Выбраныя здымкі
Фота © Mariusz Proskień |
Абарончая царква ў Супраслі. Адноўлена ў 1990-2000 гг. Фота © Andrzej Kłopotowski www.kierunekwschod.blox.pl |
Фота © Dariusz Krasnodębski |
На ўсю Беларусь славіўся Благавешчанскі манастыр у Супраслі на Падляшшы, асабліва царквой-крэпасцю, якая не мела аналагаў у еўрапейскай культавай архітэктуры. Царква ўражвала прыгожай архітэктурай позняй беларускай готыкі, хоць тут прысутнічалі i рысы стыляў барока i ракако. Чатырохвежавы будынак царквы з высокім купалам, паводле слоў мастацтвазнаўцы Міколы Шчакаціхіна, "стварае асабліва моцнае ўражанне свабоднага імкнення ў вышыню". Здаецца, суладнасць божага натхнення i чалавечага таленту знайшлі ўвасабленне ў архітэктуры гэтай царквы.
Манастыр заснаваў наваградскі ваявода i вялікі маршалак Аляксандр Іванавіч Хадкевіч, які запрасіў у 1497 г. інакаў Кіева-Пячорскай лаўры ў родавую сядзібу Гарадок-на-Супраслі. Але жыццё побач з замкам Хадкевіча, дзе часта ладзіліся балі, вымусіла ix шукаць пустыннае месца. У 1500 г. інакі, паводле праваслаўнага звычаю, спусцілі на раку Супрасль драўлянае распяцце з часцінкай крыжа Гасподня i месца, куды вынесла яго плынь, палічылі выбраным Богам. Тут, ва ўрочышчы Сухі Груд у Блудаўскай пушчы (цяпер Крышчанская пушча), яны заклалі манастыр. А у 1502—1510 гг. з бласлаўлення канстанцінопальскага патрыярха Іакіма замест згарэлай царквы была пабудавана мураваная царква-крэпасць у імя Благавешчання. У 1511 г. храм асвяціў мітрапаліт кіеўскі i ўсяе Русі Іосіф Солтан, які надаў манастыру правы лаўры. Брація сама выбірала ігумена. Такі клопат мітрапаліта пра Супрасльскі манастыр апраўданы. Манастыр павінен быў стаць фарпостам праваслаўя на мяжы з каталіцкай Польшчай.
У Супрасльскім памянніку пра заснаванне манастыра распавядаецца наступнае: "В лето от начала мира 1500 индикта 3, дозволением вельможного пана, яго мосьци пана Александра Иванавича Ходкевича, началось создание этого моностыря в его ойчинной пуще Блудовской на краю речки Супряслы. Верою и любовью, желанием и трудами многогрешного священноинока игумена Пафнутия, родом з Бельска. И первее сложили небольшую церковь во имя святого Иоанна Богослова, а освящена названным метрополитом Иосифом, и трапезная на приход братии. Потом, в лето 1502 индикта 7 сделана была великая церковь Пречистой Богородицы честного ее благовещения с пределами великомучеников благоверных князей русских Бориса и Глеба, названных в святом крещении Романа и Давыда и преподобных святых отцев, строителей Печерских и начальников общему житию Антония и Феодосия богом спасаемого города Киева в Русской земле. Эта же церковь освящена была епископом нареченным митрополитом Киевским и всея Руси кир Ионой месяцы октоврия в 15 день на память преподобного отца нашего Евфимия Нового и святого мученика Лукиана пресвитера великого антиохийского, индикта 7".
Аляксандр Хадкевіч не забываўся пра манастыр i хацеў, каб ён "... на нашей отчизне твёрдо на веки стоял нашим споможением". У 1510 г. ён аддаў манастыру "двор и место Хворошчу", а у 1529 г. замест ix –вёскі Хвасты, Порасль i лясы каля Супрасля, а таксама вёскі Хворастава i Пужыцы на Палессі. Дапамагаў манастыру i мітрапаліт Солтан, які падараваў яму ў 1506 г. вёскі Тапелец, Бацюты i Пышава ў Бельскім павеце. Але самым дарагім падарункам быў абраз Багародзіцы — копія цудатворнага Смаленскага абраза Маці Божай, які нібыта напісаў евангеліст Лука. Абраз стаў галоўнай святыняй манастыра i лічыўся цудадзейным. Днём ушанавання Супрасльскага абраза Маці Божай было 25 сакавіка (7 красавіка па н.ст.).
