Выбраныя здымкі
Паўднёвы фасад, фрагмент. Здымак каля 1939 г. |
Палац Храптовічаў на здымку пач. ХХ ст. Фота © К. Шастоўскі |
Паўднёвы фасад. Здымак 1894 г. Фота © К. Шастоўскі |
Вялікі маёнтак Шчорсы, разлеглы над Нёманам, спрадвеку належаў беларускаму роду Храбтовічаў, якія атрымалі землі ад вялікіх князёў літоўскіх. Аднак да 18 ст. гэты маёнтак не быў вядомы чым-небудзь адметным у Літве. Становішча змянілася, калі Шчорсы ў спадчыну атрымаў Яхім Храптовіч (1729-1812), канцлер ВКЛ, жанаты на Канстанцыі з Пшаздзецкіх. Пры Яхіме - аднаму з выбітнейшых асобаў свайго часу - сядзіба ў Шчорсах, дзякуючы эканамічным і зямельным рэформам, стала найбагацейшай у ВКЛ.
У 1760-я гг. драўляныя будынкі галоўнага фальварка і невялікі драўляны палац ужо не маглі выконваць функцыі адміністрацыйна-гаспадарчага цэнтра вялізных угоддзяў маёнтка Шчорсы. Яўхім Літавор Храптовіч засноўвае ў 1770-ых гг. палацава-паркавы ансамбль. Праект быў заказаны італьянскаму дойліду Джузэпе дэ Сака, інтэр'еры выконваў Карла Спампані, будаўнічымі работамі кіраваў Я. Габрыэль. Фактычна менавіта Я. Храптовіч «адкрыў» Дж. Сака, хаця той працаваў у Рэчы Паспалітай ужо з 1735 г., але да гэтага часу буйных заказаў не атрымліваў. Француз Я. Габрыэль - аўтар унікальнай царквы ў Шчорсах. З італьянскім архітэктарам К. Спампані - кіраўніком перабудовы езуіцкага калегіума ў Вільні ў 1772-1773 гг. Я. Храптовіч знаёміцца ў ходзе работы Адукацыйнай камісіі, дзе прымае ўдзел. Такім чынам у перыяд 1770-1776 гг. у Шчорсах для Храптовіча працавала адна з самых моцных па творчаму патэнцыялу эўрапейскага ўзроўню архітэктурных садружнасцей у Рэчы Паспалітай.
Галоўны корпус палаца ўяўляў сабой простакутнае ў плане аднапавярховае збудаванне, узнятае на невысокі падмурак. На трох цэнтральных восях стаяў двухпавярховы папярочны корпус, накрыты авальным усечаным зверху купалам і з галоўнага фасада расчлянёны пілястрамі карынфскага ордэра з трохкутным франтонам у завершы. У парк аб'ём выступаў моцным паўкруглым рызалітам. Па перыметры купальнай часткі ішлі авальныя люкарны. З боку ўезда гэта частка будынка была выканана ў выглядзе несапраўднага рызаліта з дзвярамі галоўнага ўвахода, высокімі арачнымі вокнамі на першым і простакутнымі на другім паверхах. У другой палове XIX ст. да дома далучыўся ганак-тэраса. Відаць, у гэты ж час на плоскасці франтона з'явіўся рэльефны надпіс на лацінскай мове PACI ET LIBERTATI ("Мір і Свабода"). Фасады чляніліся пілястрамі і высокімі арачнымі вокнамі ў простых ляпных ліштвах з замковым каменнем. Высокі трохсхільны, крыты чарапіцай дах аднапавярховых крылаў прарэзвалі барочныя дахавыя вокны. У столі размяшчаўся вялікі акварыум, які асвятляўся зверху светлавым ліхтаром.
Аднапавярховыя крылы цэнтральнага корпуса завяршаліся высокімі вальмавымі дахамі з комінамі і люкарнамі. Выразны рытм фасадаў ствараўся пілястрамі і вялікімі вокнамі з паўцыркульнымі аркамі і замковымі каменямі. Цэнтральны корпус меў анфіладную планіроўку. У афармленні інтэр'ераў прымалі ўдзел мастакі Т. Манькоўскі і А. Смуглевіч, былі выкарыстаны карціны Ю. Карчэўскага.
