Выбраныя здымкі
Успенскі сабор у Смаленску Фота © Viktar Kalinouski |
Лесьвіца да сабору Фота © Олег Захаренков |
Брама Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Ансамбаль Усьпенскага сабору ўзвышаецца над далінай Дняпра на высокім мысу паміж двума ярамі, што падзяляюць бераг, і шмат у чым вызначае абрыс Смаленску. Ансамбаль Саборнае гары аб'ядноўвае комплексы сабору і архірэйскага двара.
У XI-XII стст. тут знаходзіўся дзяцінец - палітычны і рэлігійны цэнтар горада. У канцы XI ст. Смаленск робіцца ўдзельным горадам унука Яраслава Мудрага - Уладзіміра Манамаха. У 1101 г. ён заклаў тут вялікі каменны сабор у гонар Усьпеньня Божае Маці. Дабудаваны ў 1140–ыя гады ягоным унукам Расьціславам.
Археалягічныя раскопы знайшлі ва ўсходняй частцы Саборнае гары рэшткі каменнага церама, а на паўднёвым-захадзе ад сабору - фрагмэнты каменнай царквы. У XVI ст., пасьля акупацыі Смаленска маскоўскімі войскамі дзяцінец стаў, галоўным чынам, культавым цэнтрам, хаця і рабіў яшчэ ўражаньне крэпасьці.
У верасьні 1610 г. войска Рэчы Паспалітае аблажыла Смаленск. 3 чэрвеня 1611 года Смаленск быў узяты. Падчас штурму горада былі ўзарваныя парахавыя склепы, што знаходзіліся ў тоўшчы Саборнае гары. Выбухам быў разбураны амаль увесь верх сабору. Пасьля вяртаньня горада Вялікаму Княству Літоўскаму верх сабору быў зроблены драўляным, і ў такім выглядзе будынак выкарыстоўваўся ўніятамі. З 1659 г. ён ізноў катэдральны праваслаўны сабор. У 1660-я гг. ўзводзіцца мураваная званіца.
У 1674–75 гг. вялася разборка сьцен з-за старасьці. Тады ж царскі ўказ загадаў будаваць новы сабор па ўзору храма ў Аляксандраўскай слабадзе (што ў ста кілямэтрах на поўнач ад Масквы). У 1677 г. пад наглядам дойліда Аляксея Каралькова з Масквы адбылася закладка новага сабору. А. Каралькоў, падчас кіраваньня працамі, адступіў ад прысланага з Масквы праекта і павялічыў памеры будынка (55x42,6 мэтраў). Імкненьне да павялічэньня будынка і матэрыяльныя магчымасьці не былі дапасаваныя. Будаўнікам прыйшлося адмовіцца ад пабудовы суцэльнай усходняй сьцяны, да якой прымкнулі б апсіды. З-за гэтага ў 1679 г., калі сабор быў узьведзены ўжо на вышыню 26 мэтраў (прыкладна да ўзроўня цяперашніх круглых вокнаў), апсіды, дрэнна зьвязаныя з асноўным аб'ёмам, адышлі ад яго да ўсходу, пагражаючы падзеньнем. Працы былі спыненыя і аднавіліся толькі ў 1712 г., калі мітрапалітам стаў Дарафей Караткевіч зь Кіеву. Пры ім апсіды былі разабраныя і складзеныя наноў з вынасам менш чым на 3 мэтры. Сярэднюю апсіду пад уплывам эўрапейскага барока зрабілі гранёнай. З гэтым жа можна зьвязаць і круглыя верхнія вокны храма, хаця яны і зробленыя пазьней, падчас прац 1732-40 гг., калі будаўніцтва ўзначальваў Антоні Шэдзель. Сабор атрымаў сяміглавае завяршэньне і 13 жніўня 1740 года быў асьвячоны. Але нетрываласьць сабору выявілася адразу - небясьпечныя расколіны зьявіліся ў скляпеньнях і купалах. Было вырашана цясовы дах замяніць бляшаным.
У 1760-ыя гг. абваліліся заходнія главы сабору. Аднаўленчыя працы зь перакладкай скляпеньняў працягваліся да 1772 г. Спачатку імі кіраваў “вольны мурмайстар” Андрэй Кінель, пасьля 1767 г. – Пётра Абухаў зь Цверы. Замест 7 галоваў былі адноўленыя толькі 5 усходніх. Цэнтральную галаву, што абвалілася яшчэ раз у 1768 г., зрабілі глухой драўлянай. Пад верхнімі скляпеньнямі, для іх умацаваньня, былі працягнуты жалезныя сувязі і зацьверджаныя ў сутарэньнях сабору. У 1772 г. сабор быў ізноў асьвячоны.