Храм упрыгожылі фрэскі, напісаныя ў 1557 г. майстрамі пад кіраўніцтвам Нектарыя з Сербіі. Пампей Бацюшкаў, які бачыў фрэскі ў XIX ст., апісаў ix у кнізе "Белоруссия и Литва" (СПб, 1890). "Адносячыся да першай паловы XVI стагоддзя, супрасльскі фрэскавы жывапіс уяўляе сабой узор лепшага перыяду праваслаўнага іканапісу. Скляпенне купала займае васьміканцовая зорка, у сярэдзіне якой на блакітным фоне, усеяным залатымі зоркамі, намаляваны благаслаўляючы Збавіцель з евангеллем у левай руцэ, а па краях зоркі змешчаны вогненныя херувімы, a пад ёй шэраг архангелаў i серафімаў, a ніжэй арнаменты i славянскія надпісы. Пад купалам, у парусах, намаляваны эмблемы евангелістаў: анёл, цялец, леў i арол. У шестым шэрагу адкрыты тры карціны з жыцця Збавіцеля, a ў сёмым — з жыцця Маці Божай i цудатворныя абразы (каля хораў і пад імі). У восьмым i дзевятых шэрагах — святыя, якіх шануе праваслаўная царква. Унутраныя слупы храма таксама распісаны ў чатыры ярусы".
Благавешчанскі манастыр быў другім пасля Кіева-Пячорскай лаўры цэнтрам праваслаўнай культуры на землях Вялікага княства Літоўскага. У манастыры дзейнічаў скрыпторый. Вядомы імёны трох супрасльскіх кнігапісцаў XVI ст. — Мацвей Іванавіч у 1507 г. "в монастыри Пречистыя Благовешения, нарицаемом Супрясль в державе благовернаго христолюбивого вельможи Александра Ходкевича" закончыў перапісваць "Дзесятаглаў"; іераманах Паісій перапісаў у 1514 г. "Служэбнік" i Іван Праскура перапісаў напрыканцы XVI ст. "Жыціе Варлаама i Іаасафа" i "Ізмарад".
Супрасльскія манахі беражліва адносіліся да кніг i сабралі найбагацейшую ў Беларусі бібліятэку. Паводле вопісу, складзенага ў 1557 г. архімандрытам Сергіем Кімбарам, манастырская бібліятэка налічвала 203 кнігі (больш за 100 рукапісных). Бібліятэкай карысталіся толькі ў манастыры. Паводле статута бібліятэкі, які далі ў 1568 г. Юрый i Рыгор Хадкевічы, "книги церковныя въ позычки не мають быти даваны, котория розпожычаны, тыя абы все были собраны и знову мають быти зреестрованы". Манастырскі кнігазбор значна паменшыўся ў 1660 г., калі Супрасль захапілі маскоўскія войскі. У кніжным вопісу часта сустракалася паметка "Масква ўзяла".
Часы кіравання манастыром архімандрыта Сергія Кімбара (1532—1565 гг.) адметны не толькі дзейснай гаспадарчай працай (была пабудавана царква Уваскрэсення Хрыстова, трапезная, камяніца з келлямі, млын, выкапаны сажалкі), але i працай на духоўнай ніве. Кімбар, які быў чалавекам адукаваным i меў літаратурны дар, узначаліў рэдакцыйную раду па перакладу Бібліі на старабеларускую мову. У раду ўваходзілі пратапоп падляшскі Нестар, былы ігумен Троіца-Сергіевай лаўры старац Сергій, будучы канцлер Астафій Валовіч, велікакняжацкі пісар Міхаіл Гарабурда, Рыгор Хадкевіч, князі Юрый Слуцкі i Канстанцін Астрожскі. Плёнам ix працы стала выданне Іванам Фёдаравым i Пятром Мсціслаўцам у 1569 г. "Евангелля вучыцельнага" ў маёнтку Заблудава Рыгора Хадкевіча. Менавіта супрасльскі пераклад Бібліі выкарыстаў Іван Фёдараў пры выданні ў 1581 г. так званай "Астрожскай Бібліі" — першай поўнай Бібліі, надрукаванай кірылічным шрыфтом.
Інвентары 1557, 1645, 1668 гадоў паказваюць багацце манастыра — абразы, упрыгожаныя золатам i карункамі, залатыя i сярэбраныя чашы i келіхі, рызы, расшытыя золатам з дыяментамі.