Аб характары ўнутранай арганізацыі палаца сведчанняў вельмі мала. На першым і на другім паверхах папярочнага аб'ёма з боку парка меліся дзве залы-ратонды, з галоўнага фасада - квадратныя вестыбюль і кулуар параднай залы. Залы-ратонды аформлены ў тэхніцы стука, расчлянёны парамі пілястраў іанічнага ордэра. Паміж пілястрамі знаходзіліся арачныя рамы, завершаныя гарызантальна падвешанымі ляпнымі гірляндамі з выкарыстаннем матываў барока і ракако. Верхні паверх папярочнага купальнага корпуса займала бібліятэка і карцінная галерэя ў 100 палоцен.
Пабудаваныя ў 1777 г. сіметрычныя бакавыя карпусы мелі службовае прызначэнне і сціплае архітэктурнае аблічча. У пачатку XIX ст. цэнтральна-восевая кампазіцыя ансамбля была развіта ў глыбіню прыбудовай з усходняга боку двара флігеля, у якім размяшчалася стайня і жыллё конюха, а з заходняга боку — службовых будынкаў у выглядзе карэ. Двор замыкала агароджа з барочнай брамай, да якой вяла шырокая ўязная алея, абсаджаная ліпамі. Яна складалася з моцных варот чыгуннага ліцця, падвешаных на мураваных пілонах, злучаных фігурным гербавым шчытом. Шырокія слупы простакутнага сячэння мелі па краях руставаныя лапаткі, у верхняй частцы завяршаліся карнізам з пастаўленымі на ім літымі скульптурнымі групамі ў выглядзе антычных кампазіцый, са сцягоў і ваенных атрыбутаў. Аўтарам гэтых скульптурных кампазіцый з'яўляўся Карла Спампані. Ансамбль палаца ўключаў і фантан. У час археалагічных раскопак былі выяўлены рэшткі керамічнага водаправода XVIII ст.
На поўнач і захад ад палацавага комплексу раскінуўся пейзажны парк (плошчаю каля 40 га) з сістэмай штучных сажалак. На паўночны захад ад палаца на беразе самай вялікай сажалкі быў пастаўлены Т-падобны ў плане будынак, прызначаны для славутай бібліятэкі I.Л. Храптовіча, якая змяшчала каля 15 тысяч кніг на розных мовах, старажытныя рукапісы, геаграфічныя карты, каштоўны архіў.
У час першай сусветнай вайны палацава-паркавы ансамбль у Шчорсах панёс вялікія страты з-за праходзячай праз гэтыя мясціны лініі фронта. Палац быў спалены, але на фотаздымках, якія зроблены незадоўга да 1939 г. будынак стаіць у адносна задавальняючым стане. У час грамадзянскай вайны пры савецкай уладзе ўся маёмасць Храптовічаў была нацыяналізавана, каштоўная калекцыя старажытнасцей і твораў мастацтва вывезена ў Маскву, а архіў - у Пецярбург. Пасля 1920 г. А. Храптовіч-Буцянёў упарадкоўвае гаспадарку маёнтка. Ён рамантуе для пражывання шматлікай сям'і флігель упраўляючага маёнтка. Пасля другой сусветнай вайны маёнтак Шчорсы стаў часткай мясцовага калгаса. Асноўныя збудаванні комплексу прышлі ў канчатковы заняпад, парк запушчаны і забалочаны, набыў рысы лесапаркавай зоны. Палац зруйнаваны да падмуркаў у 1950-х гадах, у левым флігелі зрабілі дзіцячы садок, некаторыя гаспадарчыя пабудовы пераабсталявалі пад жытло.