Сабор ацалеў пры пажары 1812 года. Па просьбе першага гісторыка Смаленска Нікіфара Мурзакевіча, францускім камандаваньнем да сабору была прыстаўлена ахова.
У саборы два прастолы - галоўны прастол асьвячоны у імя Ўсьпеньня Найсьвяцейшае Багародзіцы, другі, прыдзельны - у імя Смаленскага абраза Божае Маці Адзігітрыі.
Па кампазыцыі Смаленскі Усьпенскі сабор паўтарае многія старажытныя саборы у імя Усьпеньня Божае Маці - пяцігаловы, крыжова-купальны, кубічны з трохчастковай апсідай. Да паўночна-ўсходняга кута сабору прымыкае маленькая рызьніца. Да магутнага простакутнага аб'ёму прымыкаюць тры слаба выступаючыя апсіды. Будынак завершаны ссунутым да ўсходу пяцігаловіем – усходняя пара галоваў пастаўленая над бакавымі апсідамі, заходняя – пад сярэдзінай асноўнага аб'ёму. Да паўночна-ўсходняга кута храма прымыкае маленькая рызьніца.
Сьцены сабору падзелены пілястрамі на 3 прасла. Дзяленьні сьцен, раскрапоўкі і капітэлі, вялікія круглыя вокны і праёмы зь фігурнай ліштвай узмацняюць характар грандыёзнага барочнага будынка. Круглыя вокны разьмешчаны на апсідах на двух узроўнях. Трохступеньчатым капітэлям пілястра адпавядаюць імпосты ў парталах і ліштве вокнаў. Бакавыя парталы ўвянчаныя разарванымі лучковымі франтонамі з ракавінай у тымпане. Больш пампэзнае завяршэньне заходняга партала кладзецца на аправу круглага акна. Барабаны падзелены васьмю пілястрамі, над арачнымі вокнамі зьмешчаны лучковыя франтончыкі.
Звонку роўнядзь сьцен сабору мае трохчастковае дзяленьне шырокімі лапаткамі, каторыя адпавядаюць унутранаму дзяленьню памяшканьня. Між лапаткамі - вокны ў два паверхі: ніжнія - з арачным завяршэньнем; верхнія - круглыя. Ліштва вокнаў упрыгожаная элемэнтамі барочнага стылю - стужкамі, зубчыкамі. Сабор мае тры парталы-ўваходы. Галоўны, заходні партал з зашклёным ганкам, пабудаваны у 1890 годзе. Цэнтральная частка заходняга фасада ўвянчаная невялікім барочным франтонам з маленькімі глаўкамі. Сьцены завяршае цяжкі карніз. Барабаны галоваў прарэзаны вокнамі.
Унутры 4-стоўпнага сабору заходнія рагавыя часткі абмежаваныя сьценамі, якія прымыкаюць да слупоў. Сярэдні неф перакрыты глухімі ветразьнымі скляпеньнямі, бакавыя - крыжовымі. Хоры над заходняй часткай зьвязаныя драўлянымі пераходамі ўздоўж бакавых сьцен з прасторай над алтаром. Круглыя вокны асьвятляюць другі паверх апсідаў. У падклецьці слупы і перакрыцьці, якія адносяцца яшчэ да ХVII веку, узмацнёныя падпружанымі лучковымі аркамі.
Строй барабанаў - пілястры і франтончыкі лучковай формы. Унутраная прастора сабору займае плошчу больш 2000 кв. мэтраў. Вышыня сьцен чацьверыка - 29,7 м. Чатыры магутных слупа нясуць скляпеньні і дзеляць сабор на 3 нефы. На вышыні 18,65 м зробленыя хоры. Каля заходняга кута будынка, у магільным склепе ў 1983 годзе быў зроблены бакавы алтар у гонар сабору смаленскіх сьвятых.
Унутраную аздобу сабору і пышны іканастас выканалі ў 1730-40-х гадах майстры: Сіла Міхайлавіч Трусіцкі, Пётра Дурніцкі, Хведар Аліцкі, Андрэй Масціцкі.