Супрасльскі манастыр стаў уніяцкім пры архімандрыце Герасіме Веліконціі (1609—1635 гг.) Яго папярэднік архімандрыт Іларыён (князь Масальскі) за абвяшчэнне анафемы уніяцкаму мітрапаліту Іпацію Пацею разам з некалькімі манахамі, якія не прынялі унію, быў выгнаны з манастыра. Уніяцкі перыяд гісторыі Супрасльскага манастыра таксама мае слаўныя старонкі. Па-ранейшаму назапашвалася манастырская скарбніца, ішла праца над упрыгожаннем інтэр'ера Благавешчанскай царквы. У 1669 г. стары іканастас быў заменены новым. Галоўным яго упрыгожаннем стала барочная пазалочаная разьба, якую зрабіў гданьскі майстар Анджэй Мадзалеўскі. На жаль, цудоўныя фрэскі былі замазаны вапнай. Магчыма, у будучым гэта i выратавала ix ад знішчэння.
Вялікае значэнне для асветы ў Рэчы Паспалітай набыла манастырская друкарня, якая працавала з пачатку 1690-х гадоў да 1803 года. Супрасльскія манахі-друкары выдалі за гэты час больш за 420 кніг на старабеларускай, польскай i нават літоўскай мовах. Гэта былі кнігі як рэлігійныя, так i свецкія, і навучальныя, а таксама мастацкая літаратура. Сярод гх "Лексікон" (1722 г.), першы кірылічны зборнік нот (у зборніку "Паследаванне пастрыгу" 1697 г.), перакладзеныя на польскую мову "Прыгоды Гулівера" Джонатана Свіфта (1784 г.), "Новыя байкі Эзопа" (1782 г.) i іншыя творы. Падчас паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі ў супрасльскай друкарні выдаваліся паўстанцкія адозвы i універсалы. Супрасльскія манахі падтрымалі паўстанне i ахвяравалі на яго патрэбы 2 000 злотых i 82 фунты серабра, перадалі дзве паўтарафунтовыя гарматы. Падтрымаў Супрасльскі манастыр і паўстанне 1830—1831 гг.
Вызначаліся яны і жаданнем быць незалежнымі ад кіраўніцтва базыльянскага ордэна. Самі выбіралі сабе апата i ўпарта абаранялі свой статут. У 1740 г. апякун манастыра брэсцкі ваявода Адам Тадэвуш Хадкевіч i супрасльскі апат Юрый Булгак (ён жа епіскап тураўскі i пінскі) дамагліся ў папы рымскага Бенедыкта XIV булы, якой пацвярджаўся ранейшы статут i права браціі самім выбіраць апата. Нягледзячы на сваю самастойнасць ад базыльянскіх іерархаў, Супрасльскі манастыр па праву лічыўся буйнейшым цэнтрам базыльянскага ордэна. Відаць таму i стаў ён галоўнай рэзідэнцыяй базыльянаў. Адбылося гэта ў 1722 г., калі мітрапаліт кіеўскі i галіцкі Леў Кішка абраў Супрасль сваёй рэзідэнцыяй. Ён заснаваў пры манастыры мануфактуру па вырабу паперы i новую друкарню.
Першы падзел Рэчы Паспалітай прывёў да цяжкіх наступстваў для Супрасльскага манастыра. Беластоцкі край дастаўся Прусіі. Прагныя да спажывы прускія ўлады канфіскавалі манастырскія землі і вёскі. Давялося пад ціскам каралеўскіх друкароў прадаць i друкарню. Калі ж Беласточчынай у 1807 г. пасля Тыльзіцкага міру завалодала Расія, манастыр так i не атрымаў ад новай улады сваіх уладанняў. Разам з тым Супрасльскі манастыр страціў свае філіяльныя манастыры ў Варшаве на Падвальнай вуліцы (заснаваны ў 1781 г.) i ў мястэчку Кузніца, якому належалі маёнткі Вайновічы і Стрэпейкі (ix надаў у 1736 г. гарадзенскі падкаморый Казімір Бацюта). Манастыру быў нанесены удар па яго матэрыяльнай базе. А гэта стала пачаткам яго заняпаду, хоць манастыр па-ранейшаму заставаўся месцам паломніцтва вернікаў-уніятаў Падляшша, Берасцейшчыны, Гарадзеншчыны. Ішлі яны памаліцца цудадзейнаму Супрасльскаму абразу Маці Божай. Але самым каштоўным для вучоных людзей была манастырская бібліятэка. Старажытныя рукапісы, старадрукі, рэдкія кнігі на старабеларускай, польскай, лацінскай, французскай i іншых мовах прываблівалі ў Супрасль даследчыкаў.