Палац - самая ранняя буйная работа Дж. Сака - яскравы помнік архітэктуры, які сінтэзаваў прыёмы позняга барока і ранняга класіцызму, а таксама ілюстраваў так званы стыль Станіслава Аўгуста. Палац з'яўляўся не толькі выдатным творам дойлідства, але і каштоўным помнікам культуры, цесна звязаным з гісторыка-культурным жыццём краіны.
У 1760-я гг. драўляныя будынкі галоўнага фальварка і невялікі драўляны палац ужо не маглі выконваць функцыі адміністрацыйна-гаспадарчага цэнтра вялізных угоддзяў маёнтка Шчорсы. Яўхім Літавор Храптовіч засноўвае ў 1770-ых гг. палацава-паркавы ансамбль. Праект быў заказаны італьянскаму дойліду Джузэпе дэ Сака, інтэр'еры выконваў Карла Спампані, будаўнічымі работамі кіраваў Я. Габрыэль. Фактычна менавіта Я. Храптовіч «адкрыў» Дж. Сака, хаця той працаваў у Рэчы Паспалітай ужо з 1735 г., але да гэтага часу буйных заказаў не атрымліваў. Француз Я. Габрыэль - аўтар унікальнай царквы ў Шчорсах. З італьянскім архітэктарам К. Спампані - кіраўніком перабудовы езуіцкага калегіума ў Вільні ў 1772-1773 гг. Я. Храптовіч знаёміцца ў ходзе работы Адукацыйнай камісіі, дзе прымае ўдзел. Такім чынам у перыяд 1770-1776 гг. у Шчорсах для Храптовіча працавала адна з самых моцных па творчаму патэнцыялу эўрапейскага ўзроўню архітэктурных садружнасцей у Рэчы Паспалітай.
Галоўны корпус палаца ўяўляў сабой простакутнае ў плане аднапавярховае збудаванне, узнятае на невысокі падмурак. На трох цэнтральных восях стаяў двухпавярховы папярочны корпус, накрыты авальным усечаным зверху купалам і з галоўнага фасада расчлянёны пілястрамі карынфскага ордэра з трохкутным франтонам у завершы. У парк аб'ём выступаў моцным паўкруглым рызалітам. Па перыметры купальнай часткі ішлі авальныя люкарны. З боку ўезда гэта частка будынка была выканана ў выглядзе несапраўднага рызаліта з дзвярамі галоўнага ўвахода, высокімі арачнымі вокнамі на першым і простакутнымі на другім паверхах. У другой палове XIX ст. да дома далучыўся ганак-тэраса. Відаць, у гэты ж час на плоскасці франтона з'явіўся рэльефны надпіс на лацінскай мове PACI ET LIBERTATI ("Мір і Свабода"). Фасады чляніліся пілястрамі і высокімі арачнымі вокнамі ў простых ляпных ліштвах з замковым каменнем. Высокі трохсхільны, крыты чарапіцай дах аднапавярховых крылаў прарэзвалі барочныя дахавыя вокны. У столі размяшчаўся вялікі акварыум, які асвятляўся зверху светлавым ліхтаром.
Аднапавярховыя крылы цэнтральнага корпуса завяршаліся высокімі вальмавымі дахамі з комінамі і люкарнамі. Выразны рытм фасадаў ствараўся пілястрамі і вялікімі вокнамі з паўцыркульнымі аркамі і замковымі каменямі. Цэнтральны корпус меў анфіладную планіроўку. У афармленні інтэр'ераў прымалі ўдзел мастакі Т. Манькоўскі і А. Смуглевіч, былі выкарыстаны карціны Ю. Карчэўскага.
Аб характары ўнутранай арганізацыі палаца сведчанняў вельмі мала. На першым і на другім паверхах папярочнага аб'ёма з боку парка меліся дзве залы-ратонды, з галоўнага фасада - квадратныя вестыбюль і кулуар параднай залы. Залы-ратонды аформлены ў тэхніцы стука, расчлянёны парамі пілястраў іанічнага ордэра. Паміж пілястрамі знаходзіліся арачныя рамы, завершаныя гарызантальна падвешанымі ляпнымі гірляндамі з выкарыстаннем матываў барока і ракако. Верхні паверх папярочнага купальнага корпуса займала бібліятэка і карцінная галерэя ў 100 палоцен.