Жывапіс неаднаразова аднаўляўся алеяй, што давяло да агрубленьня першапачатковага калярыту. У купалу зьмешчана кампазыцыя "Зьяўленьне Сьвятога Духа": апосталы напісаны ў вольных, непрымушаных постацях вакол цэнтральнага малюнка Сьвятога Духа ў выглядзе голуба. Маляваныя картушовыя аправы зьяўляюцца своеасаблівым дапаўненьнем на іканастасу. Сюжэтныя кампазыцыі займаюць скляпеньні бакавых нэфаў і верхнюю частку слупоў. Схілы арак расьпісаныя грызальлю.
Іканастас - выключны твор у стылі барока, што зьдзіўляе грандыёзнасьцю памераў і ўзвышанасьцю аблічча. Кампазыцыйную аснову пяціяруснага іканастаса складаюць калёны, перавітыя паяруснымі гзымсамі. Між імі разьбярныя філёнкі абрамляючыя жывапіс. Калёны і гзымсы засланыя пышным пазалочаным разьбярствам: матывы - гронкі вінаграду, кветкі сланечніку, дуба, клёну. Асаблівасьцю іканастаса зьяўляецца разьба ў два пласты: на ніжні, ажурны пласт зьверху накладзены яшчэ адзін пласт, глыбокі, празрысты. Нараўне з залачэньнем, многія профілі іканастаса пасярэбраныя, яны адцяняюць залатое мігаценьне асноўнага разьбярства. На фоне віртуознага пазалочанага разьбярства эфэктна вылучаюцца абразы зь яркім насычаным колерам. У трохчастковай кампазыцыі антаблемэнты, якія падзяляюць ярусы, выгнутыя ў цэнтры, вылучая дынамічную закінутую ўверх частку іканастаса. Асабліва выразнае ажурнае разьбярства царскае брамы, на фоне каторай разьмешчаныя шэсьць невялікіх авальных абразоў. Раскрыжаваньні згуртаваныя па тры круглыя абразы, акаймаваныя плаўна выгнутым перарывістым гзымсам. Вышэй - скульптурныя выявы анёлаў. Увянчаны іканастас трыма невялікімі абразамі ў разьбярных шатах. На флянгах па восі бакавой брамы яго вянчаюць высокія двух'ярусныя кіёты, аздобленыя скульптурай. Агульную пышнасьць дапаўняюць кіёты вакол слупоў і біскупская катэдра, выкананыя на 1743-46 гг. разьбярамі А. Масціцкім, Ф. Аліцкім і мастакамі Ф. Каркоцкім, Ф. Ленавым.
Амаль усе абразы перадалтарнага шэрагу перапісаныя зноўку або неаднаразова рэстаўрыраваліся. Першая рэстаўрацыя была праведзена ў 1767-1772 гг., калі іканастас быў разабраны і вынесены з сабору ў спэцыяльна падрыхтаваныя памяшканьні, дзе зноўку пазалочаны, а абразы рэстаўраваны.
У 1820 г. пры Правялебным Восіпу была “адноўлена пазалота на іканастасе ва ўсю вышыню яго пад самыя скляпеньні, выпраўлены жывапіс на абразах і выпраўленыя сьцены”. У 1888 г. ўсе абразы былі перапісаныя маскоўскім мастаком Марозавым. У 1900 г. уладзімірскі жывапісец Парылаў ізноў перапісаў абразы Адзігітрыеўскага бакавога алтару.
У 1977-78 гг. шэраг абразоў мясцовага дэісуснага чыну і абразы з круглых мэдальёнаў 5-га ярусу былі вычышчаныя рэстаўратарамі ад пазьнейшых запісаў. З усіх росьпісаў іканастасу захаваўся ў першапачатковым выглядзе толькі адзін абраз “Вялікі Архірэй”. У першапачатковым выглядзе захаваўся і запрастольны абраз Царыцы Нябеснае у поўны рост зь Дзіцяткам Ісусам на руках.
Асаблівасьцю інтэр'еру Усьпенскага сабору зьяўляецца багацьце ў ім драўлянай скульптуры, што характэрна для беларускага ўніяцкага дойлідзтва. Асноўныя матывы разьбярства іканастаса, матывы пышнага барока, паўтараюцца ў афармленьні архірэйскага месца з правага боку і пышных сьпічастых шатаў, пастаўленых над прастолам на разьбярных пазалочаных калёнах.