Летам 1823 г. у бібліятэцы Супрасльскага манастыра працавалі прафесары Віленскага універсітэта вядомы славіст Міхаіл Баброўскі i гісторык Ігнат Даніловіч. Пра кніжны скарб манастырскай бібліятэкі Даніловіч пісаў, што яна налічвала "каля 80 тамоў рускіх рукапісаў". Многія кнігі ўпрыгожвалі мініяцюры, намаляваныя золатам, было ў манастыры i Евангелле, цалкам напісанае золатам. Асаблівую каштоўнасць уяўлялі пергаментныя рукапісы XII—XIII стагоддзяў. Можна ўявіць свяшчэннае хваляванне бібліяфілаў i аматараў даўніны перад гэтым неацэнным багаццем. I якую радасць, пэўна, перажываў І.Даніловіч, калі М.Баброўскі знайшоў у бібліятэцы летапіс "чыста літоўскі... дагэтуль нікому невядомы". Гэта быў летапіс, які вядомы цяпер як Супрасльскі (знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу). Быў перапісаны летапіс у 1519 г. "замышлением благоверного и христолюбивого князя Симиона Ивановича Одинцевича". Супрасльскі летапіс — першы знойдзены беларускі летапіс, мае поўны спіс 2-й рэдакцыі беларускага летапіснага збору 1446 г.
Міхаіл Баброўскі знайшоў яшчэ адзін унікальны рарытэт — кірылічны пергаментны рукапіс XI ст. — "старажытнейшы са славянскіх помнікаў, апроч, можа быць Барбарынскага палімсета". У рукапіс уваходзілі жыціі святых, казанні св. Іаана Златавуста, св. Фоцыуша i іншых святых. Другую частку рукапісу М.Баброўскі адправіў у Вену вядомаму славісту В.Капітару, але той гэтак i не вярнуў яе (цяпер яна ў бібліятэцы Люблінскага універсітэта). Першую частку набыў граф Замойскі (яна знаходзіцца ў Варшаве у Народавай бібліятэцы). Трэцюю частку набыла Публічная бібліятэка ў Пецярбургу. Гэтак быў разарваны на часткі унікальны помнік нашай кніжнасці.
Кніжныя багацці супрасльскага кнігазбору спакваля расцягваліся. Архімандрыт Вікенцій Журоўскі, як адзначыў яго паслядоўнік Мікалай Далматаў, "шчодраю рукою раздаваў манастырскія дакументы i кнігі ўсім, хто звярнуўся да яго з просьбай пра ix пазыку". Вялікую колькасць кніг узялі для бібліятэкі Літоўскай духоўнай семінарыі ў Вільні. У 1876 г. рэшткі супрасльскага кнігазбору, а таксама дакументы, архіў былі перададзены ў Віленскую публічную бібліятэку. Супрасльскі агмень кніжнасці згас.
Пасля скасавання ў 1839 г. царкоўнай уніі манастыр аддадзены праваслаўным i аднесены да другога класа. Апошні апат Нікадзім Марціноўскі стаў архімандрытам. Толькі вось брація не захацела пераходзіць у праваслаўе. Праўда, гэтай браціі налічвалася ўсяго пяць базыльянаў — вось што засталося ад некалі шматлюднай манаскай сябрыны. Манастыр ледзь ліпеў. Не было багатых апекуноў, бо каталіцкая шляхта i паны "крыва глядзелі" на тэты праваслаўны асяродак, як на гняздо ненавіснай ім "маскоўшчыны". Тым не менш пры манастыры да 1853 г. дзейнічала школа з чатырма класамі. У 1865 г. пры манастыры адкрылі рускую школу, бо ўлады імкнуліся русіфікаваць край.
Усё ж жыццё ў манастыры не згасла. Пакрысе яно набірала сілу. Былі пабудаваны цэрквы св. Панцеляймона (1875 г.), Іаана Багаслова (1890 г.), Георгія Пераможцы (1901 г). Але былой славы манастыр ужо не дасягнуў. У час першай сусветнай вайны, у 1915 г., частка манахаў эвакуіравалася ў Расію. Цудадзейны Супрасльскі абраз Маці Божай перенесены ў Слуцк. Неспрыяльным для манастыра быў і міжваенны час. Польскія ўлады ў 1919 г. забралі яго маёмасць i апячаталі цэрквы. А у 1927 г. Благавешчанская царква была асвечана віленскім біскупам Р. Ялбжыноўскім у каталіцкі касцёл.
