Івянец

Гісторыя Івянца

Івянец - мястэчка на р. Волма (прыток Іслачы), за 31 км на паўднёвы ўсход ад Валожына, аўтадарогамі злучаны з Валожынам, Дзяржынскам (Койданавам), Мінскам, Навагрудкам, Стоўбцамі. 5,2 тыс. ж. (1994).

Па пісьмовых крыніцах вядомы з 2-й паловы 15 ст. У 1522 згадваецца як мястэчка Менскага павета ВКЛ, уладанне Салагубаў. Багатыя запасы гліны спрыялі развіццю ганчарнага рамяства. У сярэдзіне 16 ст. ў Iвянцы заснавана пратэстанцкая абшчына, кальвінскі збор, школа, шпіталь. У 1606 г. пабудаваны драўляны касцёл. У 1640 г. у Iвянцы 27 двароў. У час вайсковай агрэсіі Расеі 1654—67 гг. моцна разбураны. У 1702 стольнік менскі Т.Ваньковіч заснаваў у Iвянцы касцёл і кляштар францысканцаў. У пачатку 18 ст. цэнтр графства. У 1709 г. згарэлі 210 двароў, касцёл. У 1745 Я.Салагуб пабудаваў мураваны касцёл. У 1780 у мястэчку 7 вуліц, рынак, 174 двары.

3 1793 г. у складзе Расейскай імперыі, цэнтр воласці Менскага павета. У 1810 г. уладанне Плявакаў. У 1840-х гадах адбыліся выступленні сялян і рамеснікаў. Жыхары мястэчка ўдзельнічалі ў паўстанні 1863—64 гг. У 1869 г. адкрыта народнае вучылішча. У 1880-я г. ў Iвянцы 288 дамоў, 2 школы, 35 крам, 17 ганчарных майстэрань, 2 пастаялыя двары, 2 касцёлы, 2 сінагогі, праводзіліся 2 кірмашы на год, штотыднёвыя таргі. У 1888 г. у час пажару амаль поўнасцю згарэў. У 1897 г. — 2445 жыхароў, 399 двароў. У Івянцы неаднаразова бывалі беларускі паэт і драматург В. Дунін-Марцінкевіч, пісьменнік Ядвігін Ш. У канцы 19 — пач. 20 ст. ўласнасць Казарынава і Дарагунцава. 3 1909 г. працавала пачатковае вучылішча. 3 лютага 1918 акупаваны германскімі войскамі. З сакавіка 1918 г. у складзе БНР. У 1919—20 гг. акупаваны польскімі войскамі. У 1921—39 гг. у складзе Польшчы, з 1923 г. цэнтр гміны Валожынскага павета Навагрудскага ваяводства, 2226 жыхароў, 404 будынкі. 3 верасня 1939 г. у БССР. 3 15.1.1940 г. гарадскі пасёлак, цэнтр раёна (да красавіка 1962 г.). 3 25.6.1941 г. да 6.7.1944 г. акупаваны ням.-фаш. захопнікамі, якія ў Iвянцы і раёне загубілі 2789 чалавек. У чэрвені 1943 г. партызаны паспяхова (але ж дарэмна) атакавалі ў Iвянцы варожы гарнізон. Карнікі адпомсцілі - знішчылі вялікую колькасць мясовага насельніцтва. У 1951 г. арганізаваны калгас. 3 кастрычніка 1973 г. цэнтр сельсавета. З 1965 г. у Валожынскім раёне (у 1962—65 гг. у Стаўбцоўскім раёне). У 1971 г. — 3,7 тыс. жыхароў.

Захаваліся помнікі архітэктуры: Аляксееўскі касцёл 1905—07 гг. , кляштар францысканцаў 1702—05 гг., рэшткі сядзібы пач. 20 ст.

Планіровачную структуру мястэчка фарміруюць сучасныя вуліцы Леніна (былая Зашкольная), 1 Мая (б. Віленская), Камсамольская (б. Ракаўская), 17 Верасня (б. Койданаўская), якія зыходзяцца на правым беразе Волмы, і вуліцы Прамысловая (б. Княжская) і Дзяржынскага (былая дарога на Камень) (левы бераг ракі). Улічваючы прыродна-геаграфічныя ўмовы, размяшчэнне паблізу сталіцы краіны і буйных лясных масіваў (на поўначы Пяршайская, на захадзе Налібоцкая пушчы), мястэчка можа выконваць ролю цэнтра зоны адпачынку. Грамадскі цэнтр гістарычна склаўся на правым беразе Волмы, на перакрыжаванні вуліц Камсамольскай (б. Ракаўская) і 17 Верасня (б. Койданаўская), дзе створана пл. Свабоды (б. Рынкавы пляц). Тут размешчаны адміністрацыйныя будынкі. Мястэчка развіваецца ў паўднёва-ўсходнім напрамку. У правабярэжнай частцы - жылы мікрараён, левабярэжжа забудоўваецца дамамі сядзібнага тыпу.

Літ.:
Марат Батвіннік, Валерый Шаблюк
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996
У.В. Алісейчык, Г.А. Каханоўскі
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1987