Двухступеньчаты сінтрон збудаваны, верагодна, на мяжы ХVIII - ХIХ стст. У яго прыступках зробленыя шматлікія высоўныя скрыні для захоўваньня царкоўнае маёмасьці.
Да галоўнай сьвятыні Усьпенскага сабору - абраза Адзігітрыі Смаленскай вядуць дзьве чыгунныя лесьвіцы, якія зьбягаюцца на чыгуннай пляцоўцы каля абраза. Абраз знаходзіцца ў правага апорнага слупа храма.
На левым апорным слупе знаходзіцца іншая сьвятыня смаленскага сабору - плашчаніца. "Палажэньне ўва гроб" - як абвяшчае вышыты на ёй надпіс ля ног Хрыста - плашчаніца была вышытая ў майстэрнях Ефрасіньні Старыцкай у 1561 г. Княгіня Старыцкая, цётка Івана Жахлівага, была замешана ў замове супраць маскоўскага тырана. У 1563 г. яна была сасланая ў Горыцкі кляштар, што каля Кірылава. Плашчаніца была ўкладам княгіні ва Усьпенскі сабор Маскоўскага Крамлю. Адтуль разам зь іншымі каштоўнасьцямі плашчаніца была забрана французамі ў 1812 г. і адпраўлена ўва Францыю. Смаленскія партызаны адбілі напалеонаўскі абоз і ва ўзнагароду за гэта плашчаніца была даравана смаленскаму Усьпенскаму сабору.
Мастацкую каштоўнасьць уяўляюць вялікі падсьвечнік перад абразом Адзігітрыі (пач. ХII ст.) каля паўднёвага слупа, масіўныя лямпы з срэбра і пасрэбранай медзі, што вісяць перад абразамі мясцовага пісьма. У паўночна-заходнім куце сабору (пад хорамі) знаходзіцца абраз Аўрамія і Меркурыя Смаленскіх (пачатак ХVII ст.). У цэнтры абраза намаляваны Смаленск.
Заканчэньне Усьпенскага сабору дало штуршок да перабудовы ўсяго ансамблю. У другой палове XVII ст. прыбудаваныя званіца, царква Іаана Папярэдніка, Багаяўленскі сабор, будуюцца архірэйскі дом, кансысторыя, хлебны корпус. Усе пабудовы агароджваюцца каменнай сьцяной з трымя брамамі, іншая сьцяна аддзяляе архірэйскі двор ад абшару вакол сабору.
У XI-XII стст. тут знаходзіўся дзяцінец - палітычны і рэлігійны цэнтар горада. У канцы XI ст. Смаленск робіцца ўдзельным горадам унука Яраслава Мудрага - Уладзіміра Манамаха. У 1101 г. ён заклаў тут вялікі каменны сабор у гонар Усьпеньня Божае Маці. Дабудаваны ў 1140–ыя гады ягоным унукам Расьціславам.
Археалягічныя раскопы знайшлі ва ўсходняй частцы Саборнае гары рэшткі каменнага церама, а на паўднёвым-захадзе ад сабору - фрагмэнты каменнай царквы. У XVI ст., пасьля акупацыі Смаленска маскоўскімі войскамі дзяцінец стаў, галоўным чынам, культавым цэнтрам, хаця і рабіў яшчэ ўражаньне крэпасьці.
У верасьні 1610 г. войска Рэчы Паспалітае аблажыла Смаленск. 3 чэрвеня 1611 года Смаленск быў узяты. Падчас штурму горада былі ўзарваныя парахавыя склепы, што знаходзіліся ў тоўшчы Саборнае гары. Выбухам быў разбураны амаль увесь верх сабору. Пасьля вяртаньня горада Вялікаму Княству Літоўскаму верх сабору быў зроблены драўляным, і ў такім выглядзе будынак выкарыстоўваўся ўніятамі. З 1659 г. ён ізноў катэдральны праваслаўны сабор. У 1660-я гг. ўзводзіцца мураваная званіца.