Выстаяўшы перад выпрабаваннямі часу, перажыўшы i славу, i заняпад, i адраджэнне, Супрасльскі манастыр стаў ахвярай варварства. 28 ліпеня 1944 г. фашысты ўзарвалі Благавешчанскую царкву i спалілі манастырскія будынкі. Здавалася, гісторыя Супрасльскага манастыра закончылася. Пад друзам узарванай Благавешчанскай царквы назаўсёды пахавана яшчэ адна памятка нашага мінулага. Але асвячонае малітвамі месца не зарасло быллём.
Гісторыя Супрасльскага Благавешчанскага манастыра начала новы адлік, калі ў 1999 г. была адбудавана Благавешчанская царква.
Манастыр заснаваў наваградскі ваявода i вялікі маршалак Аляксандр Іванавіч Хадкевіч, які запрасіў у 1497 г. інакаў Кіева-Пячорскай лаўры ў родавую сядзібу Гарадок-на-Супраслі. Але жыццё побач з замкам Хадкевіча, дзе часта ладзіліся балі, вымусіла ix шукаць пустыннае месца. У 1500 г. інакі, паводле праваслаўнага звычаю, спусцілі на раку Супрасль драўлянае распяцце з часцінкай крыжа Гасподня i месца, куды вынесла яго плынь, палічылі выбраным Богам. Тут, ва ўрочышчы Сухі Груд у Блудаўскай пушчы (цяпер Крышчанская пушча), яны заклалі манастыр. А у 1502—1510 гг. з бласлаўлення канстанцінопальскага патрыярха Іакіма замест згарэлай царквы была пабудавана мураваная царква-крэпасць у імя Благавешчання. У 1511 г. храм асвяціў мітрапаліт кіеўскі i ўсяе Русі Іосіф Солтан, які надаў манастыру правы лаўры. Брація сама выбірала ігумена. Такі клопат мітрапаліта пра Супрасльскі манастыр апраўданы. Манастыр павінен быў стаць фарпостам праваслаўя на мяжы з каталіцкай Польшчай.
У Супрасльскім памянніку пра заснаванне манастыра распавядаецца наступнае: "В лето от начала мира 1500 индикта 3, дозволением вельможного пана, яго мосьци пана Александра Иванавича Ходкевича, началось создание этого моностыря в его ойчинной пуще Блудовской на краю речки Супряслы. Верою и любовью, желанием и трудами многогрешного священноинока игумена Пафнутия, родом з Бельска. И первее сложили небольшую церковь во имя святого Иоанна Богослова, а освящена названным метрополитом Иосифом, и трапезная на приход братии. Потом, в лето 1502 индикта 7 сделана была великая церковь Пречистой Богородицы честного ее благовещения с пределами великомучеников благоверных князей русских Бориса и Глеба, названных в святом крещении Романа и Давыда и преподобных святых отцев, строителей Печерских и начальников общему житию Антония и Феодосия богом спасаемого города Киева в Русской земле. Эта же церковь освящена была епископом нареченным митрополитом Киевским и всея Руси кир Ионой месяцы октоврия в 15 день на память преподобного отца нашего Евфимия Нового и святого мученика Лукиана пресвитера великого антиохийского, индикта 7".
Аляксандр Хадкевіч не забываўся пра манастыр i хацеў, каб ён "... на нашей отчизне твёрдо на веки стоял нашим споможением". У 1510 г. ён аддаў манастыру "двор и место Хворошчу", а у 1529 г. замест ix –вёскі Хвасты, Порасль i лясы каля Супрасля, а таксама вёскі Хворастава i Пужыцы на Палессі. Дапамагаў манастыру i мітрапаліт Солтан, які падараваў яму ў 1506 г. вёскі Тапелец, Бацюты i Пышава ў Бельскім павеце. Але самым дарагім падарункам быў абраз Багародзіцы — копія цудатворнага Смаленскага абраза Маці Божай, які нібыта напісаў евангеліст Лука. Абраз стаў галоўнай святыняй манастыра i лічыўся цудадзейным. Днём ушанавання Супрасльскага абраза Маці Божай было 25 сакавіка (7 красавіка па н.ст.).
Храм упрыгожылі фрэскі, напісаныя ў 1557 г. майстрамі пад кіраўніцтвам Нектарыя з Сербіі. Пампей Бацюшкаў, які бачыў фрэскі ў XIX ст., апісаў ix у кнізе "Белоруссия и Литва" (СПб, 1890). "Адносячыся да першай паловы XVI стагоддзя, супрасльскі фрэскавы жывапіс уяўляе сабой узор лепшага перыяду праваслаўнага іканапісу. Скляпенне купала займае васьміканцовая зорка, у сярэдзіне якой на блакітным фоне, усеяным залатымі зоркамі, намаляваны благаслаўляючы Збавіцель з евангеллем у левай руцэ, а па краях зоркі змешчаны вогненныя херувімы, a пад ёй шэраг архангелаў i серафімаў, a ніжэй арнаменты i славянскія надпісы. Пад купалам, у парусах, намаляваны эмблемы евангелістаў: анёл, цялец, леў i арол. У шестым шэрагу адкрыты тры карціны з жыцця Збавіцеля, a ў сёмым — з жыцця Маці Божай i цудатворныя абразы (каля хораў і пад імі). У восьмым i дзевятых шэрагах — святыя, якіх шануе праваслаўная царква. Унутраныя слупы храма таксама распісаны ў чатыры ярусы".