Пабудаваныя ў 1777 г. сіметрычныя бакавыя карпусы мелі службовае прызначэнне і сціплае архітэктурнае аблічча. У пачатку XIX ст. цэнтральна-восевая кампазіцыя ансамбля была развіта ў глыбіню прыбудовай з усходняга боку двара флігеля, у якім размяшчалася стайня і жыллё конюха, а з заходняга боку — службовых будынкаў у выглядзе карэ. Двор замыкала агароджа з барочнай брамай, да якой вяла шырокая ўязная алея, абсаджаная ліпамі. Яна складалася з моцных варот чыгуннага ліцця, падвешаных на мураваных пілонах, злучаных фігурным гербавым шчытом. Шырокія слупы простакутнага сячэння мелі па краях руставаныя лапаткі, у верхняй частцы завяршаліся карнізам з пастаўленымі на ім літымі скульптурнымі групамі ў выглядзе антычных кампазіцый, са сцягоў і ваенных атрыбутаў. Аўтарам гэтых скульптурных кампазіцый з'яўляўся Карла Спампані. Ансамбль палаца ўключаў і фантан. У час археалагічных раскопак былі выяўлены рэшткі керамічнага водаправода XVIII ст.
На поўнач і захад ад палацавага комплексу раскінуўся пейзажны парк (плошчаю каля 40 га) з сістэмай штучных сажалак. На паўночны захад ад палаца на беразе самай вялікай сажалкі быў пастаўлены Т-падобны ў плане будынак, прызначаны для славутай бібліятэкі I.Л. Храптовіча, якая змяшчала каля 15 тысяч кніг на розных мовах, старажытныя рукапісы, геаграфічныя карты, каштоўны архіў.
У час першай сусветнай вайны палацава-паркавы ансамбль у Шчорсах панёс вялікія страты з-за праходзячай праз гэтыя мясціны лініі фронта. Палац быў спалены, але на фотаздымках, якія зроблены незадоўга да 1939 г. будынак стаіць у адносна задавальняючым стане. У час грамадзянскай вайны пры савецкай уладзе ўся маёмасць Храптовічаў была нацыяналізавана, каштоўная калекцыя старажытнасцей і твораў мастацтва вывезена ў Маскву, а архіў - у Пецярбург. Пасля 1920 г. А. Храптовіч-Буцянёў упарадкоўвае гаспадарку маёнтка. Ён рамантуе для пражывання шматлікай сям'і флігель упраўляючага маёнтка. Пасля другой сусветнай вайны маёнтак Шчорсы стаў часткай мясцовага калгаса. Асноўныя збудаванні комплексу прышлі ў канчатковы заняпад, парк запушчаны і забалочаны, набыў рысы лесапаркавай зоны. Палац зруйнаваны да падмуркаў у 1950-х гадах, у левым флігелі зрабілі дзіцячы садок, некаторыя гаспадарчыя пабудовы пераабсталявалі пад жытло.
Палац - самая ранняя буйная работа Дж. Сака - яскравы помнік архітэктуры, які сінтэзаваў прыёмы позняга барока і ранняга класіцызму, а таксама ілюстраваў так званы стыль Станіслава Аўгуста. Палац з'яўляўся не толькі выдатным творам дойлідства, але і каштоўным помнікам культуры, цесна звязаным з гісторыка-культурным жыццём краіны.
Крыніца:
Roman Aftanazy
Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej.
Tom I
Wydawnictwo Ossolineum. Wrocław. 1991
А.М. Кулагін
Страчаная спадчына
Мінск, Беларусь, 2003
Памяць. Наваградскі раён
Мінск, "БЕЛТА", 1997
Фотаздымкі:
Roman Aftanazy
Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej.
Tom I
Wydawnictwo Ossolineum. Wrocław. 1991
У. Арлоў
"Краіна Беларусь"
Angloproject, Slovakia, 2003