У 1674–75 гг. вялася разборка сьцен з-за старасьці. Тады ж царскі ўказ загадаў будаваць новы сабор па ўзору храма ў Аляксандраўскай слабадзе (што ў ста кілямэтрах на поўнач ад Масквы). У 1677 г. пад наглядам дойліда Аляксея Каралькова з Масквы адбылася закладка новага сабору. А. Каралькоў, падчас кіраваньня працамі, адступіў ад прысланага з Масквы праекта і павялічыў памеры будынка (55x42,6 мэтраў). Імкненьне да павялічэньня будынка і матэрыяльныя магчымасьці не былі дапасаваныя. Будаўнікам прыйшлося адмовіцца ад пабудовы суцэльнай усходняй сьцяны, да якой прымкнулі б апсіды. З-за гэтага ў 1679 г., калі сабор быў узьведзены ўжо на вышыню 26 мэтраў (прыкладна да ўзроўня цяперашніх круглых вокнаў), апсіды, дрэнна зьвязаныя з асноўным аб'ёмам, адышлі ад яго да ўсходу, пагражаючы падзеньнем. Працы былі спыненыя і аднавіліся толькі ў 1712 г., калі мітрапалітам стаў Дарафей Караткевіч зь Кіеву. Пры ім апсіды былі разабраныя і складзеныя наноў з вынасам менш чым на 3 мэтры. Сярэднюю апсіду пад уплывам эўрапейскага барока зрабілі гранёнай. З гэтым жа можна зьвязаць і круглыя верхнія вокны храма, хаця яны і зробленыя пазьней, падчас прац 1732-40 гг., калі будаўніцтва ўзначальваў Антоні Шэдзель. Сабор атрымаў сяміглавае завяршэньне і 13 жніўня 1740 года быў асьвячоны. Але нетрываласьць сабору выявілася адразу - небясьпечныя расколіны зьявіліся ў скляпеньнях і купалах. Было вырашана цясовы дах замяніць бляшаным.
У 1760-ыя гг. абваліліся заходнія главы сабору. Аднаўленчыя працы зь перакладкай скляпеньняў працягваліся да 1772 г. Спачатку імі кіраваў “вольны мурмайстар” Андрэй Кінель, пасьля 1767 г. – Пётра Абухаў зь Цверы. Замест 7 галоваў былі адноўленыя толькі 5 усходніх. Цэнтральную галаву, што абвалілася яшчэ раз у 1768 г., зрабілі глухой драўлянай. Пад верхнімі скляпеньнямі, для іх умацаваньня, былі працягнуты жалезныя сувязі і зацьверджаныя ў сутарэньнях сабору. У 1772 г. сабор быў ізноў асьвячоны.
Сабор ацалеў пры пажары 1812 года. Па просьбе першага гісторыка Смаленска Нікіфара Мурзакевіча, францускім камандаваньнем да сабору была прыстаўлена ахова.
У саборы два прастолы - галоўны прастол асьвячоны у імя Ўсьпеньня Найсьвяцейшае Багародзіцы, другі, прыдзельны - у імя Смаленскага абраза Божае Маці Адзігітрыі.
Па кампазыцыі Смаленскі Усьпенскі сабор паўтарае многія старажытныя саборы у імя Усьпеньня Божае Маці - пяцігаловы, крыжова-купальны, кубічны з трохчастковай апсідай. Да паўночна-ўсходняга кута сабору прымыкае маленькая рызьніца. Да магутнага простакутнага аб'ёму прымыкаюць тры слаба выступаючыя апсіды. Будынак завершаны ссунутым да ўсходу пяцігаловіем – усходняя пара галоваў пастаўленая над бакавымі апсідамі, заходняя – пад сярэдзінай асноўнага аб'ёму. Да паўночна-ўсходняга кута храма прымыкае маленькая рызьніца.
Сьцены сабору падзелены пілястрамі на 3 прасла. Дзяленьні сьцен, раскрапоўкі і капітэлі, вялікія круглыя вокны і праёмы зь фігурнай ліштвай узмацняюць характар грандыёзнага барочнага будынка. Круглыя вокны разьмешчаны на апсідах на двух узроўнях. Трохступеньчатым капітэлям пілястра адпавядаюць імпосты ў парталах і ліштве вокнаў. Бакавыя парталы ўвянчаныя разарванымі лучковымі франтонамі з ракавінай у тымпане. Больш пампэзнае завяршэньне заходняга партала кладзецца на аправу круглага акна. Барабаны падзелены васьмю пілястрамі, над арачнымі вокнамі зьмешчаны лучковыя франтончыкі.