Благавешчанскі манастыр быў другім пасля Кіева-Пячорскай лаўры цэнтрам праваслаўнай культуры на землях Вялікага княства Літоўскага. У манастыры дзейнічаў скрыпторый. Вядомы імёны трох супрасльскіх кнігапісцаў XVI ст. — Мацвей Іванавіч у 1507 г. "в монастыри Пречистыя Благовешения, нарицаемом Супрясль в державе благовернаго христолюбивого вельможи Александра Ходкевича" закончыў перапісваць "Дзесятаглаў"; іераманах Паісій перапісаў у 1514 г. "Служэбнік" i Іван Праскура перапісаў напрыканцы XVI ст. "Жыціе Варлаама i Іаасафа" i "Ізмарад".
Супрасльскія манахі беражліва адносіліся да кніг i сабралі найбагацейшую ў Беларусі бібліятэку. Паводле вопісу, складзенага ў 1557 г. архімандрытам Сергіем Кімбарам, манастырская бібліятэка налічвала 203 кнігі (больш за 100 рукапісных). Бібліятэкай карысталіся толькі ў манастыры. Паводле статута бібліятэкі, які далі ў 1568 г. Юрый i Рыгор Хадкевічы, "книги церковныя въ позычки не мають быти даваны, котория розпожычаны, тыя абы все были собраны и знову мають быти зреестрованы". Манастырскі кнігазбор значна паменшыўся ў 1660 г., калі Супрасль захапілі маскоўскія войскі. У кніжным вопісу часта сустракалася паметка "Масква ўзяла".
Часы кіравання манастыром архімандрыта Сергія Кімбара (1532—1565 гг.) адметны не толькі дзейснай гаспадарчай працай (была пабудавана царква Уваскрэсення Хрыстова, трапезная, камяніца з келлямі, млын, выкапаны сажалкі), але i працай на духоўнай ніве. Кімбар, які быў чалавекам адукаваным i меў літаратурны дар, узначаліў рэдакцыйную раду па перакладу Бібліі на старабеларускую мову. У раду ўваходзілі пратапоп падляшскі Нестар, былы ігумен Троіца-Сергіевай лаўры старац Сергій, будучы канцлер Астафій Валовіч, велікакняжацкі пісар Міхаіл Гарабурда, Рыгор Хадкевіч, князі Юрый Слуцкі i Канстанцін Астрожскі. Плёнам ix працы стала выданне Іванам Фёдаравым i Пятром Мсціслаўцам у 1569 г. "Евангелля вучыцельнага" ў маёнтку Заблудава Рыгора Хадкевіча. Менавіта супрасльскі пераклад Бібліі выкарыстаў Іван Фёдараў пры выданні ў 1581 г. так званай "Астрожскай Бібліі" — першай поўнай Бібліі, надрукаванай кірылічным шрыфтом.
Інвентары 1557, 1645, 1668 гадоў паказваюць багацце манастыра — абразы, упрыгожаныя золатам i карункамі, залатыя i сярэбраныя чашы i келіхі, рызы, расшытыя золатам з дыяментамі.
Супрасльскі манастыр стаў уніяцкім пры архімандрыце Герасіме Веліконціі (1609—1635 гг.) Яго папярэднік архімандрыт Іларыён (князь Масальскі) за абвяшчэнне анафемы уніяцкаму мітрапаліту Іпацію Пацею разам з некалькімі манахамі, якія не прынялі унію, быў выгнаны з манастыра. Уніяцкі перыяд гісторыі Супрасльскага манастыра таксама мае слаўныя старонкі. Па-ранейшаму назапашвалася манастырская скарбніца, ішла праца над упрыгожаннем інтэр'ера Благавешчанскай царквы. У 1669 г. стары іканастас быў заменены новым. Галоўным яго упрыгожаннем стала барочная пазалочаная разьба, якую зрабіў гданьскі майстар Анджэй Мадзалеўскі. На жаль, цудоўныя фрэскі былі замазаны вапнай. Магчыма, у будучым гэта i выратавала ix ад знішчэння.
