Klasztor św. Krzyża | Bereza Kartuska

Więcej zdjęć (36) >>

Ruiny obronnego klasztoru kartuzów i kościół w obrębie kartuzji

Ruiny klasztoru kartuzów znajdują się na zachodnim obrzeżu miejscowości Bereza, właściwie już poza miastem, nad brzegiem bezimiennego dopływu Jasiołdy. Klasztor fundacji podkanclerzego litewskiego Kazimierza Lwa Sapiehy, wybudowany w latach 1648-89 w stylu barokowym. Zespół budowli klasztornych należał do największych na terenie Rzeczypospolitej. Zespół zabudowań kartuzji wraz z ogrodami zajmował blisko 50 hektarów. Choć do naszych czasów zachowało się niewiele, nawet te pozostałości robią na zwiedzających ogromne wrażenie. Na podstawie rysunków i planów można sobie wyobrazić, jak klasztor wyglądał za czasów świetności.

Głównym elementem założenia był ogromny kościół pod wezwaniem Św. Krzyża. Tylna część kościoła wraz z wieżą była do połowy wsunięta w obręb prostokątnego wirydarza klasztornego. Wokół wirydarza znajdowały się krużganki i tworzące czworobok zabudowania mieszczące eremy – indywidualne cele zakonników. Na zewnątrz murów klasztornych rozciągał się rozległy ogród, otoczony osobnym murem z narożnymi basztami. Składał się on z dwóch części. Mniejsza wypełniała prostokątną przestrzeń w załamaniu murów klasztornych, na lewo od zachowanej baszty. Większa znajdowała się na południe i wschód od czworoboku zabudowań mieszkalnych otaczających wirydarz.

Podczas wojny północnej (1700-21) gościli tu między innymi król August II i car Piotr I, a w 1706 roku klasztor został wzięty szturmem przez szwedzkie wojska Karola XII, ucierpiał też podczas polsko-rosyjskich walk w 1772 roku, a w 1831 roku został zamknięty przez władze carskie. W 1866 roku budynki klasztorne częściowo rozebrano, wykorzystując cegłę do budowy koszar, kościół został rozebrany w 1868 roku.

Zachowała się brama wjazdowa z ozdobnym attykowym frontonem, część muru otaczającego klasztor z narożnymi basztami, ruina ośmiobocznej wieży kościoła, budynków gospodarczych i mieszkalnych. Największy, piętrowy budynek z mocno zaakcentowanym ryzalitem to prawdopodobnie klasztorny szpital lub budynek, w którym zatrzymywali się członkowie rodu Sapiehów zjeżdżający do klasztoru co roku na rekolekcje.

Kościół w obrębie kartuzji.
Ogromna, trójnawowa bazylika długości 50 m, o wydłużonej, wysokiej i wąskiej nawie środkowej oraz niskich nawach bocznych zakończonych graniastymi apsydami. Wejście wiodło przez niską, ośmioboczną kruchtę. Najbardziej oryginalną częścią świątyni była wysoka, kilkukondygnacyjna, ośmioboczna wieża nakryta barokową kopułą, umieszczona w nietypowy sposób, bo z tyłu za prezbiterium, na głównej osi kościoła.

Ruina tej wieży, z której zachowały się dwie dolne kondygnacje, ozdobione pilastrami oraz prostokątnymi i arkadowymi wnękami, to jedyna obecnie pozostałość kościoła. Z trudem można sobie wyobrazić, że zachowana ruina wieży stała niegdyś pośrodku arkadowego dziedzińca.

Klasztorny kościół służył jako mauzoleum fundatorom i dobroczyńcom kartuzji – Sapiehom z linii czeremskiej i różańskiej. Wiadomo o piętnastu członkach rodu, którzy spoczęli w jego podziemiach. Byli wśród nich najwyżsi dostojnicy i wybitne postacie życia politycznego Rzeczypospolitej. Mauzoleum uległo zniszczeniu przy okazji rozbiórki kościoła w 1868 roku. Na polecenie władz wyjęte z podziemi trumny z prochami Sapiehów pogrzebano na miejscowym cmentarzu katolickim z udziałem proboszcza z niedalekich Siehniewicz. Grób został wkrótce sprofanowany, więc obrzęd musiano powtórzyć. Cmentarz ten uległ zagładzie w latach czterdziestych XX wieku, a na jego miejscu założono nowy cmentarz prawosławny. Nie pozostał więc już żaden ślad po pochówkach członków wybitnego rodu.

Grzegorz Rąkowski
„Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi”, Burchard Edition, Warszawa 1997 „Czar Polesia”, Rewasz, Pruszków 2001
(A.O.)