Звонку роўнядзь сьцен сабору мае трохчастковае дзяленьне шырокімі лапаткамі, каторыя адпавядаюць унутранаму дзяленьню памяшканьня. Між лапаткамі - вокны ў два паверхі: ніжнія - з арачным завяршэньнем; верхнія - круглыя. Ліштва вокнаў упрыгожаная элемэнтамі барочнага стылю - стужкамі, зубчыкамі. Сабор мае тры парталы-ўваходы. Галоўны, заходні партал з зашклёным ганкам, пабудаваны у 1890 годзе. Цэнтральная частка заходняга фасада ўвянчаная невялікім барочным франтонам з маленькімі глаўкамі. Сьцены завяршае цяжкі карніз. Барабаны галоваў прарэзаны вокнамі.
Унутры 4-стоўпнага сабору заходнія рагавыя часткі абмежаваныя сьценамі, якія прымыкаюць да слупоў. Сярэдні неф перакрыты глухімі ветразьнымі скляпеньнямі, бакавыя - крыжовымі. Хоры над заходняй часткай зьвязаныя драўлянымі пераходамі ўздоўж бакавых сьцен з прасторай над алтаром. Круглыя вокны асьвятляюць другі паверх апсідаў. У падклецьці слупы і перакрыцьці, якія адносяцца яшчэ да ХVII веку, узмацнёныя падпружанымі лучковымі аркамі.
Строй барабанаў - пілястры і франтончыкі лучковай формы. Унутраная прастора сабору займае плошчу больш 2000 кв. мэтраў. Вышыня сьцен чацьверыка - 29,7 м. Чатыры магутных слупа нясуць скляпеньні і дзеляць сабор на 3 нефы. На вышыні 18,65 м зробленыя хоры. Каля заходняга кута будынка, у магільным склепе ў 1983 годзе быў зроблены бакавы алтар у гонар сабору смаленскіх сьвятых.
Унутраную аздобу сабору і пышны іканастас выканалі ў 1730-40-х гадах майстры: Сіла Міхайлавіч Трусіцкі, Пётра Дурніцкі, Хведар Аліцкі, Андрэй Масціцкі.
Жывапіс неаднаразова аднаўляўся алеяй, што давяло да агрубленьня першапачатковага калярыту. У купалу зьмешчана кампазыцыя "Зьяўленьне Сьвятога Духа": апосталы напісаны ў вольных, непрымушаных постацях вакол цэнтральнага малюнка Сьвятога Духа ў выглядзе голуба. Маляваныя картушовыя аправы зьяўляюцца своеасаблівым дапаўненьнем на іканастасу. Сюжэтныя кампазыцыі займаюць скляпеньні бакавых нэфаў і верхнюю частку слупоў. Схілы арак расьпісаныя грызальлю.
Іканастас - выключны твор у стылі барока, што зьдзіўляе грандыёзнасьцю памераў і ўзвышанасьцю аблічча. Кампазыцыйную аснову пяціяруснага іканастаса складаюць калёны, перавітыя паяруснымі гзымсамі. Між імі разьбярныя філёнкі абрамляючыя жывапіс. Калёны і гзымсы засланыя пышным пазалочаным разьбярствам: матывы - гронкі вінаграду, кветкі сланечніку, дуба, клёну. Асаблівасьцю іканастаса зьяўляецца разьба ў два пласты: на ніжні, ажурны пласт зьверху накладзены яшчэ адзін пласт, глыбокі, празрысты. Нараўне з залачэньнем, многія профілі іканастаса пасярэбраныя, яны адцяняюць залатое мігаценьне асноўнага разьбярства. На фоне віртуознага пазалочанага разьбярства эфэктна вылучаюцца абразы зь яркім насычаным колерам. У трохчастковай кампазыцыі антаблемэнты, якія падзяляюць ярусы, выгнутыя ў цэнтры, вылучая дынамічную закінутую ўверх частку іканастаса. Асабліва выразнае ажурнае разьбярства царскае брамы, на фоне каторай разьмешчаныя шэсьць невялікіх авальных абразоў. Раскрыжаваньні згуртаваныя па тры круглыя абразы, акаймаваныя плаўна выгнутым перарывістым гзымсам. Вышэй - скульптурныя выявы анёлаў. Увянчаны іканастас трыма невялікімі абразамі ў разьбярных шатах. На флянгах па восі бакавой брамы яго вянчаюць высокія двух'ярусныя кіёты, аздобленыя скульптурай. Агульную пышнасьць дапаўняюць кіёты вакол слупоў і біскупская катэдра, выкананыя на 1743-46 гг. разьбярамі А. Масціцкім, Ф. Аліцкім і мастакамі Ф. Каркоцкім, Ф. Ленавым.