Вялікае значэнне для асветы ў Рэчы Паспалітай набыла манастырская друкарня, якая працавала з пачатку 1690-х гадоў да 1803 года. Супрасльскія манахі-друкары выдалі за гэты час больш за 420 кніг на старабеларускай, польскай i нават літоўскай мовах. Гэта былі кнігі як рэлігійныя, так i свецкія, і навучальныя, а таксама мастацкая літаратура. Сярод гх "Лексікон" (1722 г.), першы кірылічны зборнік нот (у зборніку "Паследаванне пастрыгу" 1697 г.), перакладзеныя на польскую мову "Прыгоды Гулівера" Джонатана Свіфта (1784 г.), "Новыя байкі Эзопа" (1782 г.) i іншыя творы. Падчас паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі ў супрасльскай друкарні выдаваліся паўстанцкія адозвы i універсалы. Супрасльскія манахі падтрымалі паўстанне i ахвяравалі на яго патрэбы 2 000 злотых i 82 фунты серабра, перадалі дзве паўтарафунтовыя гарматы. Падтрымаў Супрасльскі манастыр і паўстанне 1830—1831 гг.
Вызначаліся яны і жаданнем быць незалежнымі ад кіраўніцтва базыльянскага ордэна. Самі выбіралі сабе апата i ўпарта абаранялі свой статут. У 1740 г. апякун манастыра брэсцкі ваявода Адам Тадэвуш Хадкевіч i супрасльскі апат Юрый Булгак (ён жа епіскап тураўскі i пінскі) дамагліся ў папы рымскага Бенедыкта XIV булы, якой пацвярджаўся ранейшы статут i права браціі самім выбіраць апата. Нягледзячы на сваю самастойнасць ад базыльянскіх іерархаў, Супрасльскі манастыр па праву лічыўся буйнейшым цэнтрам базыльянскага ордэна. Відаць таму i стаў ён галоўнай рэзідэнцыяй базыльянаў. Адбылося гэта ў 1722 г., калі мітрапаліт кіеўскі i галіцкі Леў Кішка абраў Супрасль сваёй рэзідэнцыяй. Ён заснаваў пры манастыры мануфактуру па вырабу паперы i новую друкарню.
Першы падзел Рэчы Паспалітай прывёў да цяжкіх наступстваў для Супрасльскага манастыра. Беластоцкі край дастаўся Прусіі. Прагныя да спажывы прускія ўлады канфіскавалі манастырскія землі і вёскі. Давялося пад ціскам каралеўскіх друкароў прадаць i друкарню. Калі ж Беласточчынай у 1807 г. пасля Тыльзіцкага міру завалодала Расія, манастыр так i не атрымаў ад новай улады сваіх уладанняў. Разам з тым Супрасльскі манастыр страціў свае філіяльныя манастыры ў Варшаве на Падвальнай вуліцы (заснаваны ў 1781 г.) i ў мястэчку Кузніца, якому належалі маёнткі Вайновічы і Стрэпейкі (ix надаў у 1736 г. гарадзенскі падкаморый Казімір Бацюта). Манастыру быў нанесены удар па яго матэрыяльнай базе. А гэта стала пачаткам яго заняпаду, хоць манастыр па-ранейшаму заставаўся месцам паломніцтва вернікаў-уніятаў Падляшша, Берасцейшчыны, Гарадзеншчыны. Ішлі яны памаліцца цудадзейнаму Супрасльскаму абразу Маці Божай. Але самым каштоўным для вучоных людзей была манастырская бібліятэка. Старажытныя рукапісы, старадрукі, рэдкія кнігі на старабеларускай, польскай, лацінскай, французскай i іншых мовах прываблівалі ў Супрасль даследчыкаў.
Летам 1823 г. у бібліятэцы Супрасльскага манастыра працавалі прафесары Віленскага універсітэта вядомы славіст Міхаіл Баброўскі i гісторык Ігнат Даніловіч. Пра кніжны скарб манастырскай бібліятэкі Даніловіч пісаў, што яна налічвала "каля 80 тамоў рускіх рукапісаў". Многія кнігі ўпрыгожвалі мініяцюры, намаляваныя золатам, было ў манастыры i Евангелле, цалкам напісанае золатам. Асаблівую каштоўнасць уяўлялі пергаментныя рукапісы XII—XIII стагоддзяў. Можна ўявіць свяшчэннае хваляванне бібліяфілаў i аматараў даўніны перад гэтым неацэнным багаццем. I якую радасць, пэўна, перажываў І.Даніловіч, калі М.Баброўскі знайшоў у бібліятэцы летапіс "чыста літоўскі... дагэтуль нікому невядомы". Гэта быў летапіс, які вядомы цяпер як Супрасльскі (знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу). Быў перапісаны летапіс у 1519 г. "замышлением благоверного и христолюбивого князя Симиона Ивановича Одинцевича". Супрасльскі летапіс — першы знойдзены беларускі летапіс, мае поўны спіс 2-й рэдакцыі беларускага летапіснага збору 1446 г.
