсталяваны гербавыя харугвы, а ў брамы, калі прыязджаў гаспадар, яго сустракаў маршам прыдворны аркестр. Усё было па модзе стагоддзя.

За брамай (з боку ўезду), падкрэсліваючы вось кампазіцыі, знаходзіліся два флігеля: хата кіруючага і стайня выязных канёў з карэтнай. Захаваўся амаль квадратны ў плане двухпавярховы мураваны паўднёвы флігель. Ніжні паверх упрыгожаны рустам, верхні гладкі, куты руставаныя. Страха нізкая, чатырохсхільная.

Дарога ад брамы да параднага партэра вядзе праз пейзажную частку парку, аформленую ў выглядзе невялікіх групаў дрэў з перавагай клёну.

Палац хаваўся за дрэвамі і адкрываўся агляду толькі з канчатковага адрэзка шляху блізкім планам, што падвышала цікавасць да яго агляду. Перад партэрам сіметрычна былі размешчаныя дзве шчыльныя групы таполі, якія падкрэсліваюць кантраст успрымання будынка і параднай, добра асветленай часткі парку.

Планіроўка партэра не захавалася. Паляна з адзінкавымі елкамі ад партэру злёгку паніжалася да ручая і замыкалася на паўднёва-заходняй ускраіне парку сажалкай, дно і берагі якога былі выкладзеныя дубовымі плахамі. З флангаў паляна акружаная маляўнічымі дрэўнымі групамі з клёну, ліпы, каля сажалкі - групамі таполі белага. Перспектыва завяршалася дубравай на верхняй старажытнай тэрасе ручая. Цяпер вадаём спушчаны, культуры таполі кітайскага занялі вялікую частку паляны і зачынілі перспектыву.

З паўночна-заходняга боку параднай часткі парку ўздоўж ручая размешчана яго асноўная пейзажная частка. Аснову насаджэнняў складае ліпа, адзінкава растуць клён, дуб, ясень. У лінейнай пасадцы ўздоўж уязной алеі - таполя кітайскі.

Парк за сядзібным домам мае рэгулярную планіроўку ў выглядзе вялікага прастакутнага баскету плошчай больш за 1,5 га (мабыць, першапачаткова быў садам) і трохкутнай прасторы, абмежаванай з боку ахоўнай паласы ліпавай алеяй. Па гэтай алеі ад брамы, а затым па алеі баскету праходзіў кругавы прагулачны маршрут, які злучаў парадны ўезд і палац.

У канцы XIX ст. у адпаведнасці з новым напрамкам у мастацтве А. Гарцінг правёў грунтоўны рамонт і перабудову палаца, а таксама рэканструяваў парк. Георгій Гарцінг у гутарцы з Раманам Афтаназі шкадаваў, што яго дзядзька так бесцырымонна знішчыў некаторыя элементы старых інтэр'ераў палаца і змяніў выгляд парку дзеля незразумелай мадэрнізацыі. З парку была прыбраная скульптура часоў Ашторпаў і Л. Сенажацкай. У 1912 г. пабудаваная новая капліца, прызначаная стаць пахавальняй Гарцінгаў усіх веравызнанняў (пратэстантаў, каталікоў, праваслаўных). Ашторпы былі пахаваныя ў Дукорскім прыхадскім касцёле, аддадзеным у 1863 г. пад праваслаўную царкву. Загадвала пахаваць сябе тут і апошняя іх прадстаўніца Леакадзія Сенажацкая (памерла каля 1880 г.).

Своеасаблівы выгляд набыла ахоўная паласа, шырыня якой на паўночнай ускраіне парку ў асобных месцах дасягае 12 м. Яна цягнулася ўздоўж саду, злівалася з паркавымі насаджэннямі і ўтварала суцэльны зялёны масіў сярод палёў. Аснову планіроўкі склаў перыферыйны канал, які тройчы выгінаўся і ўтвараў паўкруглыя мысы ў 20 м, якія добра прасочваюцца і зараз. Выяўленыя канал і вал, па якому растуць магутныя дубы. Дыяметар ствала лепшага з іх - 143 см.

Дукора была шырока вядомая пры Ашторпах і пазней пры Гарцінгах. Сядзібу звалі "літоўскім Раманавым". Музычны салон, створаны Лявонам Ашторпам, лічыўся найлепшым у Літве.

Тэатр існаваў з 1823 па 1846 г. Палац славіўся вялікай бібліятэкай (некалькі тысяч тамоў на польскай, лацінскай і рускай мовах, рукапісы), а таксама вялікай калекцыяй выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнага мастацтва, архівам (Агінскіх, Ашторпаў і Гарцінгаў).

Палкоўнік С. Гарцінг з'яўляўся выхаванцам Мікалая II і спадзяваўся бачыць у сядзібе цара. Таму ў палацы была адмысловая царская зала, дзе з паркета былі выкладзеныя малюнкі раслін і жывёлінаў трапічнага лесу, а столь распісана вобразамі міфалагічных герояў. Адна з сценаў залы была люстраной, на іншых віселі палотны беларускіх, рускіх і замежных майстроў, сярод якіх былі працы Ф. Смуглевіча і Я. Дамеля. З чатырнаццаці карцінаў Дамеля, які быў блізкім сябрам Лявона Ашторпа, для агляду былі вылучаныя дзве: "Павел, які вызваляе з вязніцы Касцюшку" і "Аляксандр, які падпісвае ў Вільні ў 1812 г. амністыю". У 1919 г. палотны былі вывезеныя ў Варшаву і ўвайшлі ў склад польскіх музейных збораў.

Паводле Л. Ельскага, у час Ашторпаў у палацы была яшчэ адна незвычайная калекцыя - збор карцінаў канёў, якімі славіўся Дукорскі завод. Звыш трох сотняў галоваў канёў (арлоўскіх, арабскіх, ангельскіх) выгадоўвалі тут. Шматлікія з іх увайшлі ў гісторыю конегадоўлі — жарабцы Яшма, Прамулюс, Задыяк і інш. Прыгажуны коні ўдзельнічалі ў розных забаўках Лявона.

Пасля смерці Лявона калекцыя перайшла да яго зяця Атона Горвата і знаходзілася ў Прылуках.

Палац, прыстасаваны ў 1918 г. пад школу, разбураны ў гады Другой сусветнай вайны. На яго падмурку ў 1960-я пабудаваны новы будынак школы.

Крыніца:
А.Т. Федорук
Старинные усадьбы Минского края
Полифакт, Минск, 2000