Амаль усе абразы перадалтарнага шэрагу перапісаныя зноўку або неаднаразова рэстаўрыраваліся. Першая рэстаўрацыя была праведзена ў 1767-1772 гг., калі іканастас быў разабраны і вынесены з сабору ў спэцыяльна падрыхтаваныя памяшканьні, дзе зноўку пазалочаны, а абразы рэстаўраваны.
У 1820 г. пры Правялебным Восіпу была “адноўлена пазалота на іканастасе ва ўсю вышыню яго пад самыя скляпеньні, выпраўлены жывапіс на абразах і выпраўленыя сьцены”. У 1888 г. ўсе абразы былі перапісаныя маскоўскім мастаком Марозавым. У 1900 г. уладзімірскі жывапісец Парылаў ізноў перапісаў абразы Адзігітрыеўскага бакавога алтару.
У 1977-78 гг. шэраг абразоў мясцовага дэісуснага чыну і абразы з круглых мэдальёнаў 5-га ярусу былі вычышчаныя рэстаўратарамі ад пазьнейшых запісаў. З усіх росьпісаў іканастасу захаваўся ў першапачатковым выглядзе толькі адзін абраз “Вялікі Архірэй”. У першапачатковым выглядзе захаваўся і запрастольны абраз Царыцы Нябеснае у поўны рост зь Дзіцяткам Ісусам на руках.
Асаблівасьцю інтэр'еру Усьпенскага сабору зьяўляецца багацьце ў ім драўлянай скульптуры, што характэрна для беларускага ўніяцкага дойлідзтва. Асноўныя матывы разьбярства іканастаса, матывы пышнага барока, паўтараюцца ў афармленьні архірэйскага месца з правага боку і пышных сьпічастых шатаў, пастаўленых над прастолам на разьбярных пазалочаных калёнах.
Двухступеньчаты сінтрон збудаваны, верагодна, на мяжы ХVIII - ХIХ стст. У яго прыступках зробленыя шматлікія высоўныя скрыні для захоўваньня царкоўнае маёмасьці.
Да галоўнай сьвятыні Усьпенскага сабору - абраза Адзігітрыі Смаленскай вядуць дзьве чыгунныя лесьвіцы, якія зьбягаюцца на чыгуннай пляцоўцы каля абраза. Абраз знаходзіцца ў правага апорнага слупа храма.
На левым апорным слупе знаходзіцца іншая сьвятыня смаленскага сабору - плашчаніца. "Палажэньне ўва гроб" - як абвяшчае вышыты на ёй надпіс ля ног Хрыста - плашчаніца была вышытая ў майстэрнях Ефрасіньні Старыцкай у 1561 г. Княгіня Старыцкая, цётка Івана Жахлівага, была замешана ў замове супраць маскоўскага тырана. У 1563 г. яна была сасланая ў Горыцкі кляштар, што каля Кірылава. Плашчаніца была ўкладам княгіні ва Усьпенскі сабор Маскоўскага Крамлю. Адтуль разам зь іншымі каштоўнасьцямі плашчаніца была забрана французамі ў 1812 г. і адпраўлена ўва Францыю. Смаленскія партызаны адбілі напалеонаўскі абоз і ва ўзнагароду за гэта плашчаніца была даравана смаленскаму Усьпенскаму сабору.
Мастацкую каштоўнасьць уяўляюць вялікі падсьвечнік перад абразом Адзігітрыі (пач. ХII ст.) каля паўднёвага слупа, масіўныя лямпы з срэбра і пасрэбранай медзі, што вісяць перад абразамі мясцовага пісьма. У паўночна-заходнім куце сабору (пад хорамі) знаходзіцца абраз Аўрамія і Меркурыя Смаленскіх (пачатак ХVII ст.). У цэнтры абраза намаляваны Смаленск.
Заканчэньне Усьпенскага сабору дало штуршок да перабудовы ўсяго ансамблю. У другой палове XVII ст. прыбудаваныя званіца, царква Іаана Папярэдніка, Багаяўленскі сабор, будуюцца архірэйскі дом, кансысторыя, хлебны корпус. Усе пабудовы агароджваюцца каменнай сьцяной з трымя брамамі, іншая сьцяна аддзяляе архірэйскі двор ад абшару вакол сабору.
Крыніца:
Памятники архитектуры Смоленской области
Москва, 1987
Официальный сайт Смоленской и Калининградской епархии