Міхаіл Баброўскі знайшоў яшчэ адзін унікальны рарытэт — кірылічны пергаментны рукапіс XI ст. — "старажытнейшы са славянскіх помнікаў, апроч, можа быць Барбарынскага палімсета". У рукапіс уваходзілі жыціі святых, казанні св. Іаана Златавуста, св. Фоцыуша i іншых святых. Другую частку рукапісу М.Баброўскі адправіў у Вену вядомаму славісту В.Капітару, але той гэтак i не вярнуў яе (цяпер яна ў бібліятэцы Люблінскага універсітэта). Першую частку набыў граф Замойскі (яна знаходзіцца ў Варшаве у Народавай бібліятэцы). Трэцюю частку набыла Публічная бібліятэка ў Пецярбургу. Гэтак быў разарваны на часткі унікальны помнік нашай кніжнасці.
Кніжныя багацці супрасльскага кнігазбору спакваля расцягваліся. Архімандрыт Вікенцій Журоўскі, як адзначыў яго паслядоўнік Мікалай Далматаў, "шчодраю рукою раздаваў манастырскія дакументы i кнігі ўсім, хто звярнуўся да яго з просьбай пра ix пазыку". Вялікую колькасць кніг узялі для бібліятэкі Літоўскай духоўнай семінарыі ў Вільні. У 1876 г. рэшткі супрасльскага кнігазбору, а таксама дакументы, архіў былі перададзены ў Віленскую публічную бібліятэку. Супрасльскі агмень кніжнасці згас.
Пасля скасавання ў 1839 г. царкоўнай уніі манастыр аддадзены праваслаўным i аднесены да другога класа. Апошні апат Нікадзім Марціноўскі стаў архімандрытам. Толькі вось брація не захацела пераходзіць у праваслаўе. Праўда, гэтай браціі налічвалася ўсяго пяць базыльянаў — вось што засталося ад некалі шматлюднай манаскай сябрыны. Манастыр ледзь ліпеў. Не было багатых апекуноў, бо каталіцкая шляхта i паны "крыва глядзелі" на тэты праваслаўны асяродак, як на гняздо ненавіснай ім "маскоўшчыны". Тым не менш пры манастыры да 1853 г. дзейнічала школа з чатырма класамі. У 1865 г. пры манастыры адкрылі рускую школу, бо ўлады імкнуліся русіфікаваць край.
Усё ж жыццё ў манастыры не згасла. Пакрысе яно набірала сілу. Былі пабудаваны цэрквы св. Панцеляймона (1875 г.), Іаана Багаслова (1890 г.), Георгія Пераможцы (1901 г). Але былой славы манастыр ужо не дасягнуў. У час першай сусветнай вайны, у 1915 г., частка манахаў эвакуіравалася ў Расію. Цудадзейны Супрасльскі абраз Маці Божай перенесены ў Слуцк. Неспрыяльным для манастыра быў і міжваенны час. Польскія ўлады ў 1919 г. забралі яго маёмасць i апячаталі цэрквы. А у 1927 г. Благавешчанская царква была асвечана віленскім біскупам Р. Ялбжыноўскім у каталіцкі касцёл.
Выстаяўшы перад выпрабаваннямі часу, перажыўшы i славу, i заняпад, i адраджэнне, Супрасльскі манастыр стаў ахвярай варварства. 28 ліпеня 1944 г. фашысты ўзарвалі Благавешчанскую царкву i спалілі манастырскія будынкі. Здавалася, гісторыя Супрасльскага манастыра закончылася. Пад друзам узарванай Благавешчанскай царквы назаўсёды пахавана яшчэ адна памятка нашага мінулага. Але асвячонае малітвамі месца не зарасло быллём.
Гісторыя Супрасльскага Благавешчанскага манастыра начала новы адлік, калі ў 1999 г. была адбудавана Благавешчанская царква.
Вітаўт Чаропка
Супрасль (артыкул падаецца скарочана)
Беларускі гістарычны часопіс